B  I  B  L  I  O  T  H  E  C  A    A  U  G  U  S  T  A  N  A
           
  Walahfridus Strabo
808 - 849
     
   



D e   c u l t u r a   h o r t o r u m
s i v e   H o r t u l u s


_______________________________________________
 

 
Incipit liber de cultura hortorum
Strabi seu Strabonis feliciter


manuscriptum Salzburgensis (ca. 809)


      I
      De cultura hortorum


Plurima tranquillae cum sint insignia vitae,
Non minimum est, si quis Pestanae deditus arti
Noverit obsceni curas tractare Priapi.
Ruris enim quaecumque datur possessio, seu sit
5
Putris, harenoso qua torpet glarea tractu,
Seu pingui molita graves uligine foetus,
Collibus erectis alte sita, sive iacenti
Planitie facilis, clivo seu vallibus horrens,
Non negat ingenuos holerum progignere fructus,
10
Si modo non tua cura gravi compressa veterno
Multiplices holitoris opes contempnere stultis
Ausibus assuescit, callosasque aere duro
Detrectat fuscare manus et stercora plenis
Vitat in arenti disponere pulvere qualis.
15
Haec non sola mihi patefecit opinio famae
Vulgaris, quaesita libris nec lectio priscis,
Sed labor et studium, quibus otia longa dierum
Postposui, expertum rebus docuere probatis.

 
      II
      Difficultas assumpti laboris


Bruma senectutis vernacula, totius anni
20
Venter et ampliflui consumptrix saeva laboris,
Veris ubi adventu terrarum pulsa sub imas
Delituit latebras, vestigiaque horrida avarae
Ver hiemis reduci rerum delere pararet
Scemate, et antiquo languentia rura nitori
25
Reddere, ver orbis primum caput et decus anni,
Purior aura diem cum iam reserare serenum
Inciperet, Zephirosque herbae floresque secuti
Tenuia porrigerent radicis acumina, caeco
Tecta diu gremio, canasque exosa pruinas,
30
Cum silvae foliis, montes quoque gramine pingui,
Prataque conspicuis vernarent laeta virectis,
Atriolum, quod pro foribus mihi parva patenti
Area vestibulo solis convertit ad ortum,
Utricae implerunt, campique per aequora parvi
35
Illita ferventi creverunt tela veneno.
Quid facerem? tam spissus erat radicibus infra
Ordo catenatis, virides ut texere lentis
Viminibus crates stabuli solet arte magister:
Ungula cornipedum si quando humore nocetur
40
Collecto et putres imitatur marcida fungos.
Ergo moras rumpens Saturni dente iacentes
Aggredior glebas, torpentiaque arva revulsis
Sponte renascentum complexibus urticarum
Erigo et umbricolis habitata cubilia talpis
45
Diruo, lumbricos revocans in luminis oras.
Inde Nothi coquitur flabris solisque calore
Areola et lignis ne diffluat obsita quadris
Altius a plano modicum resupina levatur,
Tota minutatim rastris contunditur uncis,
50
Et pinguis fermenta fimi super insinuantur.
Seminibus quaedam temptamus holuscula, quaedam
Stirpibus antiquis priscae revocare iuventae.

 
      III
      Instantia cultoris et fructus operis


Denique vernali interdum conspergitur imbre
Parva seges, tenuesque fovet praeblanda vicissim
55
Luna comas; rursus si quando sicca negabant
Tempora roris opem, culturae impulsus amore,
Quippe siti metuens graciles torpescere fibras,
Flumina pura cadis inferre capacibus acri
Curavi studio, et propriis infundere palmis
60
Guttatim, ne forte ferocior impetus undas
Ingereret nimias, et semina iacta moveret.
Nec mora, germinibus vestitur tota tenellis
Areola et quamquam illius pars ista sub alto
Arescat tecto, pluviarum et muneris expers
65
Squaleat aerii, pars illa perennibus umbris
Diffugiat solem, paries cui celsior ignei
Sideris accessum lateris negat obice duri,
Non tamen ulla sibi fuerant quae credita pridem
Spe sine crementi pigro sub cespite clausit.
70
Quin potius quae sicca fere et translata subactis
Suscepit scrobibus, redivivo plena virore
Restituit, reparans numeroso semina fructu.
Nunc opus ingeniis, docili nunc pectore et ore,
Nomina quo possim viresque attingere tantae
75
Messis, ut ingenti res parvae ornentur honore.

 


      IV
      Salvia

      (Salvia officinalis L.)

