Appendix Vergiliana

Aetna

Hoc carmen scripsit poeta ignotus

saeculo primo, fortasse circum annum 70.

(textus editionis Will Richter, Berlin 1963)

___________________________________________________

Aetna

Aetna mihi ruptique cavis fornacibus ignes

et quae tam fortes volvant incendia causae,

quid fremat interius, quid raucos torqueat aestus,

carmen erit. dexter venias mihi, carminis auctor,

5

seu te Cynthos habet seu Delo gratior Hyla,

seu tibi Dodona <est> potior, tecumque faventes

in nova Pierio properent a fonte sorores

vota: per insolitum Phoebo duce tutius itur.

Aurea securi quis nescit saecula regis,

10

cum domitis nemo Cererem iactaret in arvis

venturisque malas prohiberet fructibus herbas,

annua sed saturae complerent horrea messes,

ipse suo flueret Bacchus pede mellaque lentis

penderent foliis et pingui Pallas oliva

15

secretos amnis ageret (tum gratia ruris;

non cessit cuiquam melius sua tempora nosse)?

ultima quis tacuit iuvenum certamina Colchos?

quis non Argolico deflevit Pergamon igni,

impositam et tristi natorum funere mensam

20

aversumve diem sparsumve in semina dentem?

quis non periurae doluit mendacia puppis,

desertam vacuo Minoida litore questus,

quidquid et antiquum? iactata est fabula: carmen

fortius, ignotas molimur pectore curas.

25

qui tanto motus operi, quae causa perennis

explicet in denso flammas et trudat ab imo

ingenti sonitu moles et proxima quaeque

ignibus irriguis urat, mens carminis haec est.

Principio ne quem capiat fallacia vatum

30

sedes esse dei tumidisque e faucibus ignem

Volcani ruere et clausis resonare cavernis

festinantis opus. non est tam sordida divis

cura neque extremas ius est demittere in artes

sidera; subducto regnant sublimia caelo

35

illa neque artificum curant tractare laborem.

Discrepat a prima facies haec altera vatum:

illis Cyclopas memorant fornacibus usos,

cum super incudem numerosa in verbera fortes

horrendum magno quaterent sub pondere fulmen

40

armarentque Iovem: turpe et sine pignore carmen.

Proxima vivaces Aetnaei verticis ignes

impia sollicitat Phlegraeis fabula castris.

temptavere (nefas!) olim detrudere mundo

sidera captivique Iovis transferre Gigantes

45

imperium et victo leges imponere caelo.

his natura sua est alvo tenus; ima per orbes

squameus intortos sinuat vestigia serpens.

construitur magnis ad proelia montibus agger:

Pelion Ossa gravat, summus premit Ossan Olympus.

50

iam coacervatas nituntur scandere moles,

impius et miles metuentia comminus astra

+provocat+ infestus cunctos ad proelia divos

provocat admotis +que tertia+ sidera signis.

Iuppiter en caelo metuit dextramque corusca

55

armatus flamma removet caligine mundum.

incursant vasto primum clamore Gigantes.

hinc magno tonat ore pater geminantque faventes

undique discordes comitum simul agmina venti.

densa per attonitas rumpuntur flamina nubes,

60

atque in bellandum quae cuique potentia divum,

in commune venit. iam patri dextera Pallas

et Mars laevus eunt, iam cetera turba deorum

stant utrimque ducis. validos tum Iuppiter ignis

increpat et iunctos proturbat fulmine montes.

65

illinc devictae verterunt terga ruina

infestae divis acies atque impius hostis

praeceps cum castris agitur materque iacentis

impellens victos. tum pax est reddita mundo,

tum +liber cessat+ venit per sidera caelum

70

defensique decus mundi nunc redditur astris.

gurgite Trinacrio morientem Iuppiter Aetna

obruit Enceladon, vasto qui pondere montis

aestuat et petulans exspirat faucibus ignem.

Haec est mendosae volgata licentia famae;

75

vatibus ingenium est; huic audit nobile carmen.

plurima pars scaenae vatum est fallacia: vates

sub terris nigro viderunt agmine manes

atque inter cineres Ditis pallentia regna

[mentiti: vates, Stygias undasque canentes]

80

hi Tityon poena stravere in iugera foedum,

sollicitant illi te circum, Tantale, poena

sollicitantque siti; Minos tuaque, Aeace, in umbris

iura canunt, idemque rotant Ixionis orbem

quidquid et interius falsi sibi conscia terra est.

