Thebaidos libri XII

Liber duodecimus

_______________________________________________________

Nondum cuncta polo vigil inclinaverat astra

ortus et instantem cornu tenuiore videbat

Luna diem, trepidas ubi iam Tithonia nubes

discutit ac reduci magnum parat aethera Phoebo:

5

agmina iam raris Dircaea penatibus errant,

noctis questa moras; quamvis tunc otia tandem

et primus post bella sopor, tamen aegra quietem

pax fugat et saevi meminit victoria belli.

vix primo proferre gradum et munimina valli

10

solvere, vix totas reserare audacia portas;

stant veteres ante ora metus campique vacantis

horror: ut adsiduo iactatis aequore tellus

prima labat, sic attoniti nil comminus ire

mirantur fusasque putant adsurgere turmas.

15

sic ubi perspicuae scandentem limina turris

Idaliae volucres fulvum aspexere draconem,

intus agunt natos et feta cubilia vallant

unguibus imbellesque citant ad proelia pennas;

mox ruerit licet ille retro, tamen aera nudum

20

candida turba timet, tandemque ingressa volatus

horret et a mediis etiamnum respicit astris.

Itur in exanguem populum bellique iacentis

reliquias, quacumque dolor luctusque, cruenti,

exegere, duces; hi tela, hi corpora, at illi

25

caesorum tantum ora vident alienaque iuxta

pectora; pars currus deflent viduisque loquuntur,

hoc solum quia restat, equis; pars oscula figunt

vulneribus magnis et de virtute queruntur.

frigida digeritur strages: patuere recisae

30

cum capulis hastisque manus mediisque sagittae

luminibus stantes; multis vestigia caedis

nulla: ruunt planctu pendente et ubique parato.

at circum informes truncos miserabile surgit

certamen qui iusta ferant, qui funera ducant.

35

saepe etiam hostiles (lusit Fortuna parumper)

decepti flevere viros; nec certa facultas

noscere quem miseri vitent calcentve cruorem.

at quibus est inlaesa domus vacuique doloris,

aut deserta vagi Danaum tentoria lustrant

40

inmittuntque faces, aut (quae post bella voluptas)

quaerunt dispersi iaceat quo pulvere Tydeus,

an rapti pateat specus auguris, aut ubi divum

hostis, an aetheriae vivant per membra favillae.

iam lacrimis exempta dies, nec serus abegit

45

Vesper: amant miseri lamenta malisque fruuntur.

nec subiere domos, sed circum funera pernox

turba sedet, vicibusque datis alterna gementes

igne feras planctuque fugant; nec dulcibus astris

victa, nec adsiduo coierunt lumina fletu.

50

tertius Aurorae pugnabat Lucifer, et iam

montibus orbatis, lucorum gloria, magnae

Teumesi venere trabes et amica Cithaeron

silva rogis; ardent excisae viscera gentis

molibus extructis: supremo munere gaudent

55

Ogygii manes; queritur miserabile Graium

nuda cohors vetitumque gemens circumvolat ignem.

accipit et saevi manes Eteoclis iniquos

haudquaquam regalis honos; Argivus haberi

frater iussus adhuc atque exule pellitur umbra.

60

At non plebeio fumare Menoecea busto

rex genitor Thebaeque sinunt, nec robora vilem

struxerunt de more rogum, sed bellicus agger

curribus et clipeis Graiorumque omnibus armis

sternitur; hostiles super ipse, ut victor, acervos

65

pacifera lauro crinem vittisque decorus

accubat: haud aliter quam cum poscentibus astris

laetus in accensa iacuit Tirynthius Oeta.

spirantes super inferias, captiva Pelasgum

corpora frenatosque, pater, solacia sorti

70

bellorum, mactabat equos; his arduus ignis

palpitat, et gemitus tandem erupere paterni:

‹o nisi magnanimae nimius te laudis inisset

ardor, Echionios mecum venerande penates

atque ultra recture puer, venientia qui nunc

75

gaudia et ingratum mihi munus acerbas!

tu superum convexa licet coetusque perenni

(credo equidem) virtute colas, mihi flebile semper

numen eris; ponant aras excelsaque Thebae

templa dicent: uni fas sit lugere parenti.

80

et nunc heu quae digne tibi sollemnia quasve

largiar exequias? nec si fatale potestas

Argos et impulsas cineri miscere Mycenas,

meque super, cui vita (nefas!) et sanguine nati

partus honos. eademne dies, eadem impia bella

85

te, puer, et diros misere in Tartara fratres?

et nunc Oedipodi par est fortuna doloris

ac mihi? quam similes gemimus, bone Iuppiter, umbras!

accipe, nate, tui nova libamenta triumphi,

accipe et hoc regimen dextrae frontisque superbae

90

vincula, quae patri minimum laetanda dedisti.

regem te, regem tristes Eteocleos umbrae

aspiciant.› simul haec dicens crinemque manumque

destruit, accensaque iterat violentius ira:

‹saevum agedum inmitemque vocent si funera Lernae

95

tecum ardere veto; longos utinam addere sensus

corporibus caeloque animas Ereboque nocentes

pellere fas, ipsumque feras, ipsum unca volucrum

ora sequi atque artus regum monstrare nefandos!

ei mihi, quod positos humus alma diesque resolvet!

100

quare iterum repetens iterumque edico: suprema

ne quis ope et flammis ausit iuvisse Pelasgos;

aut nece facta luet numeroque explebit adempta

corpora; per superos magnumque Menoecea iuro.›

dixit, et abreptum comites in tecta ferebant.

