Punica

Liber XV

________________________________________________________________

Senatu deliberante, cui imperium in Hispania tradatur, P. Cornelius Scipio, Publii filius, primum, ne id petat, consiliis cognatorum deterretur 1 – 17. tum iuveni Voluptas et Virtus deae apparent 18 – 128. iam Virtutis monitis inflammatus imperium petit et omine fausto oblato accipit 129 – 151. classe Tarraconem appellitur 152 – 179. species parentis per somnum oblata eum monet, ut Carthaginem Novam expugnet; id perficit 180 – 250. deinde Neptuno et Iovi sacrificat, militibus dona dat, praedam dividit, virginem iuveni Hispano sponsam reddit, quamobrem a Laelio maximis laudibus effertur 251 – 285. – bellum contra Philippum, Macedonum regem, gestum 286 – 319. – Tarentum a Fabio dolo expugnatur 320 – 333. Marcellus et Crispinus consules ab Hannibale vincuntur; Marcelli mors 334 – 398. – In Hispania Hasdrubal a Scipione fugatur; Laelii virtus 399 – 492. Hasdrubal Alpes transgreditur, ut cum fratre se coniungat 493 – 514. magnus Romae terror; Italae telluris imago per somnum C. Claudium Neronem, qui in Lucanis adversus Hannibalem castra posuerat, monet, ut illi obviam eat 515 – 559. Nero cum collega M. Livio se coniungit 560 – 600. pugna ad Metaurum facta 601 – 807. Nero in Lucanos reversus Hannibali caput Hasdrubalis hastae infixum ostendit 807 – 823.

At noua Romuleum carpebat cura senatum,

quis trepidas gentes Martemque subiret Hiberum

attritis rebus. geminus iacet hoste superbo

Scipio, belligeri Mauortia pectora fratres.

5

hi<n>c metus, in Tyrias ne iam Tartessia leges

concedat tellus propioraque bella pauescat.

anxia turba patrum quasso medicamina maesti

imperio circumspectant diuosque precantur

qui laceris ausit ductor succedere castris.

10

Absterret iuuenem patrios patruique piare

optantem manis tristi conterrita luctu

et reputans annos cognato sanguine turba:

si gentem petat infaustam, inter busta suorum

decertandum hosti, qui fregerit arma duorum,

15

qui consulta ducum, ac flagret meliore Gradiuo:

nec promptum teneris immania bella lacertis

moliri regimenque rudi deposcere in aeuo.

Has lauri residens iuuenis uiridante sub umbra

aedibus extremis uoluebat pectore curas,

20

cum subito adsistunt, dextra laeuaque per auras

adlapsae, haud paulum mortali maior imago,

hinc Virtus, illinc Virtuti inimica Voluptas.

altera Achaemenium spirabat uertice odorem

ambrosias diffusa comas et ueste refulgens,

25

ostrum qua fuluo Tyrium suffuderat auro.

fronte decor quaesitus acu, lasciuaque crebras

ancipiti motu iaciebant lumina flammas.

alterius dispar habitus: frons hirta nec umquam

composita mutata coma, stans uultus, et ore

30

incessuque uiro propior laetique pudoris

celsa umeros niueae fulgebat stamine pallae.

Occupat inde prior promissis fisa Voluptas:

‹Quis furor hic non digne puer consumere bello

florem aeui? Cannaene tibi grauiorque palude

35

Maeonius Stygia lacus excessere Padusque?

quem tandem ad finem bellando fata lacesses?

tune etiam temptare paras Atlantica regna

Sidoniasque domos? moneo, certare periclis

desine et armisonae caput obiectare procellae.

40

ni fugis hos ritus, Virtus te saeua iubebit

per medias uolitare acies mediosque per ignis.

haec patrem patruumque tuos, haec prodiga Paulum,

haec Decios Stygias Erebi detrusit ad undas,

dum cineri titulum memorandaque nomina bustis

45

praetendit nec sensurae, quod gesserit, umbrae.

at si me comitere, puer, non limite duro

iam tibi decurrat concessi temporis aetas.

haud umquam trepidos abrumpet bucina somnos,

non glaciem Arctoam, non experi<e>re furentis

50

ardorem Cancri nec mensas saepe cruento

gramine compositas. aberunt sitis aspera et haustus

sub galea puluis †partique minore† labores.

sed current albusque dies horaeque serenae,

et molli dabitur uictu sperare senectam.

55

quantas ipse deus laetos generauit in usus

res homini plenaque dedit bona gaudia dextra!

atque idem, exemplar lenis mortalibus aeui,

imperturbata placidus tenet otia mente.

illa ego sum, Anchisae Venerem Simoentos ad undas

60

quae iunxi, generis uobis unde editus auctor.

illa ego sum, uerti superum quae saepe parentem

nunc auis in formam, nunc torui in cornua tauri.

huc aduerte aures. currit mortalibus aeuum,

nec nasci bis posse datur: fugit hora, rapitque

65

Tartareus torrens ac secum ferre sub umbras,

si qua animo placuere, negat. quis luce suprema

dimisisse meas sero non ingemit horas?›

Postquam conticuit finisque est addita dictis,

tum Virtus ‹Quasnam iuuenem florentibus› inquit,

70

‹pellicis in fraudes annis uitaeque tenebras,

cui ratio et magnae caelestia semina mentis

munere sunt concessa deum? mortalibus alti

quantum caelicolae, tantumdem animalibus isti

praecellunt cunctis. tribuit namque ipsa minore<s>

75

hos terris Natura deo<s>; sed foedere certo

degeneres tenebris animas damnauit Auernis.