85

nec tu, terra, satis: speculantur numina divum

nec metuunt oculos alieno admittere caelo.

norunt bella deum, norunt abscondita nobis

coniugia et falsa quotiens sub imagine peccent

taurus in Europen, in Ledam candidus ales,

90

Iuppiter ut Danaae pretiosus fluxerit imber.

debita carminibus libertas ista; sed omnis

in vero mihi cura: canam quo fervida motu

aestuet Aetna novosque rapax sibi congerat ignis.

Quacumque immensus se terrae porrigit orbis

95

extremique maris curvis incingitur undis,

non totum ex solido densum. namque omnis hiatu

secta est intus humus penitusque cavata latebris.

exiles suspensa vias agit, utque animanti

per tota errantes percurrunt corpora venae,

100

ad vitam sanguis dominans qua commeat, isdem

terra voraginibus conceptas digerit auras.

scilicet est olim diviso corpore mundi

in maria ac terras et sidera sors data caelo

prima, secuta maris deseditque infima tellus,

105

sed tortis rimosa cavis, et qualis acervus

exilit imparibus iactis ex tempore saxis,

ut crebro introrsus spatio +vacat acta+ cavernis

pendeat in sese, simili quoque terra figura

in tenuis laxata vias non omnis in artum

110

nec stipata coit. sive illi causa vetusta est

nec nata est facies, seu liber spiritus intra

est fugiens molitus iter, seu nympha perenni

edit humum limo furtimque obstantia mollit

aut etiam inclusi solidum vicere vapores

115

atque igni quaesita via est, sive omnia certis

pugnavere locis, non est hic causa docenda,

dum stet opus causae. quis enim non credit inanis

esse sinus penitus, tantos emergere fontis

cum videt ac torrentem uno +semergere+ hiatu?

120

non ille ex tenui +vocemque+: agat apta necesse est

confluvia, errantes <quae> arcessant undique venas,

et trahat ex pleno, quod fortem congerat amnem.

flumina quin etiam latis currentia rivis

occasus habuere suos: aut illa vorago

125

direpta in praeceps fatali condidit ore,

aut occulta fluunt, tectis adoperta cavernis,

atque inopinatos referunt procul edita cursus.

quod ni diversos emittat terra canales

hospitium fluvium aut +semita+, nulla profecto

130

fontibus et rivis constet via, pigraque tellus

conferta in solidum segni sub pondere cesset.

quod si praecipiti conduntur flumina terra,

condita si redeunt, si quaedam incondita surgunt,

haud mirum, clausis etiam si libera ventis

135

spiramenta latent. certis tibi pignora rebus

atque oculis haesura tuis dabit ordine tellus.

Immensos plerumque sinus et iugera pessum

intercepta licet densaque abscondita nocte

prospectare procul: chaos ac sine fine ruinae.

140

cernis et in silvis spatiosa cubilia retro

antraque demersas penitus fodisse latebras.

incomperta via est operum; tamen efficiuntur.

argumenta dabunt ignoti vera profundi;

tu modo subtiles animo duce percipe curas

145

occultamque fidem manifestis abstrahe rebus.

nam quo liberior quoque est animosior ignis

supter in inclusis - nec venti segnius iras

sub terra penitusque movent -, hoc dura necesse est

vincla magis solvant, magis hoc obstantia pellant.

150

nec tamen in rigidos exit contenta canales

vis animae flammaeve: ruit, qua proxima cedunt,

obliquumque secat, qua visa tenerrima crusta.

hinc terrae tremor, hinc motus, ubi densus hiantis

spiritus exagitat venas cessantiaque urget.

155

quod si spissa foret, solido si staret in omni,

nulla daret miranda sui spectacula tellus

pigraque et in pondus conferta immobilis esset.

Sed summis si forte putas concrescere caesis

tantum opus et summitti alimentum viribus, ora

160

qua patula in promptu cernis vastosque recessus,

falleris et nondum <in> certo tibi lumine res est.

namque illis, quaecumque vacant, hiat impetus omnis,

et sese introitu solvunt adituque patenti

conceptae languent vires animosque remittunt.