105

Flebilis interea vacuis comitatus ab Argis

(fama trahit miseras) orbae viduaeque ruebant

Inachides ceu capta manus; sua vulnera cuique,

par habitus cunctis, deiecti in pectora crines

accinctique sinus; manant lacera ora cruentis

110

unguibus, et molles planctu crevere lacerti.

prima per attonitas nigrae regina catervae,

tristibus inlabens famulis iterumque resurgens,

quaerit inops Argia vias; non regia cordi,

non pater: una fides, unum Polynicis amati

115

nomen in ore sedet; Dircen infaustaque Cadmi

moenia posthabitis velit incoluisse Mycenis.

proxima Lernaeo Calydonidas agmine mixtas

Tydeos exequiis trahit haud cessura sorori

Deipyle; scelus illa quidem morsusque profanos

120

audierat miseranda viri, sed cuncta iacenti

infelix ignoscit amor. post aspera visu,

ac deflenda tamen, digno plangore Nealce

Hippomedonta ciens. vatis mox impia coniunx

heu vacuos positura rogos. postrema gementum

125

agmina Maenaliae ducit comes orba Dianae,

et gravis Euadne: dolet haec queriturque labores

audacis pueri, magni memor illa mariti

it torvum lacrimans summisque irascitur astris.

illas et lucis Hecate speculata Lycaeis

130

prosequitur gemitu, duplexque ad litus euntes

planxit ab Isthmiaco genetrix Thebana sepulcro,

noctivagumque gregem, quamvis sibi luget, Eleusin

flevit et arcanos errantibus extulit ignes.

ipsa per aversos ducit Saturnia calles

135

occultatque vias, ne plebs congressa suorum

ire vetet pereatque ingentis gloria coepti.

nec non functa ducum refovendi corpora curam

Iris habet, putresque arcanis roribus artus

ambrosiaeque rigat sucis, ut longius obstent

140

expectentque rogum et flammas non ante fatiscant.

Squalidus ecce genas et inani vulnere pallens

Ornytus (hic socio desertus ab agmine, tardat

plaga recens) timido secreta per avia furto

debile carpit iter fractaeque innititur hastae.

145

isque ubi mota novo stupuit loca sola tumultu

femineumque gregem, quae iam super agmina Lernae

sola videt, non ille viam causasve requirit,

quippe patent, maesto sed sic prior occupat ore:

‹quo, miserae, quo fertis iter? funusne peremptis

150

speratis cineremque viris? stat pervigil illic

umbrarum custos inhumataque corpora regi

adnumerat. nusquam lacrimae, procul usque fugati

accessus hominum: solis avibusque ferisque

ire licet. vestrisne Creon dabit aequus honorem

155

luctibus? inmites citius Busiridos aras

Odrysiique famem stabuli Siculosque licebit

exorare deos; rapiet fortasse precantes,

si mens nota mihi, nec coniugialia supra

funera sed caris longe mactabit ab umbris.

160

quin fugitis, dum tuta via est, Lernamque reversae

nomina, quod superest, vacuis datis orba sepulcris

absentesque animas ad inania busta vocatis?

aut vos Cecropiam (prope namque et Thesea fama est

Thermodontiaco laetum remeare triumpho)

165

imploratis opem? bello cogendus et armis

in mores hominemque Creon.› sic fatus, at illis

horruerunt lacrimae, stupuitque inmanis eundi

impetus, atque uno vultus pallore gelati.

non secus adflavit molles si quando iuvencas

170

tigridis Hyrcanae ieiunum murmur, et ipse

auditu turbatus ager, timor omnibus ingens

quae placeat, quos illa fames escendat in armos.

Continuo discors vario sententia motu

scinditur: his Thebas tumidumque ambire Creonta,

175

his placet Actaeae si quid clementia gentis

adnuat; extremum curarum ac turpe reverti.

hic non femineae subitum virtutis amorem

colligit Argia, sexuque inmane relicto

tractat opus: placet (egregii spes dura pericli!)

180

comminus infandi leges accedere regni,

quo Rhodopes non ulla nurus nec alumna nivosi

Phasidis innuptis vallata cohortibus iret.

tunc movet arte dolum, quo semet ab agmine fido

segreget, inmitesque deos regemque cruentum

185

contemptrix animae et magno temeraria luctu

provocet; hortantur pietas ignesque pudici.

ipse etiam ante oculos omni manifestus in actu,

nunc hospes miserae, primas nunc sponsus ad aras,

nunc mitis coniunx, nunc iam sub casside torva

190

maestus in amplexu multumque a limine summo

respiciens: sed nulla animo versatur imago

crebrior Aonii quam quae de sanguine campi

nuda venit poscitque rogos. his anxia mentem

aegrescit furiis et, qui castissumus ardor,

195

funus amat; tunc ad comites conversa Pelasgas,

‹vos› ait ‹Actaeas acies Marathoniaque arma

elicite, aspiretque pio Fortuna labori.

me sinite Ogygias, tantae quae sola ruinae

causa fui, penetrare domos et fulmina regni

200

prima pati; nec surda ferae pulsabimus urbis

limina: sunt illic soceri mihi suntque sorores

coniugis, et Thebas haud ignoranda subibo.

ne tantum revocate gradus: illo impetus ingens

auguriumque animi.› nec plura, unumque Menoeten

205

(olim hic virginei custos monitorque pudoris)

eligit et, quamquam rudis atque ignara locorum,

praecipites gressus, qua venerat Ornytus, aufert.

atque ubi visa procul socias liquisse malorum,

‹anne› ait ‹hostiles ego te tabente per agros

210

(heu dolor!) expectem quaenam sententia lenti

Theseos, an bello proceres, an dexter haruspex

adnuat? interea funus decrescit, et uncis

alitibus (non hos potius?) supponimus artus.

et nunc me duram, si quis tibi sensus ad umbras,

215

me tardam Stygiis quereris, fidissime, divis.

heu si nudus adhuc, heu si iam forte sepultus:

nostrum utrumque nefas; adeo vis nulla dolenti?