at, quis aetherii seruatur seminis ortus,

caeli porta patet. referam quid cuncta domantem

Amphitryoniaden? quid, cui, post Seras et Indos

80

captiuo Liber cum signa referret ab Euro,

Caucaseae currum duxere per oppida tigres?

quid suspiratos magno in discrimine nautis

Ledaeos referam fratres uestrumque Quirinum?

nonne uides, hominum ut celsos ad sidera uultus

85

sustulerit deus ac sublimia finxerit ora,

cum pecudes uolucrumque genus formasque ferarum

segnem atque obscenam passim strauisset in aluum?

ad laudes genitum, capiat si munera diuum,

felix ad laudes hominum genus. huc, age, paulum

90

aspice (nec longe repetam), modo Roma minanti

impar Fidenae contentaque crescere asylo

quo sese extulerit dextris: idem aspice, late

florentis quondam luxus quas uerterit urbes.

quippe nec ira deum tantum nec tela nec hostes,

95

quantum sola noces animis inlapsa, Voluptas.

Ebrietas tibi f<o>eda comes, tibi Luxus et atris

circa te semper uolitans Infamia pennis.

mecum Honor ac Laudes et laeto Gloria uultu

et Decus ac niueis Victoria concolor alis.

100

me cinctus lauro producit ad astra Triumphus.

casta mihi domus et celso stant colle penates:

ardua saxoso perducit semita cliuo.

asper principio (neque enim mihi fallere mos est)

prosequitur labor. adnitendum intrare uolenti,

105

nec bona censendum, quae Fors infida dedisse

atque eadem rapuisse ualet. mox celsus ab alto

infra te cernes hominum genus. omnia contra

experienda manent quam spondet blanda Voluptas.

stramine proiectus duro patiere sub astris

110

insomnis noctes frigusque famemque domabis.

idem iustitiae cultor, quaecumque capesses,

testis factorum stare arbitrabere diuos.

tunc, quotiens patriae rerumque pericula poscent,

arma feres primus, primus te in moenia tolles

115

hostica, nec ferro mentem uincere nec auro.

hinc tibi non Tyrio uitiatas murice uestes

nec donum deforme uiro fragrantis amomi

sed dabo, qui uestrum saeuo nunc Marte fatigat

imperium, superare manu laurumque superbam

120

in gremio Iouis excisis deponere Poenis.›

Quae postquam cecinit sacrato pectore Virtus,

exemplis laetum uultuque audita probantem

conuertit iuuenem. sed enim indignata Voluptas

non tenuit uoces. ‹Nil uos iam demoror ultra:›

125

exclamat ‹uenient, uenient mea tempora quondam,

cum docilis nostris magno certamine Roma

seruiet imperiis, et honos mihi habebitur uni.›

sic quassans caput in nubis se sustulit atras.

At iuuenis plenus monitis ingentia corde

130

molitur iussaeque calet uirtutis amore.

ardua rostra petit, nullo fera bella uolente,

et grauia ancipitis deposcit munera Martis.

arrecti cunctorum animi: pars lumina patris,

pars credunt toruos patrui reuirescere uultus.

135

sed quamquam instinctis tacitus tamen aegra pericli

pectora subrepit terror, molemque pauentes

expendunt belli, et numerat fauor anxius annos.

Dumque ea confuso percenset murmure uulgus,

ecce per oblicum caeli squalentibus auro

140

effulgens maculis ferri inter nubila uisus

anguis et ardenti radiare per aera sulco,

quaque ad caeliferi tendit plaga litus Atlantis

perlabi resonante polo. bis terque coruscum

addidit augurio fulmen pater, et uaga late

145

per subitum moto strepuere tonitrua mundo.

tum uero capere arma iubent genibusque salutant

summissi augurium: <h>ac iret qua ducere diuos

perspicuum et patrio monstraret semina signo.

Certatim comites rerum bellique ministros

150

adglomerant sese atque acris sociare labores

exposcunt, laudumque loco est isdem esse sub armis.

tum noua caeruleum descendit classis in aequor.

it comes Ausonia atque in terras transit Hiberas:

ut, cum saeua fretis immisit proelia, Corus

155

Isthmon curuata sublime superi<a>cit unda

et spumante ruens per saxa gementia fluctu

Ionium Aegaeo miscet mare. celsus in arma

emicat ac prima stans Scipio puppe profatur:

‹Diue tridentipotens, cuius maria ire per alta

160

ordimur, si iusta paro, decurrere classi

da, pater, ac nostros ne sperne iuuare labores.

per pontum pia bella ueho.› leuis inde secunda

aspirans aura propellit carbasa flatus.

iamque agiles, Tyrrhena sonant qua caerula, puppes

165

Ausonium euasere latus Ligurumque citatis

litora tramittunt proris. hinc gurgite ab alto

tellurem procul inrumpentem in sidera cernunt,

aerias Alpis. occurrunt moenia Grais

condita Massiliae: populis haec cincta superbis,

170

barbarus immani cum territet accola ritu,

antiquae morem patriae cultumque habitumque

Phocais armiferas inter tenet hospita gentes.

hinc legit Ausonius sinuatos gurgite ductor

anfractus pelagi. nemoroso uertice celsus

175

apparet collis, fugiuntque in nubila siluae

Pyrenes, tunc Emporiae ueteresque per ortus

Graiorum uulgus, tunc hospita Tarraco Baccho.

considunt portu. securae gurgite clauso

stant puppes, positusque labor terrorque profundi.