165

quippe ubi, quod teneat ventos acuatque morantis,

in vacuo defit, cessant, tantumque profundi

explicat errantis, et in ipso limine tardant.

angustis opus est turbanti faucibus; illic

fervet opus densaque premit premiturque ruina

170

nunc Euri Boreaeque Notus, nunc huius uterque [est].

hinc venti rabies, hinc saevo quassat hiatu

fundamenta soli, trepidant urbesque caducae

inde, neque est aliud, si fas est credere mundo

venturam antiqui faciem, veracius omen.

175

Haec imo cum sit species naturaque terrae

introrsus cessante solo trahat undique venas,

Aetna sui manifesta fides et proxima vero est.

non +illinc+ duce me occultas scrutabere causas:

occurrent oculis ipsae cogentque fateri,

180

plurima namque patent illi miracula monti.

hinc vasti terrent aditus merguntque profundo,

porrigit hinc artus penitusque exaestuat ultra.

hinc scissae rupes obstant, discordiaque ingens

inter opus, nectunt aliae mediumque coercent,

185

pars igni domitae, pars ignes ferre coactae.

185a

<inde nisi ex parvis poteris cognoscere verum>

186

ut maior species Aetnae succurrat inanis

haec tibi tantarum sedes atque area rerum est,

haec operis visenda sacri faciesque domusque.

Nunc opus artificem incendi causamque reposcit.

190

non illam parvo aut tenui discrimine signes;

mille sub exiguum venient tibi pignora: verum

res oculique docent; res ipsae credere cogunt.

quin etiam tactu moneant, contingere tuto

si liceat: prohibent flammae custodiaque ignis

195

+illi operum est+ arcent aditus, divinaque rerum

cura sine arbitrio est. eadem procul omnia cernes,

nec tamen est dubium, penitus quid torqueat Aetnam

aut quis mirandus tantae faber imperat arti.

pellitur exustae glomeratus nimbus harenae,

200

flagrantes properant moles, volvuntur ab imo

fundamenta, fragor tota nunc rumpitur Aetna,

nunc fusca pallent incendia mixta ruina.

ipse procul magnos miratur Iuppiter ignes,

neve sepulta novi surgant in bella Gigantes,

205

neu Ditem regni pudeat nisi Tartara caelo

vertat: in occulto tantum fremit omniaque extra

congeries operit saxorum et putris harena. -

quae nec sponte sua saliunt nec corporis ulli

sustentata cadunt robustis viribus: omnes

210

exagitant venti turbas ac vertice saevo

in densum collecta rotant volvuntque profunda.

hac causa expirata ruunt incendia montis

(spiritus inflatis nomen, languentibus aër);

nam prope nequiquam semper violentia, semper

215

ingenium velox illi motusque perennis,

verum opus auxilium est, ut pellat corpora. nullus

impetus est ipsi: qua spiritus imperat, audit.

hic princeps magnoque sub hoc duce militat ignis.

Nunc quoniam in promptu est operis natura solique,

220

unde ipsi venti, quae res incendia pascit,

cum subito cohibetur iners, quae causa silendi,

subsequar. immensus labor est, sed fertilis idem;

digna laborantis respondent praemia curis.

non oculis solum pecudum miranda tueri

225

more nec effusos in humum grave pascere corpus,

nosse fidem rerum dubiasque exquirere causas,

227

sacra per ingentem <quae fulgent sidera mundum

227a

mirari mentemque> caputque attollere caelo

228

scire quot et quae sint magno natalia mundo

principia (occasus metuunt an saecula pergunt

230

et firma aeterno religata est machina vinclo?),

solis scire modum et quanto minor orbita lunae [est]

ac brevior cursu bis senos pervolet orbes,

annuus ille meet, quae certo sidera currant

ordine quaeve suos errent incondita cursus,

235

scire vices etiam signorum <et> tradita iura,

[sex cum nocte rapi, totidem cum luce referri]

nubila cur iris caelo denuntiet imbres,

quo rubeat Phoebe, quo frater palleat igni,

tempora cur varient (anni ver prima iuventa,

240

cur aestate perit? cur aestas ipsa senescit

autumnoque obrepit hiemps et in orbe recurrit?)

axem scire Helices et tristem nosse cometen,

Lucifer unde micet quave Hesperus, unde Bootes,

Saturni quae stella tenax, quae Martia pugnax,

245

quo rapiant nautae, quo sidere lintea tendant,

scire vias maris et caeli praediscere cursus,

quo volet Orion, quo Sirius incubet index,

et quaecumque iacent tanto miracula mundo,

non disiecta pati nec acervo condita rerum,

250

sed manifesta notis certa disponere sede

singula, divina est animi ac iucunda voluptas.