Mors nusquam saevusque Creon? hortaris euntem,

Ornyte!› sic dicens magno Megareia praeceps

220

arva rapit passu, demonstrat proxima quisque

obvius horrescitque habitus miseramque veretur.

vadit atrox visu, nil corde nec aure pavescens,

et nimiis confisa malis propiorque timeri:

nocte velut Phrygia cum lamentata resultant

225

Dindyma, pinigeri rapitur Simoentis ad amnem

dux vesana chori, cuius dea sanguine lecto

ipsa dedit ferrum et vittata fronde notavit.

Iam pater Hesperio flagrantem gurgite currum

abdiderat Titan, aliis rediturus ab undis,

230

cum tamen illa gravem luctu fallente laborem

nescit abisse diem: nec caligantibus arvis

terretur, nec frangit iter per et invia saxa

lapsurasque trabes nemorumque arcana (sereno

nigra die) caecisque incisa novalia fossis,

235

per fluvios secura vadi, somnosque ferarum

praeter et horrendis infesta cubilia monstris.

tantum animi luctusque valent! pudet ire Menoeten

tardius, invalidaeque gradum miratur alumnae.

quas non illa domos pecudumque hominumque modesto

240

pulsavit gemitu? quotiens amissus eunti

limes, et errantem comitis solacia flammae

destituunt gelidaeque facem vicere tenebrae!

iamque supinantur fessis lateque fatiscunt

Penthei devexa iugi, cum pectore anhelo

245

iam prope deficiens sic incipit orsa Menoetes:

‹haud procul, exacti si spes non blanda laboris,

Ogygias, Argia, domos et egena sepulcri

busta iacere reor: grave comminus aestuat aer

sordidus, et magnae redeunt per inane volucres.

250

haec illa est crudelis humus, nec moenia longe.

cernis ut ingentes murorum porrigat umbras

campus et e speculis moriens intermicet ignis?

moenia sunt iuxta.› modo nox magis ipsa tacebat,

solaque nigrantes laxabant astra tenebras.

255

horruit Argia, dextramque ad moenia tendens:

‹urbs optata prius, nunc tecta hostilia, Thebae,

et tamen, inlaesas si reddis coniugis umbras,

sic quoque dulce solum, cernis quo praedita cultu,

qua stipata manu, iuxta tua limina primum

260

Oedipodis magni venio nurus? improba non sunt

vota: rogos hospes planctumque et funera posco.

illum, oro, extorrem regni belloque fugatum,

illum, quem solio non es dignata paterno,

redde mihi. tuque, oro, veni, si manibus ulla

265

effigies errantque animae post membra solutae,

tu mihi pande vias, tuaque ipse ad funera deduc,

si merui.› dixit, tectumque adgressa propinquae

pastorale casae reficit spiramina fessi

ignis, et horrendos inrumpit turbida campos.

270

qualis ab Aetnaeis accensa lampade saxis

orba Ceres magnae variabat imagine flammae

Ausonium Siculumque latus, vestigia nigri

raptoris vastosque legens in pulvere sulcos;

illius insanis ululatibus ipse remugit

275

Enceladus ruptoque vias inluminat igni:

Persephonen amnes silvae freta nubila clamant,

Persephonen tantum Stygii tacet aula mariti.

Admonet attonitam fidus meminisse Creontis

altor et occulto summittere lampada furto.

280

regina Argolicas modo formidata per urbes,

votum inmane procis spesque augustissima gentis,

nocte sub infesta, nullo duce et hoste propinquo,

sola per offensus armorum et lubrica tabo

gramina, non tenebras, non circumfusa tremescens

285

concilia umbrarum atque animas sua membra gementes,

saepe gradu caeco ferrum calcataque tela

dissimulat, solusque labor vitasse iacentes,

dum funus putat omne suum, visuque sagaci

rimatur positos et corpora prona supinat

290

incumbens, queriturque parum lucentibus astris.

Forte soporiferas caeli secreta per umbras

Iuno, sinu magni semet furata mariti,

Theseos ad muros, ut Pallada flecteret, ibat,

supplicibusque piis faciles aperiret Athenas.

295

atque ubi per campos errore fatiscere vano

inmeritam Argian supero respexit ab axe,

indoluit visu, et lunaribus obvia bigis

advertit vultum placidaque ita voce locuta est:

‹da mihi poscenti munus breve, Cynthia, si quis

300

est Iunonis honos; certe Iovis improba iussu

ter noctem Herculeam – veteres sed mitto querelas:

en locus officio. cultrix placitissima nostri

Inachis Argia cernis qua nocte vagetur

nec reperire virum densis queat aegra tenebris?