Lelifagus prima praefulget fronte locorum,
Dulcis odore, gravis virtute atque utilis haustu.
Pluribus haec hominum morbis prodesse reperta
Perpetui viridi meruit gaudere iuventa.
80
Sed tolerat civile malum: nam saeva parentem
Progenies florum, fuerit ni dempta, perurit
Et facit antiquos defungier invida ramos.

 


      V
      Ruta

      (Ruta graveolens L.)

Hoc nemus umbriferum pingit viridissima rutae
Silvula ceruleae, foliis quae praedita parvis
85
Umbellas iaculata breves, spiramina venti
Et radios Phoebi caules transmittit ad imos,
Attactuque graves leni dispergit odores.
Haec cum multiplici vigeat virtute medellae,
Dicitur occultis adprime obstare venenis
90
Toxicaque invasis incommoda pellere fibris.

 


      VI
      Abrotanum

      (Artemisia abrotanum L.)

Nec minus abrotani promptum est mirarier alte
Pubentis frutices et quae inspicat aristas
Ramorum ubertas, tenues imitata capillos.
Huius odoratum lento cum vimine crinem
95
Poeoniis carptum prodest miscere medellis.
Febribus obstat enim, telum fugat, adiuvat artus,
Quos incerta premit furtivae iniuria guttae.
Praeterea tot habet vires quot fila comarum.

 


      VII
      Cucurbita

      (Cucurbita lagenaria L.)

Haud secus altipetax semente cucurbita vili
100
Assurgens, parmis foliorum suscitat umbras
Ingentes, crebrisque iacit retinacula ramis.
Ac velut ulmum hedera implicuit cum frondibus altam,
Ruris abusque sinu toti sua brachia circum
Laxa dedit ligno, summumque secuta cacumen
105
Corticis occuluit viridi tutamine rugas:
Aut arbustivum vitis genus, arbore cum se
Explicuit quavis, ramorumque alta corimbis
Vestiit, et propria sursum se sponte levavit -
Visitur ergo rubens aliena in sede racemus
110
Dependere, premit tabulata virentia Bachus,
Pampinus et frondes discernit latior altas -
Sic mea sic fragili de stirpe cucurbita surgens
Diligit appositas, sua sustentacula, furcas,
Atque amplexa suas uncis tenet unguibus alnos.
115
Ne vero insano divelli turbine possit,
Quot generat nodos, tot iam retinacula tendit,
Et quoniam duplicem producunt singula funem,
Undique fulturam dextra levaque prehendunt,
Et velut in fusum nentes cum pensa puellae
120
Mollia traiciunt spirisque ingentibus omnem
Filorum seriem pulchros metantur in orbes,
Sic vaga tortilibus stringunt ammenta catenis
Scalarum teretes involvuntque ilico virgas,
Viribus et discunt alienis tecta cavarum
125
Ardua porticuum volucri superare natatu.
Iam quis poma queat ramis pendentia passim
Mirari digne? quae non minus undique certis
Sunt formata viis, quam si tornatile lignum
Inspicias medio rasum, quod mamfure constat.
130
Illa quidem gracili primum demissa flagello
Oblongo, tenuique ferunt ingentia collo
Corpora, tum vastum laxatur in ilia pondus,
Totum venter habet, totum alvus, et intus aluntur
Multa cavernoso seiunctim carcere grana,
135
Quae tibi consimilem possunt promittere messem.
Ipsos quin etiam tenero sub tempore fructus,
Ante humor quam clausa latens per viscera sero
Autumni adventu rarescat, et arida circum
Restiterit cutis, inter opes transire ciborum
140
Saepe videmus, et ardenti sartagine pinguem
Combibere arvinam, et placidum secmenta saporem
Ebria multotiens mensis praestare secundis.
Si vero aestivi sinitur spiramina solis
Cum genitrice pati et matura falce recidi,
145
Idem foetus in assiduos formarier usus
Vasorum poterit, vasto dum viscera ventre
Egerimus, facili radentes ilia torno.
Nonnunquam hac ingens sextarius abditur alvo,
Clauditur aut potior mensuarae portio plenae,
150
Amphora quae, piceo linitur dum gluttine, servat
Incorrupta diu generosa dona Liei.

 


      VIII
      Pepones

      (Cucumis melo L.)