Sed prior haec hominis cura est cognoscere terram

et quae illinc miranda tulit natura notare:

haec nobis magis adfinis caelestibus astris.

255

nam quae mortali +spes est quaeve+ amentia, maius

in Iovis errantem regno perquirere velle,

tantum opus ante pedes transire! at +perdere+ segnes

torquemur miseri in parvis premimurque labore;

scrutamur rimas et vertimus omne profundum;

260

quaeritur argenti semen, nunc aurea vena,

torquentur flamma terrae ferroque domantur,

dum sese pretio redimant verumque professae

tum demum viles iaceant inopesque relictae.

noctes atque dies festinant arva coloni,

265

callent rure manus; glebarum expendimus usum

(fertilis haec segetique feracior, altera viti,

haec plantis humus, haec herbis dignissima tellus,

haec dura et melior pecori silvisque fidelis,

aridiora tenent oleae, sucosior ulmis

270

grata); leves cruciant animos et corpora curae,

horrea uti saturent tumeant ut dolia musto

plenaque desecto surgant faenilia campo:

sic avidi semper qua visum est carius itis.

implendus sibi quisque bonis est artibus: illae

275

sunt animi fruges, haec rerum maxima merces,

scire quod occulto terrae natura coercet,

nullum fallere opus, non stultum cernere sacros

Aetnaei montis fremitus animosque furentis,

non subito pallere sono, non credere subter

280

caelestis migrasse minas aut Tartara rumpi,

nosse quid intendat ventos, quid nutriat ignes,

282

unde repente quies et multo foedere pax sit.

282a

<Quod ratio docuit, collecti in monte necesse est>

283

concrescant animi penitus, seu forte cavernae

introitusque ipsi servent; seu terra minutis

285

rara foraminibus tenues in se abstrahat auras

(plenius hoc etiam, rigido quia vertice surgit:

illinc infestis atque hinc obnoxia ventis

undique diversas admittere cogitur auras,

et coniuratis addit concordia vires),

290

sive introrsus agunt nubes et nubilus auster,

seu fontes flexere caput +tergoque+ feruntur

(praecipiti deiecta sono premit unda fugantque

torrentes auras pulsataque corpora denset).

nam, veluti +sonat ora duc+ Tritone canoro

295

pellit opus collectus aqua victusque movere

spiritus et longas emugit bucina voces,

carmineque irriguo magnis cortina theatris

imparibus numerosa modis canit arte regentis,

quae tenuem impellens animam subremigat unda:

300

haud aliter summota furens torrentibus aura

pugnat in angusto et magnum commurmurat Aetna.

credendum est etiam ventorum existere causas

sub terra similis harum, quas cernimus extra,

ut, cum densa premant inter se corpora, turba

305

elisa vacuum fugiant et proxima secum

momine torta trahant tutaque in sede resistant.

Quod si forte mihi quaedam discordia tecum est,

principiis aliis credas consurgere ventos:

non dubium rupes aliquas penitusque cavernas

310

proruere ingenti sonitu casuque propinquas

diffugere impellique animas, hinc crescere ventos;

aut umore etiam nebulas effundere largo,

ut campis agrisque solent, quos adluit amnis:

vallibus exoriens caligat nubilis aër,

315

flumina parva ferunt auras, vis proxima vento [est]

eminus adspirat, fortis si verberat umor.

atque haec in vacuo si tanta potentia rorum est,

hoc plura efficiant infra clusique necesse est.

his +agitur+ causis extra penitusque coactos

320

exagitant ventos. pugnant in faucibus arte;

pugnantis suffocat iter. velut unda profundo

terque quaterque exhausta gravis ubi perbibit euros,

(ingeminant fluctus et primos ultimus urget),

haud secus adstrictus certamine tunditur ictu

325

spiritus involvensque suo sibi pondere vires

densa per ardentes exercet corpora fauces

et, quacumque iter est, properat transitque morantes,

donec confluvio veluti siponibus actus

exilit atque furens tota vomit igneus Aetna.