305

et tibi nimbosum languet iubar: exere, quaeso,

cornua, et adsueto propior premat orbita terras.

hunc quoque, qui curru madidas tibi pronus habenas

ducit, in Aonios vigiles demitte Soporem.›

vix ea, cum scissis magnum dea nubibus orbem

310

protulit; expavere umbrae, fulgorque recisus

sideribus; vix ipsa tulit Saturnia flammas.

Primum per campos infuso lumine pallam

coniugis ipsa suos noscit miseranda labores,

quamquam texta latent suffusaque sanguine maeret

315

purpura; dumque deos vocat et de funere caro

hoc superesse putat, videt ipsum in pulvere paene

calcatum. fugere animus visusque sonusque,

inclusitque dolor lacrimas; tum corpore toto

sternitur in vultus animamque per oscula quaerit

320

absentem, pressumque comis ac veste cruorem

servatura legit. mox tandem voce reversa:

‹hunc ego te, coniunx, ad debita regna profectum

ductorem belli generumque potentis Adrasti

aspicio, talisque tuis occurro triumphis?

325

huc attolle genas defectaque lumina: venit

ad Thebas Argia tuas; age, moenibus induc

et patrios ostende lares et mutua redde

hospitia. heu quid ago? proiectus caespite nudo

hoc patriae telluris habes. quae iurgia? certe

330

imperium non frater habet! nullasne tuorum

movisti lacrimas? ubi mater, ubi incluta fama

Antigone? mihi nempe iaces, mihi victus es uni!

dicebam: «quo tendis iter? quid sceptra negata

poscis? habes Argos, soceri regnabis in aula;

335

hic tibi longus honos, hic indivisa potestas.»

quid queror? ipsa dedi bellum maestumque rogavi

ipsa patrem ut talem nunc te complexa tenerem.

sed bene habet, superi, gratum est, Fortuna; peracta

spes longinqua viae: totos invenimus artus.

340

ei mihi, sed quanto descendit vulnus hiatu!

hoc frater? qua parte, precor, iacet ille nefandus

praedator? vincam volucres (sit adire potestas)

excludamque feras; an habet funestus et ignes?

sed nec te flammis inopem tua terra videbit:

345

ardebis lacrimasque feres quas ferre negatum

regibus, aeternumque tuo famulata sepulcro

durabit deserta fides, testisque dolorum

natus erit, parvoque torum Polynice fovebo.›

Ecce alios gemitus aliamque ad busta ferebat

350

Antigone miseranda facem, vix nacta petitos

moenibus egressus; illam nam tempore in omni

attendunt vigiles et rex iubet ipse timeri,

contractaeque vices et crebrior excubat ignis.

ergo deis fratrique moras excusat et amens,

355

ut paulum inmisso cessit statio horrida somno,

erumpit muris: fremitu quo territat agros

virginis ira leae, rabies cui libera tandem

et primus sine matre furor. nec longa morata,

quippe trucem campum et positus quo pulvere frater

360

noverat. atque illam contra videt ire Menoetes,

cui vacat, et carae gemitus compescit alumnae.

cum tamen erectas extremus virginis aures

accessit sonus, utque atra sub veste comisque

squalentem et crasso foedatam sanguine vultus

365

astrorum radiis et utraque a lampade vidit,

‹cuius› ait ‹manes, aut quae temeraria quaeris

nocte mea?› nihil illa diu, sed in ora mariti

deicit inque suos pariter velamina vultus,

capta metu subito paulumque oblita doloris.

370

hoc magis increpitans suspecta silentia perstat

Antigone, comitemque premens ipsamque; sed ambo

deficiunt fixique silent. tandem ora retexit

Argia, corpusque tamen complexa profatur:

‹si quid in hoc veteri bellorum sanguine mecum

375

quaesitura venis, si tu quoque dura Creontis

iussa times, possum tibi me confisa fateri.

si misera es (certe lacrimas lamentaque cerno),

iunge, age, iunge fidem: proles ego regis Adrasti

(ei mihi! num quis adest?) cari Polynicis ad ignes,

380

etsi regna vetant –› stupuit Cadmeia virgo

intremuitque simul dicentemque occupat ultro:

‹mene igitur sociam (pro fors ignara!) malorum,

mene times? mea membra tenes, mea funera plangis.

cedo, tene, pudet heu! pietas ignava sororis!

385

haec prior –› hic pariter lapsae iunctoque per ipsum

amplexu miscent avidae lacrimasque comasque,

partitaeque artus redeunt alterna gementes

ad vultum et cara vicibus cervice fruuntur.

dumque modo haec fratrem memorat, nunc illa maritum,

390

mutuaque exorsae Thebas Argosque renarrant,

longius Argia miseros reminiscitur actus:

‹per tibi furtivi sacrum commune doloris,

per socios manes et conscia sidera iuro:

non hic amissos, quamquam vagus exul, honores,

395

non gentile solum, carae non pectora matris,

te cupiit unam noctesque diesque locutus

Antigonen; ego cura minor facilisque relinqui.

tu tamen ex celsa sublimem forsitan arce

ante nefas Grais dantem vexilla maniplis

400

vidisti, teque ille acie respexit ab ipsa

ense salutatam et nutantis vertice coni:

nos procul. extremas sed quis deus egit in iras?

nil vestrae valuere preces? tibine iste negavit

oranti?› causas ac tristia reddere fata

405

coeperat Antigone; fidus comes admonet ambas:

‹heia agite inceptum potius! iam sidera pallent

vicino turbata die, perferte laborem,

tempus erit lacrimis, accenso flebitis igne.›

Haud procul Ismeni monstrabant murmura ripas,

410

qua turbatus adhuc et sanguine decolor ibat.

huc laceros artus socio conamine portant

invalidae, iungitque comes non fortior ulnas.

sic Hyperionium trepido Phaethonta sorores

fumantem lavere Pado; vixdum ille sepulcro

415

conditus, et flentes stabant ad flumina silvae.

ut sanies purgata vado membrisque reversus

mortis honos, ignem miserae post ultima quaerunt

oscula; sed gelidae circum exanimesque favillae

putribus in foveis, atque omnia busta quiescunt.