180

Nox similes morti dederat placidissima somnos:

uisa uiro stare effigies ante ora parentis

atque hac aspectu turbatum uoce monere:

‹Nate, salus quondam genitoris, nate, parentis

et post fata decus, bellorum dira creatrix

185

euastanda tibi tellus, et caede superbi

ductores Libyae cauta uirtute domandi,

qui sua nunc trinis diducunt agmina castris.

si conferre manum libeat, coeantque uocatae

hinc atque hinc acies, ualeat quis ferre ruentis

190

tergemina cum mole uiros? absiste labore

ancipiti, sed nec segnis potiora capesse.

urbs colitur Teucro quondam fundata uetusto,

nomine Carthago: Tyrius tenet incola muros.

ut Libyae sua, sic terris memorabile Hiberis

195

haec caput est. non ulla opibus certauerit auri,

non portu celsoue situ, non dotibus arui

uberis aut agili fabricanda ad tela uigore.

inuade auersis, nate, hanc ductoribus urbem:

nulla acies famae tantum praedaeue pararit.›

200

Talia monstrabat genitor propiusque monebat,

cum iuuenem sopor et dilapsa reliquit imago.

surgit et infernis habitantia numina lucis

ac supplex patrios compellat nomine manis:

‹Este duces bello et monstratam ducite ad urbem;

205

uobis ultor ego et Sarrano murice fulgens

inferias mittam fusis insignis Hiberis

et tumulis addam sacros certamine ludos.›

Praegreditur celeratque uias et corripit agmen

pernici rapidum cursu camposque fatigat.

210

sic, ubi prosiluit Pisaeo carcere praeceps,

non solum ante alios, sed enim, mirabile dictu,

ante suos it uictor ecus, currumque per auras

haud ulli durant uisus aequare uolantem.

iamque Hyperionia lux septima lampade surgens

215

sensim attollebat propius subeuntibus arces

urbis et admoto crescebant culmina gressu,

ac pelago uectus seruata Laelius hora

quam dederat ductor subigendae ab moenia classi

a tergo adfusis cingebat tecta carinis.

220

Carthago, impenso naturae adiuta fauore,

excelsos tollit pelago circumflua muros.

artatas ponti fauces modica insula claudit,

qua Titan ortu terras aspergit Eoo.

at, qua prospectat Phoebi iuga sera cadentis,

225

pigram in planitiem stagnantis egerit undas

quas auget ueniens refluusque reciprocat aestus.

sed gelidas a fronte sedet sublimis ad Arctos

urbs imposta iugo pronumque excurrit in aequor

et tuta aeterno defendit moenia fluctu.

230

Audax, ceu plano gradiens uictricia campo

ferret signa, iugum certabat scandere miles.

[Aris ductor erat. qui contra, amplexus in artis

auxilium atque excelsa loci, praesepserat arcem.]

pugnabat natura soli, paruoque superne

235

bellantum nisu passim per prona uoluti

truncato instabiles fundebant corpore uitam.

uerum ubi concessit pelagi reuolubilis unda

et fluctus rapido fugiebat in aequora lapsu,

quaque modo excelsae sulcarant caerula puppes

240

hac impune dabat Nereus transcurrere planta,

hinc tacite nitens informidatus adire

ductor Dardanius subitam trahit aequore pubem

perque undas muris pedes aduolat. inde citati

a tergo accelerant, qua fisus fluctibus Aris

245

incustoditam sine milite liquerat urbem.

tum prostratus humi, miserandum, uicta catenis

Poenus colla dedit populumque addixit inermem.

hanc oriens uidit Titan, cum surgeret, urbem

uallari castris captamque aspexit eandem

250

ocius Hesperio quam gurgite tingueret axem.

Aurora ingrediens terris exegerat umbras:

principio statuunt aras. cadit ardua taurus

uictima Neptuno pariter pariterque Tonanti.

tum merita aequantur donis, ac praemia uirtus

255

sanguine parta capit: phaleris hic pectora fulget,

hic torque aurato circumdat bellica colla,

ille nitet celsus muralis honore coronae.

Laelius ante omnis, cui dextera clara domusque,

ter dena boue et aequorei certaminis alto

260

donatur titulo Poenique recentibus armis

rectoris. tunc hasta uiris, tunc Martia cuique

uexilla, ut meritum, et praedae libamina dantur.

Postquam perfectae laudes hominumque deumque,

captiuae spectantur opes digestaque praeda:

265

hoc aurum patribus, bello haec Martique talenta,

hoc regum donis, diuum hoc ante omnia templis,

cetera bellantum dextrae pulchroque labori.

quin etiam accitus populi regnator Hiberi,

cui sponsa et sponsae defixus in ossibus ardor.

270

hanc notam formae concessit laetus ouansque

indelibata gaudenti uirgine donum.

tum uacui curis uicino litore mensas

instituunt festoque agitant conuiuia ludo.

Laelius effatur: ‹Macte, o uenerande, pudici,

275

ductor, macte animi. cedat tibi gloria lausque

magnorum heroum celebrataque carmine uirtus.

mille Mycenaeus qui traxit in aequora proras

rector, et Inachiis qui Thessala miscuit arma,

femineo socium uiolarunt foedus amore,

280

nullaque tum Phrygio steterunt tentoria campo

captiuis non plena toris: tibi barbara soli

sanctius Iliaca seruata est Phoebade uirgo.›

haec atque his paria alterno sermone serebant,

donec Nox atro circumdata corpus amictu

285

nigrantis inuexit equos suasitque quietem.