330

Quod si forte putas isdem decurrere ventos

faucibus atque isdem pulsos remeare, notandas

res oculis locus ipse dabit cogetque negare.

quamvis caeruleo siccus Iove fulgeat aether

purpureoque rubens surgat iubar aureus ostro,

335

illinc obscura semper caligine nubes

pigraque diffuso circum stupet horrida vultu.

prospectans sublimis opus vastosque recessus.

non illam videt Aetna neque ullo intercipit aestu:

obsequitur quacumque iubet levis aura reditque.

340

placantis etiam caelestia numina ture

summo cerne iugo vel qua liberrimus Aetnae

introspectus hiat, tantarum semina rerum,

si nihil irritet flammas stupeatque profundum:

tunc igitur, credis, terrenus spiritus ille,

345

qui rupis terramque rotat, qui fulminat ignis,

cum rexit vires et praeceps flexit habenas,

praesertim ipsa suo declivia pondere numquam

corpora deripiat validoque absorbeat aestu?

quor, si fallor, abest species tantusque ruentis

350

impetus attentos oculorum transfugit ictus

nec leviter tactos digitos ferit aura monetque?

sparsa liquore manus sacros ubi ventilat ignis,

verberat aura tamen pulsataque corpora nostris

incursant: adeo in tenui vim causa refellit.

355

non cinerem stipulamve levem, non arida sorbet

gramina, non tenuis plantis humus excita praeda est;

surgit adoratis sublimis fumus ab aris.

tanta quies illi est et pax innoxia rapti.

Sive peregrinis igitur propriisve potentes

360

coniurant animae causis, ille impetus ignes

et montis partes atra subiectat harena

vastaque concursu trepidantia saxa fragores

ardentisque simul flammas ac fulmina rumpunt,

haud aliter quam, cum prono iacuere sub austro

365

aut aquilone, fremunt silvae, dant bracchia nodo

implicitae ac serpunt iunctis incendia ramis.

nec te decipiant stolidi mendacia vulgi,

exhaustos cessare sinus, dare tempora, rursus

ut capiant vires repetantque in proelia victi.

370

pelle nefas animi mendacemque exue famam.

non est divinis tam sordida rebus egestas

nec parvas mendicat opes nec conrogat auras.

praesto sunt operae ventorum examina, semper.

causa patet quae rumpat iter cogatque morari.

375

saepe premit fauces magnis exstructa ruinis

congeries clauditque vias luctamine ab imo

et spisso veluti +tecto sub+ pondere pressat

aut simili tenet occlusu: tum frigida monti

desidia est tutoque licet descendere fauces.

380

post, ubi conticuere, mora velocius urgent,

pellunt oppositi moles ac vincula rumpunt.

quicquid in obliquum est, frangunt iter; acrior ictu

impetus exoritur; magnis operata rapinis

flamma micat latosque ruens exundat in agros.

385

sic cessata diu referunt spectacula venti.

Nunc superant quaecumque creant incendia silvae,

quae flammas alimenta vocent, quid nutriat Aetnam.

incendi poterunt. illis vernacula causis

materia appositumque igni genus utile terrae.

390

uritur assidue calidus nunc sulphuris umor,

nunc spissus crebro praebetur alumine sucus;

pingue bitumen adest, et quicquid comminus acris

irritat flammas, illius corpus in Aetna est.

atque hanc materiam penitus discurrere fontes,

395

infectae profitentur aquae radice sub ipsa.

pars oculis manifesta iacet, quae robore dura est

ac lapis: in pinguis vertent incendia sucos.

quin etiam varie quaedam sine nomine saxa

toto monte liquent; illis custodia flammae

400

vera tenaxque data est, sed maxima causa molaris

illius incendi lapis est; hic vindicat Aetnam.

quem si forte manu teneas ac robore cernas,

nec fervere putes ignem nec spargere posse.

sed simul ac ferro quaeras, respondet et ictu

405

scintillat dolor. hunc multis circum inice flammis

et patere extorquere animos atque exue robur:

fundetur ferro citius; nam mobilis illi

et metuens natura mali est, ubi cogitur igni.

sed simul atque hausit flammas, non tutior haustis

410

ulla domus servans aciem tutansque tenaci

saepta fide; tanta est illi patientia victo.