420

stabat adhuc, seu forte, rogus, seu numine divum,

cui torrere datum saevos Eteocleos artus,

sive locum monstris iterum Fortuna parabat,

seu dissensuros servaverat Eumenis ignes.

hic tenuem nigris etiamnum advivere lucem

425

roboribus pariter cupidae videre, simulque

flebile gavisae; nec adhuc quae busta repertum,

sed placidus quicumque rogant mitisque supremi

admittat cineris consortem et misceat umbras.

Ecce iterum fratres: primos ut contigit artus

430

ignis edax, tremuere rogi et novus advena busto

pellitur; exundant diviso vertice flammae

alternosque apices abrupta luce coruscant.

pallidus Eumenidum veluti commiserit ignes

Orcus, uterque minax globus et conatur uterque

435

longius; ipsae etiam commoto pondere paulum

secessere trabes. conclamat territa virgo:

‹occidimus, functasque manu stimulavimus iras.

frater erat; quis enim accessus ferus hospitis umbrae

pelleret? en clipei fragmen semustaque nosco

440

cingula, frater erat! cernisne ut flamma recedat

concurratque tamen? vivunt odia improba, vivunt.

nil actum bello; miseri, sic dum arma movetis

vicit nempe Creon! nusquam iam regna: quis ardor?

cui furitis? sedate minas; tuque exul ubique,

445

semper inops aequi, iam cede (hoc nupta precatur,

hoc soror), aut saevos mediae veniemus in ignes.›

Vix ea, cum subitus campos tremor altaque tecta

impulit adiuvitque rogi discordis hiatus,

et vigilum turbata quies, quibus ipse malorum

450

fingebat simulacra Sopor: ruit ilicet omnem

prospectum lustrans armata indagine miles.

illos instantes senior timet unus; at ipsae

ante rogum saevique palam sprevisse Creontis

imperia et furtum claro plangore fatentur

455

securae, quippe omne vident fluxisse cadaver.

ambitur saeva de morte animosaque leti

spes furit: haec fratris rapuisse, haec coniugis artus

contendunt vicibusque probant: ‹ego corpus›, ‹ego ignes›,

‹me pietas›, ‹me duxit amor›. deposcere saeva

460

supplicia et dextras iuvat insertare catenis.

nusquam illa alternis modo quae reverentia verbis,

iram odiumque putes; tantus discordat utrimque

clamor, et ad regem qui deprendere trahuntur.

At procul Actaeis dextra iam Pallade muris

465

Iuno Phoroneas inducit praevia matres

attonitas, non ipsa minus, coetumque gementem

conciliat populis et fletibus addit honorem.

ipsa manu ramosque oleae vittasque precantes

tradit, et obtenta summittere lumina palla

470

et praeferre docet vacuas sine manibus urnas.

omnis Erectheis effusa penatibus aetas

tecta viasque replent: unde hoc examen et una

tot miserae? necdum causas novere malorum,

iamque gemunt. dea conciliis se miscet utrisque

475

cuncta docens, qua gente satae, quae funera plangant

quidve petant; variis nec non adfatibus ipsae

Ogygias leges inmansuetumque Creonta

multum et ubique fremunt. Geticae non plura queruntur

hospitibus tectis trunco sermone volucres,

480

cum duplices thalamos et iniquum Terea clamant.

Urbe fuit media nulli concessa potentum

ara deum, mitis posuit Clementia sedem,

et miseri fecere sacram; sine supplice numquam

illa novo, nulla damnavit vota repulsa.

485

auditi quicumque rogant, noctesque diesque

ire datum et solis numen placare querelis.

parca superstitio: non turea flamma nec altus

accipitur sanguis: lacrimis altaria sudant,

maestarumque super libamina secta comarum

490

pendent et vestes mutata sorte relictae.

mite numus circa cultuque insigne verendo,

vittatae laurus et supplicis arbor olivae.

nulla autem effigies, nulli commissa metallo

forma dei: mentes habitare et pectora gaudet.

495

semper habet trepidos, semper locus horret egenis

coetibus, ignotae tantum felicibus arae.

fama est defensos acie post busta paterni

numinis Herculeos sedem fundasse nepotes.

fama minor factis: ipsos nam credere dignum

500

caelicolas, tellus quibus hospita semper Athenae,

ceu leges hominemque novum ritusque sacrorum

seminaque in vacuas hinc descendentia terras,

sic sacrasse loco commune animantibus aegris

confugium, unde procul starent iraeque minaeque

505

regnaque, et a iustis Fortuna recederet aris.

iam tunc innumerae norant altaria gentes:

huc victi bellis patriaque a sede fugati

regnorumque inopes scelerumque errore nocentes

conveniunt pacemque rogant; mox hospita sedes

510

vicit et Oedipodae Furias et funus †olynthi

texit et a misero matrem summovit Oreste.

huc vulgo monstrante locum manus anxia Lernae

deveniunt, cedunt miserorum turba priorum.

vix ibi, sedatis requierunt pectora curis:

515

ceu patrio super alta grues Aquilone fugatae

cum videre Pharon; tunc aethera latius implent,

tunc hilari clangore sonant; iuvat orbe sereno

contempsisse nives et frigora solvere Nilo.