Emathio interea tellus Aetola tumultu

feruebat, Macetum subitis perculsa carinis.

proximus hinc hosti dextras iungebat Acarnan.

causa noui motus Poenis regique Philippo

290

in bellum Ausonium sociatae foedere uires.

hic, gente egregius ueterisque ab origine regni,

Aeacidum sceptris proauoque tumebat Achille.

ille et nocturnis conterruit Oricon armis,

quaque per Illyricum Taulantius incola litus

295

exiguos habitat non ullo nomine muros,

turbidus incessit telis. ille aequore uectus

nunc et Phaeacum Thesprotiaque arua lacessens

Epirum cassis lustrabat futtilis ausis,

nunc et Anactoria signa ostentauit in ora

300

Ambraciosque sinus Olpaeaque litora bello

perfudit rapido. pepulit uada feruida remis

Leucatae et Phoebi uidit citus Actia templa.

nec portus Ithacae, Laertia regna, Samenque

liquit inaccessam fluctuque sonantia cano

305

saxa Cephallenum et scopulosis Neriton aruis.

ille etiam, Pelopis sedes et Achaica adire

moenia praegaudens, tristem Calydona Dianae

Oeneasque domos, Curetica tecta, subibat,

promittens contra Hesperiam sua proelia Grais.

310

tum lustrata Ephyre Patraeque et regia Pleuron

Parnasusque biceps Phoeboque loquentia saxa.

ac saepe ad patrios bello reuocante penatis,

cum modo Sarmaticus regna infestaret Orestes,

aspera nunc Dolopum uis exundasset in agros,

315

incepto tamen haud facilis desistere uano

belli per Graias umbram circumtulit oras:

donec, nunc pelago, nunc terra exutus, omisit

spem positam in Tyriis et supplex foedera sanxit

Dardana nec legem regno accepisse refugit.

320

Tunc et Tyndarei Latias fortuna Tarenti

auxit opes laudemque simul. nam perfida tandem

urbs Fabio deuicta seni, postremus in armis

ductoris titulus cauti. sollertia tutum

tum quoque adepta decus, captis sine sanguine muris.

325

namque ut compertum, qui Punica signa regebat

feminea exuri flamma, tacitusque quietae

exin uirtuti placuit dolus, ire sorori

(nam castris erat in Rutulis) germanus amatae

cogitur et magnis muliebria uincere corda

330

pollicitis, si reclusas tramittere portas

concedat Libycus rector. uotique potitus

euicto Fabius Poeno circumdata telis

incustodita penetrauit moenia nocte.

Sed quisnam auersos Phoebum tunc iungere ab urbe

335

Romulea dubitaret equos, qui tempore eodem

Marcellum acciperet letum oppetiisse sub armis?

moles illa uiri calidoque habitata Gradiuo

pectora et haud ullis umquam tremefacta periclis,

heu quantum Hannibalem clara factura ruina,

340

procubuere. iacet campis Carthaginis horror,

forsan Scipiadae confecti nomina belli

rapturus, si quis paulum deus adderet aeuo.

Collis Agenoreum dirimebat ab aggere uallum

Ausonio (Dauni Mauors consederat aruis).

345

curarum comes et summi Crispinus honoris

Marcello socius communia bella ciebat.

ad quem Marcellus: ‹Gestit lustrare propinquas

mens siluas medioque uiros imponere monti,

ne Libys occultis tumulum prior occupet ausis.

350

si cordi est, te participem, Crispine, laboris

esse uelim. numquam desunt consulta duobus.›

haec ubi sedere, ardentis attollere sese

iam dudum certant in equos. Marcellus, ut arma

aptantem natum aspexit laetumque tumultu,

355

‹Vincis› ait ‹nostros mirando ardore uigores.

sit praematurus felix labor. urbe Sicana

qualem te uidi, nondum permitteret aetas

cum tibi bella, meo tractantem proelia uultu!

huc, decus, huc, nostrum, lateri te iunge paterno

360

et me disce nouum Martem temptare magistro.›

tum pueri colla amplectens sic pauca precatur:

‹Summe deum, Libyco, faxis, de praeside nunc his,

his umeris tibi opima feram.› nec plura, sereno

sanguineos fudit cum Iuppiter aethere rores

365

atque atris arma aspersit non prospera guttis.

uixdum finitis intrarant uocibus artas

letiferi collis fauces, cum turba uolucris

inuadunt Nomades iaculis nimboque feruntur

aetherio similes, caeca fundente latebra

370

armatos in bella globos. circumdata postquam

nil restare uidet uirtus quod debeat ultra

iam superis, magnum secum portare sub umbras

nomen mortis hauet. tortae nunc eminus hastae

altius insurgit, nunc saeuit comminus ense.

375

forsan et enasset rapidi freta saeua pericli,

ni telum aduersos nati uenisset in artus.

tum patriae tremuere manus, laxataque luctu

fluxerunt rigidis arma infelicia palmis.

obuia nudatum tramittit lancea pectus,

380

labensque impresso signauit gramina mento.

At postquam Tyrius saeua inter proelia ductor

infixum aduerso uidit sub pectore telum,

immane exclamat: ‹Latias, Carthago, timere

desine iam leges: iacet exitiabile nomen,

385

Ausonii columen regni. sed dextera nostrae

tam similis non obscurus mittatur ad umbras.

magnanima inuidia uirtus caret.› alta sepulcri

protinus extruitur caeloque educitur ara.

conuectant siluis ingentia robora: credas

390

Sidonium cecidisse ducem. tum tura dapesque

et fasces clipeusque uiri, pompa ultima, fertur.

ipse facem subdens ‹Laus› inquit ‹parta perennis:

Marcellum abstulimus Latio. deponere forsan

gens Italum tandem arma uelit. uos ite superbae

395

exequias animae et cinerem donate supremi

muneris officio: numquam hoc tibi, Roma, negabo.›

alterius par atque eadem fortuna laborum

consulis: exanimem sonipes ad signa reuexit.