[vix umquam redit in vires atque evomit ignem]

totus enim denso stipatus robore carbo

per tenuis admissa vias incendia nutrit

415

cunctanterque eadem et pigre concepta remittit.

nec tamen hoc uno, quod montis plurima pars est,

vincit et incendi causam tenet ille: profecto

miranda est lapidis vivax animosaque virtus.

cetera materies, quaecumque est fertilis igni,

420

ut semel accensa est, moritur, nec restat in illa

quod repetas; tantum cinis et sine semine terra est.

hic semel atque iterum patiens ac mille perhaustis

ignibus instaurat vires nec desinit ante

quam levis excocto defectus robore pumex

425

in cinerem putrisque iacet dilapsus harenas.

Cerne locis etiam similis adsiste cavernas:

illic materiae pascentis copia maior;

sed genus hoc lapidis - certissima signa coloris -,

quod nullas adiunxit opes, elanguit ignis.

430

dicitur insidiis flagrasse Aenaria quondam,

nunc extincta super; testisque Neapolin inter

et Cumas locus est multis iam frigidus annis,

quamvis aeternum pinguescens ubere sulphur

in mercem legitur; tanto est fecundius Aetna.

435

insula, cui nomen facies dedit ipsa rotunda,

sulphure non solum, sed obesa bitumine terra est

et lapis adiutat generandis ignibus aptus,

sed raro fumat, quin vix, si accenditur, ardet

in breve, mortales flammas quod copia nutrit.

440

in sola durat Volcani nomine sacra;

pars tamen incendi maior refrixit et alto

iactatas recipit classes portuque tuetur;

quae restat, minor est dives satis ubere terrae est,

sed non Aetnaeas vires quae conferat illi.

445

atque haec ipsa tamen iam quondam extincta fuisset,

ni furtim adgereret Siculi vicinia montis

materiam silvamque suam pressove canali

huc illuc ageret ventos et pasceret ignes.

Sed melius res ipsa notis spectataque veris

450

occurrit signis nec temptat fallere testem.

nam circa latera atque imis radicibus Aetnae

candentes efflant lapides, disiectaque saxa

intereunt venis, manifesto ut credere possis

pabula et ardendi causam lapidem esse molarem,

455

cuius defectus ieiunos conficit ignes.

ille ubi collegit, flammas iacit et simul ictu

materiam accendit cogitque liquescere secum.

haud equidem mirum; facie quae cernimus extra,

sic levia, inter opus crescunt: magis uritur illic

460

sollicitatque magis vicina incendia saxum.

certaque venturae praemittit pignora flammae.

462

nam simul atque movet vires turbamque minatur,

462a

<quicquid in arbustis latuit volucrum pecorumve>

463

diffugit extemploque solum tremit +ictaque ramis+

et grave sub terra murmur demonstrat et +ignes+.

465

tum pavidum fugere et sacris concedere rebus

par erit: e tuto speculaberis omnia collis.

nam subito effervent onerosa incendia raptis,

accensae subeunt moles truncaeque ruina

provolvunt atque atra sonant examina harenae.

470

(illinc incertae facies hominumque figurae).

pars lapidum domita est, acri pars robore pugnat

nec recipit flammas; hinc <iam> defessus anhelat

atque aperit se hosti, decrescit spiritus illic,

haud aliter quam cum laeto devicta tropaeo

475

prona iacet campis acies et castra sub ipsa.

tum si quis lapidum summus pertabuit igni,

asperior scabies et quaedam sordida faex est,

qualem purgato cernas desidere ferro.

verum ubi paulatim exiluit sublata caducis

480

congeries saxis angusto vertice surgens,

sic, veluti in fornace lapis torretur et omnis

exustus penitus venis subit altius umor,

amissis opibus levis et sine pondere pumex

excutitur, liquor ille magis fervere magisque

485

fluminis in speciem mitis procedere tandem

incipit ac pronis demittit collibus undas.

illae paulatim bis sena in milia pergunt,

quippe nihil revocat, tortis nihil ignibus obstat,

nulla tenet moles, frustra simul omnia pugnant.