Iamque domos patrias Scythicae post aspera gentis

520

proelia laurigero subeuntem Thesea curru

laetifici plausus missusque ad sidera vulgi

clamor et emeritis hilaris tuba nuntiat armis.

ante ducem spolia et, duri Mavortis imago,

virginei currus cumulataque fercula cristis

525

et tristes ducuntur equi truncaeque bipennes,

quis nemora et solidam Maeotida caedere suetae,

gorytique leves portantur et ignea gemmis

cingula et informes dominarum sanguine peltae.

ipsae autem nondum trepidae sexumve fatentur,

530

nec vulgare gemunt, aspernanturque precari,

et tantum innuptae quaerunt delubra Minervae.

primus amor niveis victorem cernere vectum

quadriiugis; nec non populos in semet agebat

Hippolyte, iam blanda genas patiensque mariti

535

foederis. hanc patriae ritus fregisse severos

Atthides oblique secum mirantur operto

murmure, quod nitidi crines, quod pectora palla

tota latent, magnis quod barbara semet Athenis

misceat atque hosti veniat paritura marito.

540

Paulum et ab insessis maestae Pelopeides aris

promovere gradum seriemque et dona triumphi

mirantur, victique animo rediere mariti.

atque ubi tardavit currus et ab axe superbo

explorat causas victor poscitque benigna

545

aure preces, ausa ante alias Capaneia coniunx:

‹belliger Aegide, subitae cui maxima laudis

semina de nostris aperit Fortuna ruinis,

non externa genus, dirae nec conscia noxae

turba sumus: domus Argos erat regesque mariti,

550

non utinam et fortes! quid enim septena movere

castra et Agenoreos opus emendare penates?

nec querimur caesos: haec bellica iura vicesque

armorum; sed non Siculis exorta sub antris

monstra nec Ossaei bello cecidere bimembres.

555

mitto genus clarosque patres: hominum, inclute Theseu,

sanguis erant, homines, eademque in sidera, eosdem

sortitus animarum alimentaque vestra creati,

quos vetat igne Creon Stygiaeque a limine portae,

ceu sator Eumenidum aut Lethaei portitor amnis,

560

summovet ac dubio caelique Erebique sub axe

detinet. heu princeps Natura! ubi numina, ubi illest

fulminis iniusti iaculator? ubi estis, Athenae?

septima iam surgens trepidis Aurora iacentes

aversatur equis; radios declinat et horret

565

stelligeri iubar omne poli; iam comminus ipsae

pabula dira ferae campumque odere volucres

spirantem tabo et caelum ventosque gravantem.

quantum etenim superesse rear? nuda ossa putremque

verrere permittat saniem. properate, verendi

570

Cecropidae; vos ista decet vindicta, priusquam

Emathii Thracesque dolent, quaeque extat ubique

gens arsura rogis manesque habitura supremos.

nam quis erit saevire modus? bellavimus, esto;

sed cecidere odia et tristes mors obruit iras.

575

tu quoque, ut egregios fama cognovimus actus,

non trucibus monstris Sinin infandumque dedisti

Cercyona, et saevum velles Scirona crematum.

credo et Amazoniis Tanain fumasse sepulcris,

unde haec arma refers; sed et hunc dignare triumphum.

580

da terris unum caeloque Ereboque laborem,

si patrium Marathona metu, si tecta levasti

Cresia, nec fudit vanos anus hospita fletus.

sic tibi non ullae socia sine Pallade pugnae,

nec sacer invideat paribus Tirynthius actis,

585

semper et in curru, semper te mater ovantem

cernat, et invictae nil tale precentur Athenae.›

Dixerat; excipiunt cunctae tenduntque precantes

cum clamore manus; rubuit Neptunius heros

permotus lacrimis; iusta mox concitus ira

590

exclamat: ‹quaenam ista novos induxit Erinys

regnorum mores? non haec ego pectora liqui

Graiorum abscedens, Scythiam Pontumque nivalem

cum peterem; novus unde furor? victumne putasti

Thesea, dire Creon? adsum, nec sanguine fessum

595

crede; sitit meritos etiamnum haec hasta cruores.

nulla mora est; verte hunc adeo, fidissime Phegeu,

cornipedem, et Tyrias invectus protinus arces

aut Danais edice rogos aut proelia Thebis.›

sic ait oblitus bellique viaeque laborum,

600

hortaturque suos viresque instaurat anhelas:

ut modo conubiis taurus saltuque recepto

cum posuit pugnas, alio si forte remugit

bellatore nemus, quamquam ora et colla cruento

imbre madent, novus arma parat campumque lacessens

605

dissimulat gemitus et vulnera pulvere celat.

ipsa metus Libycos servatricemque Medusam

pectoris incussa movit Tritonia parma.

protinus erecti toto simul agmine Thebas

respexere angues; necdum Atticus ire parabat

610

miles, et infelix expavit classica Dirce.