Talia in Ausonia. sed non et talis Hiberis

400

armorum euentus campis. Carthaginis omnes

per subitum raptae pernix uictoria late

terruerat gentes. ducibus spes una salutis,

si socias iungant uires. ingentibus orsum

auspiciis iuuenem, ceu patria gestet in armis

405

fulmina, sublimi uallatam uertice montis

et sco<p>ulis urbem, cumulatam strage uirorum,

non toto rapuisse die, qua Martius ille

Hannibal in terra consumpto uerterit anno

nec pube aequandam nec opum ubertate Saguntum.

410

Proximus, adplicito saxosis aggere siluis,

tendebat fratris spirans ingentia facta

Hasdrubal. hic robur mixtusque rebellibus Afris

Cantaber, hic uolucri Mauro pernicior Astur;

tantaque maiestas terra rectoris Hibera,

415

Hannibalis quantus Laurenti terror in ora.

forte dies priscum Tyriis solemnis honorem

rettulerat, quo primum orsi Carthaginis altae

fundamenta nouam coepere mapalibus urbem.

et laetus, repetens gentis primordia, ductor

420

festa coronatis agitabat gaudia signis,

pacificans diuos. fraternum laena nitebat

demissa ex umeris donum, quam foederis arti

Trinacrius Libyco rex inter munera pignus

miserat, Aeoliis gestatum insigne tyrannis.

425

aurata puerum rapiebat ad aethera penna

per nubes aquila intexto librata uolatu.

antrum ingens iuxta, quod acus simulauit in ostro,

Cyclopum domus. hic recubans manantia tabo

corpora letifero sorbet Polyphemus hiatu.

430

circa fracta iacent excussaque morsibus ossa.

ipse manu extenta Laertia pocula poscit

permiscetque mero ructatos ore cruores.

Conspicuus Siculi Tyrius subteminis arte

gramineas pacem superum poscebat ad aras:

435

ecce inter medios hostilia nuntius arma,

quadrupedante inuectus equo, aduentare ferebat.

turbatae mentes, imperfectusque deorum

cessit honos. ruptis lincunt altaria sacris:

clauduntur uallo, tenuemque ut roscida misit

440

lucem Aurora polo, rapiunt certamina Martis.

audax Scipiadae stridentem Sabbura cornum

excepit, geminaeque acies uelut omine motae.

exclamat Latius ductor: ‹Prima hostia uobis,

sacrati manes, campo iacet. en age, miles,

445

in pugnam et caedes, qualis spirantibus ire

adsueras ducibus, talis rue.› dumque ea fatur,

incumbunt. Myconum Laenas Cirtamque Latinus

et Thysdrum Maro et incestum Catilina Nealcen

germanae thalamo obtruncat. cadit obuius acri

450

Kartalo Nasidio, Libycae regnator harenae.

te quoque Pyrenes uidit conterrita tellus

permixtum Poenis et uix credenda furentem,

magnum Dardaniae, Laeli, decus, omnia felix

cui natura dedit, nullo renuente deorum

455

ille foro auditus, cum dulci<a> soluerat ora,

aequabat Pyliae Neleia mella senectae.

ille, ubi suspensi patres et curia uocem

posceret, ut cantu ducebat corda senatus.

idem, cum subitum campo perstrinxerat auris

460

murmur triste tubae, tanto feruore ruebat

in pugnam atque acies, ut natum ad sola liqueret

bella: nihil uitae peragi sine laude placebat.

tunc et furtiua tractantem proelia luce

deiecit Galam. sacris Carthaginis illum

465

supposito mater partu subduxerat olim,

sed stant nulla diu deceptis gaudia diuis.

tunc Alabim Murrum atque Dracen demisit ad umbras,

femineo clamore Dracen extrema rogantem.

huius ceruicem gladio inter uerba precesque

470

amputat: absciso durabant murmura collo.

At non ductori Libyco par ardor in armis.

frondosi collis latebras ac saxa capessit

auia, nec caedes extremaue damna mouebant

agminis. Italiam profugus spectabat et Alpis,

475

praemia magna fugae. tacitum dat tessera signum:

dimissa in collis pugna siluasque ferantur

dispersi et summam, quicumque euaserit, arcem

Pyrenes culmenque petat. tum primus honore

armorum exuto et parma celatus Hibera

480

in montis abit atque uolens palantia linquit

agmina. desertis Latius uictricia signa

immittit miles castris. non urbe recepta

plus ulla partum praedae, tenuitque moratas

a caede, ut Libycus ductor prouiderat, iras:

485

fluminei ueluti deprensus gurgitis undis,

auulsa parte inguinibus causaque pericli,

enatat intento praedae fiber auius hoste.

impiger occultis Poenus postquam abditur umbris,

saxosae fidens siluae, maiora petuntur

490

rursus bella retro et superari certior hostis.

Pyrenes tumulo clipeum cum carmine figunt:

Hasdrvbalis spolivm gradivo Scipio victor.

Terrore interea posito trans ardua montis

Bebrycia populos armabat Poenus in aula,

495

mercandi dextras largus belloque parata

prodigere in bellum facilis. praemissa ferocis

augebant animos argenti pondera et auri

parta metalliferis longo discrimine terris.

hinc noua complerunt haud tardo milite castra

500

uenales animae, Rhodani qui gurgite gaudent,

quorum serpit Arar per rura pigerrimus undae.

iamque hieme adfecta mitescere coeperat annus:

inde iter ingrediens rapidum per Celtica rura

miratur domitas Alpis ac peruia montis

505

ardua et Herculeae quaerit uestigia plantae

germanique uias diuinis comparat ausis.