490

nunc silvas rupesque vorant, nunc tecta, solumque

ipsum adiutat opus faciemque sibi induit amnis.

quod si forte cavis cunctatus vallibus haesit,

utpote inaequalis volvens, perpascitur, agros,

ingeminant fluctus et stantibus increpat undis,

495

sicut cum rapido curvum mare cernulat aestu.

at primum tenuis si massa agit alta rigores,

progrediens late diffunditur et +succernens+

flumina consistunt ripis ac frigore durant,

paulatimque ignes coeunt ac flammea massis

500

exuitur facies. tum prima ut quaeque rigescit

effumat moles atque ipso pondere fracta

volvitur ingenti strepitu, praecepsque +sonanti+

cum solido inflicta est, pulsati dissipat ictus,

et quae disclusa est, candenti robore fulget.

505

emicat examen plagis; ardentia saxa

(scintillae procul ecce fides faculaeque ruentes)

incolumi fervore cadunt. verum impetus ignis,

Symaethi quondam ut ripas traiecerit amnis,

vix iunctas quisquam saxo dinoverit illas:

510

vicenos persaepe pedes iacet obruta moles.

Sed frustra certis disponere singula causis

temptamus, si firma manet tibi fabula mendax,

materiam ut credas aliam fluere igne, favillae

flumina proprietate simul concrescere sive

515

commixtum lento flagrare bitumine sulphur;

nam posse exusto cretam quoque robore fundi,

et figulos huic esse fidem, dein frigoris usu

duritiem revocare suam et constringere venas.

sed signum commune leve est atque irrita causa

520

quae trepidat; certo verum tibi pignore constat.

nam velut arguti natura est aeris, et igni

cum domitum est, constans eademque et robore salvo,

ultroque ut possis aeris cognoscere portam,

haud aliter lapis ille tenet, seu forte madentes

525

effluit in flammas sive est securus ab illis,

conservatque notas, nec vultum perdidit ignis.

quin etiam +externam multis+ color ipse refellit;

non odor aut levitas putris magis illa magisque.

una operis facies eadem perque omnia terra est.

530

Nec tamen infitior lapides ardescere certos,

interius fluere accensos; haec propria virtus.

quin ipsis quondam Siculi cognomina saxis

imposuere rhyacas et ipso nomine signant

fusilis esse notae. numquam tamen illa liquescent,

535

quamvis materies foveat succosior intus,

ni penitus venae fuerint commixta molari.

quod si quis lapidis miratur fusile robur,

cogitet obscuri verissima dicta libelli,

Heraclite, tui, nihil insuperabile gigni

540

omniaque aetheria natura semina iacta.

sed minime hoc mirum. densissima corpora saepe

et solido vicina tamen compescimus igni.

non animos aeris flammis succumbere cernis?

lentitiem plumbi non exuit? ipsaque ferri

545

materies praedura tamen subvertitur igni

spissaque suspensis fornacibus aurea saxa

exsudant pretium, et quaedam fortasse profundo

incomperta iacent similique obnoxia sorti.

nec locus ingenio est; oculi te iudice vincent.

550

nam lapis ille riget praeclususque ignibus obstat,

si parvis torquere velis caeloque patenti;

candenti pressoque agedum fornace coerce:

nec sufferre potest nec saevum durat in hostem;

vincitur et solvit vires captusque liquescit.

555

quae maiora putas autem tormenta movere

posse manu? quae tanta putas incendia nostris

sustentare opibus, quantis fornacibus Aetna

uritur ac sacro numquam non fertilis igni

et non qui nostro fervet moderatior usu,

560

sed caelo propior vel quali Iuppiter ipse

armatus flamma est? his viribus additur ingens

spiritus adstrictis elisus faucibus, ut cum

fabriles operae rudibus contendere massis

festinant, ignes quatiunt follesque tumentes

565

exanimant pressoque instigant agmine ventum.