Continuo in pugnas haud solum accensa iuventus

qui modo Caucasei comites rediere triumphi:

omnis ad arma rudes ager extimulavit alumnos.

conveniunt ultroque ducis vexilla sequuntur,

615

qui gelidum Braurona viri, qui rura lacessunt

Monychia et trepidis stabilem Piraeea nautis

et nondum Eoo clarum Marathona triumpho.

mittit in arma manus gentilibus hospita divis

Icarii Celeique domus viridesque Melaenae,

620

dives et Aegaleos nemorum Parnesque benignus

vitibus et pingui melior Lycabessos olivae.

venit atrox Alaeus et olentis arator Hymetti,

quaeque rudes thyrsos hederis vestistis, Acharnae.

linquitur Eois longe speculabile proris

625

Sunion, unde vagi casurum in nomina ponti

Cresia decepit falso ratis Aegea velo.

hos Salamis populos, illos Cerealis Eleusin

horrida suspensis ad proelia misit aratris,

et quos Callirhoe novies errantibus undis

630

implicat, et raptae qui conscius Orithyiae

celavit ripis Geticos Ilissos amores.

ipse quoque in pugnas vacuatur collis, ubi ingens

lis superum, dubiis donec nova surgeret arbor

rupibus et longa refugum mare frangeret umbra.

635

isset et Arctoas Cadmea ad moenia ducens

Hippolyte turmas: retinet iam certa tumentis

spes uteri, coniunxque rogat dimittere curas

Martis et emeritas thalamo sacrare pharetras.

Hos ubi velle acies et dulci gliscere ferro

640

dux videt, utque piis raptim dent oscula natis

amplexusque breves, curru sic fatur ab alto:

‹terrarum leges et mundi foedera mecum

defensura cohors, dignas insumite mentes

coeptibus: hac omnem divumque hominumque favorem

645

Naturamque ducem coetusque silentis Averni

stare palam est; illic Poenarum exercita Thebis

agmina et anguicomae ducent vexilla sorores.

ite alacres tantaeque, precor, confidite causae.›

dixit, et emissa praeceps iter incohat hasta:

650

qualis Hyperboreos ubi nubilus institit axes

Iuppiter et prima tremefecit sidera bruma,

rumpitur Aeolia et longam indignata quietem

tollit hiems animos ventosaque sibilat Arctos;

tunc montes undaeque fremunt, tunc proelia caecis

655

nubibus et tonitrus insanaque fulmina gaudent.

Icta gemit tellus, virides gravis ungula campos

mutat, et innumeris peditumque equitumque catervis

expirat protritus ager, nec pulvere crasso

armorum lux victa perit, sed in aethera longum

660

frangitur, et mediis ardent in nubibus hastae.

noctem adeo placidasque operi iunxere tenebras,

certamenque inmane viris quo concita tendunt

agmina: quis visas proclamet ab aggere Thebas,

cuius in Ogygio stet princeps lancea muro.

665

at procul ingenti Neptunius agmina Theseus

angustat clipeo, propriaeque exordia laudis

centum urbes umbone gerit centenaque Cretae

moenia, seque ipsum monstrosi ambagibus antri

hispida torquentem luctantis colla iuvenci

670

alternasque manus circum et nodosa ligantem

bracchia et abducto vitantem cornua vultu.

terror habet populos, cum saeptus imagine torva

ingreditur pugnas, bis Thesea bisque cruentas

caede videre manus: veteres reminiscitur actus

675

ipse tuens sociumque gregem metuendaque quondam

limina et absumpto pallentem Cnosida filo.

Saevus at interea ferro post terga revinctas

Antigonen viduamque Creon Adrastida leto

admovet; ambae hilares et mortis amore superbae

680

ensibus intentant iugulos regemque cruentum

destituunt, cum dicta ferens Theseia Phegeus

astitit. ille quidem ramis insontis olivae

pacificus, sed bella ciet bellumque minatur,

grande fremens, nimiumque memor mandantis, et ipsum

685

iam prope, iam medios operire cohortibus agros

ingeminans. stetit ambiguo Thebanus in aestu

curarum, nutantque minae et prior ira tepescit.

tunc firmat sese, fictumque ac triste renidens,

‹parvane prostratis,› inquit, ‹documenta Mycenis

690

sanximus? en iterum qui moenia nostra lacessant.

accipimus, veniant; sed ne post bella querantur:

lex eadem victis.› dicit, sed pulvere crasso

caligare diem et Tyrios iuga perdere montes

aspicit; armari populos tamen armaque ferri

695

ipse iubet pallens, mediaeque in sedibus aulae

Eumenidas subitas flentemque Menoecea cernit

turbidus impositosque rogis gaudere Pelasgos.

quis fuit ille dies, tanto cum sanguine Thebis

pax inventa perit! patriis modo fixa revellunt

700

arma deis, clipeisque obducunt pectora fractis,

et galeas humiles et adhuc sordentia tabo

spicula: non pharetris quisquam, non ense decorus,

non spectandus equo; cessat fiducia valli,

murorum patet omne latus, munimina portae

705

exposcunt: prior hostis habet; fastigia desunt:

deiecit Capaneus; exanguis et aegra iuventus

iam nec coniugibus suprema nec oscula natis

iungit, et attoniti nil optavere parentes.

Atticus at contra, iubar ut clarescere ruptis

710

nubibus et solem primis aspexit in armis,

desilit in campum, qui subter moenia nudos

adservat manes, dirisque vaporibus aegrum

aera pulverea penitus sub casside ducens

ingemit et iustas belli flammatur in iras.