Vt uero uentum in culmen, castrisque resedit

Hannibalis, ‹Quos Roma,› inquit ‹quos a<l>tius, oro,

attollit muros, qui post haec moenia fratri

510

uicta meo stent incolumes? sit gloria dextrae

felix tanta precor, neue usque ad sidera adisse

inuideat laeuus nobis deus.› agmine celso

inde alacer, qua munitum decliuis ab alto

agger monstrat iter, properatis deuolat armis.

515

non tanto strepuere metu primordia belli:

nunc geminum Hannibalem, nunc iactant bina coire

hinc atque hinc castra, et pastos per prospera bella

sanguine ductores Italo coniungere Martem

et duplicare acies: uenturum ad moenia cursu

520

hostem praecipiti et uisurum haerentia porta

spicula Elissaeis nuper contorta lacertis.

His super infrendens sic secum Oenotria Tellus:

‹Tantone, heu superi! spernor contempta furore

Sidoniae gentis, quae quondam sceptra timentem

525

nati Saturnum nostris considere in oris

et regnare dedi? decima haec iam uertitur aestas

ex quo proterimur. iuuenis, cui sola supersunt

in superos bella, extremo de litore rapta

intulit arma mihi temeratisque Alpibus ardens

530

in nostros descendit agros. quot corpora texi

caesorum, stratis totiens deformis alumnis!

nulla mihi floret bacis felicibus arbor:

immatura seges rapido succiditur ense:

culmina uillarum nostrum delapsa feruntur

535

in gremium foedantque suis mea regna ruinis.

hunc etiam, uastis qui nunc sese intulit oris,

perpetiar, miseras quaerentem exurere belli

reliquias? tum me scindat uagus Afer aratro

et Libys Ausoniis commendet semina sulcis,

540

ni cuncta exultant quae latis agmina campis

uno condiderim tumulo.› dum talia uersat,

et thalamos claudit Nox atra deumque hominumque,

tendit Amyclaei praeceps ad castra nepotis.

is tum Lucanis cohibentem finibus arma

545

Poenum uicini seruabat caespite ualli.

hic iuuenem adgreditur Latiae telluris imago:

‹Clausorum decus atque erepto maxima Romae

spes Nero Marcello, rumpe atque expelle quietem.

magnum aliquid tibi, si patriae uis <cr>edere fatis,

550

audendum est, quod depulso quoque moenibus hoste

uictores fecisse tremant. fulgentibus armis

Poenus inundauit campos, qua Sena relictum

Gallorum a populis seruat per saecula nomen.

ni propere alipedes rapis ad certamina turmas,

555

serus deletae post auxiliabere Romae.

surge, age, fer gressus. patulos regione Metauri

damnaui tumulis Poenorum atque ossibus agros.›

His dictis abit atque abscedens uisa pauentem

attrahere et fractis turmas propellere portis.

560

rumpit flammato turbatus corde soporem

ac supplex geminas tendens ad sidera palmas

tellurem Noctemque et caelo sparsa precatur

astra ducemque uiae tacito sub lumine Phoeben.

inde legit dignas tanta ad conamina dextras,

565

quaque iacet superi Larinas accola ponti,

qua duri bello gens Marrucina fidemque

exuere indocilis sociis Frentanus in armis,

tum, qua uitiferos domitat Praetutia pubes

laeta laboris agros, et penna et fulmine et undis

570

hibernis et Achaemenio uelocior arcu

euolat. hortator sibi quisque: ‹Age, perge, salutem

Ausoniae ancipites superi et, stet Roma cadatne,

in pedibus posuere tuis,› clamantque ruuntque.

hortandi genus acer habet praecedere ductor:

575

illum augent cursus adnisi aequare sequendo

atque indefessi noctemque diemque feruntur.

At Roma, aduersi tantum mala gliscere belli

accipiens, trepidare metu nimiumque Neronem

sperauisse queri, atque uno sibi uulnere posse

580

auferri restantem animam. non arma nec aurum

nec pubem ne<c>, quem fundat, superesse cruorem.

scilicet Hasdrubalem inuadat, qui ad proelia soli

Hannibali satis esse nequit? iam rursus, ubi arma

auertisse suo cognorit deuia uallo,

585

haesurum portis Poenum. uenisse, superbo

qui fratri certet, cui maxima gloria cedat

urbis deletae. fremit amens corde sub imo

ordo patrum ac magno interea meditatur amore

seruandi decoris, quonam se fine minanti

590

seruitio eripiat diuosque euadat iniquos.

hos inter gemitus obscuro noctis opacae

succedit castris Nero, quae coniuncta feroci

Liuius Hasdrubali uallo custode tenebat.

belliger is quondam scitusque accendere Martem

595

floruerat primo clarus pugnator in aeuo,

mox falso laesus non aequi crimine uulgi

secretis ruris tristes absconderat annos.

sed, postquam grauior moles terrorque periclo

poscebat propiore uirum, reuocatus ad arma

600

tot caesis ducibus patriae donauerat iram.

At non Hasdrubalem fraudes latuere recentum

armorum, quamquam tenebris Nox texerat astus.

pulueris in clipeis uestigia uisa mouebant

et, properi signum accursus, sonipesque uirique

605

substricti corpus. bis clarum bucina signum

praeterea gemino prodebat iuncta magistro

castra regi. uerum, fratri si uita supersit,

qui tandem licitum socias coniungere uires

consulibus? sed enim solum, dum uera patescant,

610

cunctandi restare dolum Martemque trahendi.