Haec operis forma est, sic nobilis uritur Aetna;

terra foraminibus vires trahit, urget in artum

spiritus, incendi vis it per maxima saxa.

Magnificas laudes operosaque visere templa,

570

divitiis hominum aut siqua est memorata vetustas,

traducti maria et terras per proxima fatis

currimus atque avidi veteris mendacia famae

eruimus cunctasque libet percurrere gentes.

nunc iuvat Ogygiis circumdata moenia Thebis

575

cernere, quae fratres, ille impiger, ille canorus,

575a

condiderant . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

576

condere, felicesque alieno intersumus aevo.

invitata piis nunc carmine saxa lyraque,

nunc gemina ex uno fumantia sacra vapore

miramur septemque duces raptumque profundo.

580

detinet Eurotas illic et Sparta Lycurgi

et sacer in bellum numerus, sua turba, trecenti;

nunc hic Cecropiae variis spectantur Athenae

carminibus gaudentque soli cultrice Minerva;

excidit hic reduci quondam tibi, perfide Theseu,

585

candida sollicito praemittere vela parenti;

tu quoque Athenarum carmen, iam nobile sidus,

Erigone; sedes vestra est, Philomela, canoris

quae vocat in silvis, et tu, soror, hospita tectis

acciperis, solis Tereus ferus exulat agris.

590

miramur Troiae cineres et flebile victis

Pergamon, extinctosque suo Phrygas Hectore; parvum

conspicimus magni tumulum ducis; hic et Achilles

impiger et victus magni iacet Hectoris ultor.

quin etiam Graiae fixos tenuere tabellae

595

signave, nunc Paphiae rorantes arte capilli,

sub truce nunc parvi ludentes Colchide nati,

nunc tristes circa subiectae altaria cervae

velatusque pater, nunc gloria viva Myronis,

et iam mille manus operum turbaeque morantur.

600

haec visenda putas terrae dubiusque marisque?

artificis naturae ingens opus aspice, nulla

cum tanta humanis fidibus spectacula cantes.

[praecipueque vigil, fervens ubi Sirius ardet]

Insequitur miranda tamen sua fabula montem,

605

nec minus ille pio, quamvis sons, nobilis igni est.

nam quondam ruptis excanduit Aetna cavernis

et velut eversis penitus fornacibus ingens

evecta in longum lapidis fervoribus unda,

haud aliter, quam cum saevo Iove fulgurat aether

610

et nitidum obscura caelum caligine torquet.

ardebant arvis segetes et mitia cultu

iugera cum dominis, silvae collesque rubebant.

vix, dum castra putant hostem movisse, tremebant,

et iam finitimae portas invaserat urbis.

615

tum vero ut cuique est animus viresque, rapina

tutari conantur opes; gemit ille sub auro,

colligit ille arma et stulta cervice reponit,

defectum raptis illum sua sarcina tardat,

hic velox minimo properat sub pondere pauper,

620

et quod cuique fuit cari, fugit ipse sub illo.

sed non incolumis dominum sua praeda secuta est:

cunctantis vorat ignis et undique torret avaros,

consequitur fugisse ratos, et praemeditantes

cum trepidant, nullis parsura incendia pascunt,

625

vel solis parsura piis. namque, optima proles

Amphion fraterque pari sub munere sortis,

cum iam vicinis streperent incendia tectis,

aspiciunt pigrumque patrem matremque senemque

eheu defessos posuisse in limine membra.

630

Parcite, avara manus, dites attollere praedas:

illis divitiae solae materque paterque.

hanc rapiunt praedam mediumque exire per ignem

ipso dante fidem properant. o maxima rerum

et merito pietas homini tutissima virtus!

635

erubuere pios iuvenes attingere flammae

et quacumque ferunt illi vestigia, cedunt.

felix illa dies, illa est innoxia terra:

dextra saeva tenent laevaque incendia. fertur

ille per obliquos ignis fraterque triumphans,

640

tutus uterque pio sub pondere. suspicit illa

et circa geminos avidus sibi temperat ignis.

incolumes abeunt tandem et sua numina secum

salva ferunt. illos mirantur carmina vatum,

illos seposuit claro sub nomine Ditis,

645

nec sanctos iuvenes attingunt sordida fata,

sed curae cessere domus et iura Piorum.