715

hunc saltem miseris ductor Thebanus honorem

largitur Danais, quod non super ipsa iacentum

corpora belligeras acies Martemque secundum

miscuit, aut lacera ne quid de strage nefandus

perderet, eligitur saevos potura cruores

720

terra rudis. iamque alternas in proelia gentes

dissimilis Bellona ciet; non clamor utrimque,

non utrimque tubae: stat debilis altera pubes

summissos enses nequiquam ammentaque dextris

laxa tenens; cedunt tellure, armisque reductis

725

ostentant veteres etiamnum in sanguine plagas.

iam nec Cecropiis idem ductoribus ardor,

languescuntque minae et virtus secura residit:

ventorum velut ira minor, nisi silva furentes

impedit, insanique tacent sine litore fluctus.

730

Ut vero aequoreus quercum Marathonida Theseus

extulit, erectae cuius crudelis in hostes

umbra cadit campumque trucem lux cuspidis implet,

ceu pater Edonios Haemi de vertice Mavors

impulerit currus, rapido mortemque fugamque

735

axe vehens, sic exanimes in terga reducit

pallor Agenoridas; taedet fugientibus uti

Thesea, nec facilem dignatur dextra cruorem.

cetera plebeio desaevit sanguine vitrus:

sic iuvat exanimis proiectaque praeda canesque

740

degeneresque lupos, magnos alit ira leones.

attamen Olenium Lamyrumque, hunc tela pharetra

promentem, hunc saevi tollentem pondera saxi

deicit, et triplici confisos robore gentis

Alcetidas fratres, totidem quos eminus hastis

745

continuat; ferrum consumpsit pectore Phyleus,

ore momordit Helops, umero transmisit Iapyx.

iamque et quadriiugo celsum petit Haemona curru,

horrendumque manu telum rotat: ille paventes

obliquavit equos; longo perlata tenore

750

transiit hasta duos, sitiebat vulnera nec non

tertia, sed medio cuspis temone retenta est.

Sed solum votis, solum clamore tremendo

omnibus in turmis optat vocitatque Creonta.

atque hunc diversa bellorum in fronte maniplos

755

hortantem dictis frustraque extrema minantem

conspicit; abscedunt comites: sed Thesea iussi

linquebant fretique deis atque ipsius armis,

ille tenet revocatque suos; utque aequa notavit

hinc atque hinc odia, extrema se colligit ira,

760

iam letale furens, atque audax morte futura,

‹non cum peltiferis› ait ‹haec tibi pugna puellis,

virgineas ne crede manus: hic cruda virorum

proelia, nos magnum qui Tydea quique furentem

Hippomedonta neci Capaneaque misimus umbris

765

pectora. quae bellum praeceps amentia suasit,

improbe? nonne vides, quos ulciscare, iacentes?›

sic ait, et frustras periturum missile summo

adflixit clipeo. risit vocesque manumque

horridus Aegides, ferrataque arbore magnos

770

molitur iactus, nec non prius ore superbo

intonat: ‹Argolici, quibus haec datur hostia, manes,

pandite Tartareum chaos ultricesque parate

Eumenidas, venit ecce Creon!› sic fatus, et auras

dissipat hasta tremens; tunc, qua subtemine duro

775

multiplicem tenues iterant thoraca catenae,

incidit: emicuit per mille foramina sanguis

impius; ille oculis extremo errore solutis

labitur. adsistit Theseus gravis armaque tollens,

‹iamne dare extinctis iustos› ait ‹hostibus ignes,

780

iam victos operire placet? vade atra dature

supplicia, extremique tamen secure sepulcri.›

Accedunt utrimque pio vexilla tumultu

permiscentque manus; medio iam foedera bello,

iamque hospes Theseus; orant succedere muris

785

dignarique domos. nec tecta hostilia victor

aspernatus init; gaudent matresque nurusque

Ogygiae, qualis thyrso bellante subactus

mollia laudabat iam marcidus orgia Ganges.

ecce per adversas Dircaei verticis umbras

790

femineus quatit astra fragor, matresque Pelasgae

decurrunt: quales Bacchea ad bella vocatae

Thyiades amentes, magnum quas poscere credas

aut fecisse nefas; gaudent lamenta novaeque

exultant lacrimae; rapit huc, rapit impetus illuc,

795

Thesea magnanimum quaerant prius, anne Creonta,

anne suos: vidui ducunt ad corpora luctus.

Non ego, centena si quis mea pectora laxet

voce deus, tot busta simul vulgique ducumque,

tot pariter gemitus dignis conatibus aequem:

800

turbine quo sese caris instraverit audax

ignibus Euadne fulmenque in pectore magno

quaesierit; quo more iacens super oscula saevi

corporis infelix excuset Tydea coniunx;

ut saevos narret vigiles Argia sorori;

805

Arcada quo planctu genetrix Erymanthia clamet,

Arcada, consumpto servantem sanguine vultus,

Arcada, quem geminae pariter flevere cohortes.

vix novus ista furor veniensque implesset Apollo,

et mea iam longo meruit ratis aequore portum.

810

Durabisne procul dominoque legere superstes,

o mihi bissenos multum vigilata per annos

Thebai? iam certe praesens tibi Fama benignum

stravit iter coepitque novam monstrare futuris.

iam te magnanimus dignatur noscere Caesar,

815

Itala iam studio discit memoratque iuventus.

vive, precor; nec tu divinam Aeneida tempta,

sed longe sequere et vestigia semper adora.

mox, tibi si quis adhuc praetendit nubila livor,

occidet, et meriti post me referentur honores.