Nec consulta fugae segni formidine differt.

nox somni genetrix mortalia pectora curis

purgarat, tenebraeque horrenda silentia alebant:

erepit suspensa ferens uestigia castris

615

et muta elabi tacito iubet agmina passu.

inlunem nacti per rura tacentia noctem

accelerant uitantque sonos. sed percita falli

sub tanto motu Tellus nequit: implicat actas

caeco errore uias umbrisque fauentibus arto

620

circumagit spatio sua per uestigia ductos.

nam, qua curuatas sinuosis flexibus amnis

obliquat ripas refluoque per aspera lapsu

in sese redit, hac, casso ducente labore,

exiguum inuoluunt frustratis gressibus orbem,

625

inque errore uiae tenebrarum munus ademptum.

Lux urget panditque fugam. ruit acer apertis

turbo equitum portis, atque omnis ferrea late

tempestas operit campos. nondum arma manusque

permixtae: iam tela bibunt praemissa cruorem.

630

hinc iussae Poenum fugientem sistere pennae

Dictaeae uolitant, hinc lancea turbine nigro

fert letum cuicumque uiro, quem prenderit ictus.

deponunt abitus curam trepidique coactas

constituunt acies et spes ad proelia uertunt.

635

Ipse inter medios (nam rerum dura uidebat)

Sidonius ductor, tergo sublimis ab alto

quadrupedantis equi, tendens uocemque manusque:

‹Per decora, extremo uobis quaesita sub axe,

per fratris laudes oro, uenisse probemus

640

germanum Hannibalis. Latio Fortuna laborat

aduersis documenta dare atque ostendere, quantus

uerterit in Rutulos domitor telluris Hiberae,

suetus ad Herculeas miles bellare columnas.

forsitan et pugnas ueniat germanus in ipsas.

645

digna uiro, digna, obtestor, spectacula pleno

corporibus properate solo. quicumque timeri

dux bello poterat, fratri iacet. unica nunc spes

e poena ac latebris infracto Liuius aeuo

damnatum offertur uobis <caput>. ite, agite, oro,

650

sternite ductorem, cum quo concurrere fratri

sit pudor, et turpi finem donate senectae.›

At contra Nero: ‹Quid cessas clusisse labores

ingentis belli? pedibus tibi gloria, miles,

parta ingens: nunc accumula coepta ardua dextra.

655

heu temere abducto liquisti robore castra,

ni factum absoluit uictoria. praecipe laudem:

aduentu cecidisse tuo memorabitur hostis.›

Parte alia insignis nudatis casside canis

Liuius: ‹Huc, iuuenes, huc me spectate ruentem

660

in pugnas, quantumque meus patefecerit ensis,

tantum intrate loci, et tandem praecludite ferro

iam nimium patulas Poenis grassantibus Alpis.

quod ni ueloci prosternimus agmina Marte

et fulmen subitum Carthaginis Hannibal adsit,

665

qui deus infernis quemquam nostrum eximat umbris?›

hinc galea capite accepta dicta horrida ferro

sancit et obtectus senium fera proelia miscet.

illum, per cuneos et per densissima campi

corpora tot dantem leto quot spicula torsit,

670

turbati fugere Macae, fugere feroces

Autololes Rhodanique comas intonsa iuuentus.

Fatidicis Nabis ueniens Hammonis harenis

improba miscebat securus proelia fati,

ceu tutante deo, ac patriis spolia Itala templis

675

fixurum uano tumidus promiserat ore.

ardebat gemma Garamantide caerula uestis,

ut cum sparsa micant stellarum lumina caelo,

et gemmis galeam clipeumque accenderat auro.

casside cornigera dependens infula sacros

680

prae se terrores diuumque ferebat honorem.

arcus erat pharetraeque uiro atque incocta cerastis

spicula, et armatus peragebat bella ueneno.

necnon, cornipedis tergo de more repostus,

sustentata genu per campum pondera conti

685

Sarmatici prona aduersos urgebat in hostis.

tum quoque transfixum telo per membra, per arma

consulis ante oculos magno clamore Sabellum

asportabat ouans et ouans Hammona canebat.

non tulit hanc iram tantosque in corde tumores

690

barbarico senior telumque intorsit et una

praedam animamque simul uictori uictor ademit.

Adsilit, audito tristis clamore ruinae,

Hasdrubal, et coeptantem Arabum raptare perempto

gemmiferi spolium cultus auroque rigentis

695

exuuias iaculum a tergo perlibrat ad ossa.

iam correpta miser geminis uelamina palmis

carpebat propere et trepidos nudauerat artus:

concidit ac sacras uestes atque aurea fila

reddidit exanimo, spoliatum lapsus in hostem.

700

at Canthus Rutilum, Canthus possessor harenae

qua celebre inuicti nomen posuere Philaeni,

ditem ouium Rutilum obtruncat, cui mille sub altis

lanigerae balant stabulis. ipse otia molli

exercens cura gelido nunc flumine soles

705

frangebat nimios pecori, nunc laetus in herba

tondebat niueae splendentia uellera lanae,

aut, pecus e pastu cum sese ad tecta referret,

noscentis matres spectabat ouilibus agnos.

occubuit clipei transfixo proditus aere

710

et sero ingemuit stabulis exire paternis.

Acrius hoc Italum pubes incurrit et urget:

ut torrens, ut tempestas, ut flamma corusci

fulminis, ut Borean pontus fugit, ut caua currunt

nubila, cum pelago caelum permiscuit Eurus.

715

procerae stabant, Celtarum signa, cohortes,

prima acies. hos impulsu cuneoque feroci

laxat uis subita, et fessos errore uiarum

nec soli faciles longique laboris anhelos

auertit patrius genti pauor. addere tergo

720

hastas Ausonius teloque instare sequaci

nec donare fugam. cadit uno uulnere Thyrmis,

non uno Rhodanus, profligatumque sagitta

lancea deturbat Morinum et iam iamque cadentem.

cedentis urget, totas largitus habenas,

725

Liuius acer equo et turmis abeuntibus infert

cornipedem. tunc auersi <f>ug<i>entia colla

disicit ense Mosae. percussit pondere terram

cum galea ex alto lapsum caput: at residentem

turbatus rapuit sonipes in proelia truncum.

730

hic Cato (nam medio uibrabat et ipse tumultu)

‹Si, primas› inquit ‹bello cum amisimus Alpes,

hic iuueni oppositus Tyrio foret! hei mihi quanta

cessauit Latio dextra, et quot funera Poenis

donarunt praui suffragia tristia campi!›

735

Iamque inclinabant acies, cunctisque pauorem

Gallorum induerat pauor, et Fortuna ruebat

Sidonia: ad Rutulos Victoria uerterat alas.

celsus ceu prima reflorescente iuuenta

ibat consul ouans, maior maiorque uideri.

740

ecce trahens secum canentem puluere turmam

ductor Agenoreus subit, intorquensque lacertis

tela sonat: ‹Cohibete fugam. cui cedimus hosti?

nonne pudet? conuersa senex marcentibus annis

agmina agit. nunc, quaeso, mihi nunc dextera in armis

745

degenerat, nostrique piget? mihi Belus auorum

principium, mihi cognatum Sidonia Dido

nomen, et ante omnis bello numerandus Hamilcar

est genitor. mihi, cui cedunt montesque lacusque

et campi atque amnes, frater. me magna secundum

750

Carthago putat Hannibali, me Baetis in oris

aequant germano passae mea proelia gentes.›

talia dum memorat, medios ablatus in hostis,

ut noua conspecti fulserunt consulis arma,

hastam praepropero nisu iacit. illa per oras

755

aerati clipei et loricae tegmina summo

incidit haud felix umero parceque petitum

perstrinxit corpus nec multo tincta cruore,

uana sed optanti promisit gaudia Poeno.

Turbati Rutuli, confusaque pectora uisu

760

terrifico. tunc increpitans conamina consul:

‹Femineis laesum uana inter cornua corpus

unguibus aut palmis credas puerilibus ictum.

ite, docete, uiri, Romanae uulnera suerint

quanta adferre manus.› tum uero effunditur ingens

765

telorum uis, et densa sol uincitur umbra.

iamque per extentos alterna strage uirorum

corpora fusa iacent campos, demersaque in undam

iunxerunt cumulo crescente cadauera ripas:

ut, cum uenatu saltus exercet opacos

770

Dictynna et laetae praebet spectacula matri,

aut Pindi nemora excutiens aut Maenala lustrans

(omnis Naiadum plenis comitata pharetris

turba ruit, striduntque sagittiferi goryti),

tum per saxa ferae perque ipsa cubilia fusae,

775

per uallis fluuiosque atque a<n>tra uirentia musco

multa strage iacent: exultat uertice montis

gratam perlustrans oculis Latonia praedam.

Audito ante alios senioris uulnere, rumpit

per medios Nero saeuus iter, uisaque uirorum

780

aequali pugna ‹Quid enim, quid deinde relictum est

Italiae fatis? hunc si non uincitis hostem,

Hannibalem uincetis?› ait. ruit ocius amens

in medios, Tyriumque ducem inter prima frementem

agmina ut aspexit, rabidi ceu belua ponti,

785

per longum sterili ad pastus iactata profundo,

cum procul in fluctu piscem male saucia uidit,

aestuat et lustrans nantem sub gurgite praedam

absorbet late permixtum piscibus aequor:

non telo mora, non dictis. ‹Haud amplius› inquit

790

‹elabere mihi. non hic nemora auia fallent

Pyrenes, nec promissis frustrabere uanis,

ut quondam terra fallax deprensus Hibera

euasti nostram mentito foedere dextram.›

Haec Nero, et intorquet iaculum, nec futtilis ictus.

795

nam latere extremo cuspis librata resedit.

inuadit stricto super haec interritus ense

conlapsique premens umbone trementia membra,

‹Si qua sub extremo casu mandata referri

germano uis forte tuo, portabimus› inquit.

800

contra Sidonius: ‹Leto non terreor ullo.

utere Marte tuo, dum nostris manibus adsit

actutum uindex. mea si suprema referre

fratri uerba paras, mando, Capitolia uictor

exurat cinerique Iouis permisceat ossa

805

et cineres nostros.› cupientem adnectere plura

feruentemque ira mortis transuerberat ense

et rapit infidum uictor caput. agmina fuso

sternuntur duce non ultra fidentia Marti.

Iamque diem solisque uias nox abstulit atra,

810

cum uires parco uictu somnoque reducunt,

ac, nondum remeante die, uictricia signa,

qua uentum, referunt clausis formidine castris.

tum Nero procera sublimia cuspide portans

ora ducis caesi ‹Cannas pensauimus,› inquit

815

‹Hannibal, et Trebiam et Trasimenni litora tecum

fraterno capite. i, duplica nunc perfida bella

et geminas accerse acies. haec praemia restant

qui tua tramissis optarint Alpibus arma.›

compressit lacrimas Poenus minuitque ferendo

820

constanter mala et inferias in tempore dignas

missurum fratri clauso commurmurat ore.

tum castris procul amotis, aduersa quiete

dissimulans, dubia exclusit certamina Martis.