Hoc simul in spatio, campi quo figitur imis
Haec tam laeta, vili quam carmine pinxi,
Visitur alterius vitis genus acre per aequor
155
Serpere pulvereum et fructus nutrire rotundos.
Pomorum haec species terrae super arida vulgo
Terga iacens crementa capit pulcherrima, donec
Solibus aestivis flavos intincta colores
Messoris calathos matura fruge replerit.
160
Tum videas aliis teretem satis esse figuram,
Undique porro aliis oblongo scemate ventrem
Demissum, nucis aut ovi versatilis instar,
Vel qualis manibus quondam suspensa supinis
Lucet agens circum lomenti bulla salivam
165
Ante recens maceretur aquis quam spuma refusis;
Dum lentescit adhuc digitis luctantibus, et se
Alternis vicibus studioque fricantibus uno,
Inter utramque manum parvo fit parvus hiatu
Exitus, huc stricto lenis meat ore Nothi vis,
170
Distenditque cavum vitrea sub imagine pondus,
Et centrum medio confingit labile fundo,
Undique conveniat cameri quo inflexio tecti.
Ergo calyps huius penetrat dum viscera pomi,
Elicit humoris largos cum semine rivos
175
Multiplici: tum deinde cavum per plurima tergus
Frustra manu spargens hortorum laetus opimas
Delicias conviva capit, candorque saporque
Oblectant fauces, nec duros illa molares
Esca stupere facit, facili sed mansa voratu
180
Vi naturali frigus per viscera nutrit.

 


      IX
      Absinthium

      (Artemisia absinthium L.)

Proximus absinthi frutices locus erigit acris,
Herbarum matrem simulantes vimine lento.
In foliis color est alius, ramisque odor alter
Puberibus, longeque saporis amarior haustus.
185
Ferventem domuisse sitim, depellere febres
Hoc solet auxilium clara virtute probatum.
Si tibi praeterea caput acri forte dolore
Pulsetur subito, vel si vertigo fatiget,
Huius opem rimare, coquens frondentis amaram
190
Absinthi silvam, tum iura lebete capaci
Effunde, et capitis perfunde cacumina summi.
Quo postquam ablueris graciles humore capillos,
Devinctas frondes super imposuisse memento.
Tum mollis fotos constringat fascia crines,
195
Et post non multas elapsi temporis horas
Hoc inter reliquas eius mirabere vires.

 


      X
      Marrubium

      (Marrubium vulgare L.)

Quid referam iuxta positi nimiumque potentis
Marrubii non vile genus, licet acrius ora
Mordeat et longe gustum disiungat odore.
200
Dulce enim olet, non dulce sapit, sed pectoris aegros
Comprimit angores, tristi dum sumitur haustu.
Praecipue talis caleat si potus ab igni
Et coenam cyatis cogatur claudere crebris.
Si quando infensae quaesita venena novercae
205
Potibus inmiscent dapibusve aconita dolosis
Tristia confundunt, extemplo sumpta salubris
Potio marrubii suspecta pericula pressat.

 


      XI
      Foeniculum

      (Foeniculum vulgare Miller)

Nec maratri taceatur honor, quod stipite forti
Tollitur, et late ramorum brachia tendit,
210
Dulce satis gustu dulcem satis addit odorem.
Hoc oculis, quos umbra premit, prodesse locuntur,
Huius item semen foetae cum lacte capellae
Absumptum ventris fertur mollire tumorem
Cunctantisque moras dissolvere protinus alvi.
215
Praeterea radix maratri commixta liquori
Lenaeo tussim percepta repellit anhelam.

 


      XII
      Gladiola

      (Iris germanica L.)

Te neque transierim Latiae cui libera linguae
Nomine de gladii nomen facundia finxit.
Tu mihi purpurei progignis floris honorem,
220
Prima aestate gerens violae iucunda nigellae
Munera, vel qualis mensa sub Apollinis alta
Investis pueri pro morte recens yacincthus
Exiit et floris signavit vertice nomen.
Radicis ramenta tuae siccata fluenti
225
Diluimus contusa mero saevumque dolorem
Vesicae premimus tali non secius arte.
Pignore fullo tuo lini candentia texta
Efficit, ut rigeant dulcesque imitentur odores.

 


      XIII
      Lybisticum

      (Levisticum officinale Koch)

Inter odoratam memorare lybistica silvam
230
Fortia, suadet amor parvi diffusior horti.
Hoc germen suco quamvis et odore gemellis
Orbibus officere et tenebras inferre putetur,
Semina saepe tamen quaesitis addere curis
Parva solet, famamque aliena laude mereri.

 


      XIV
      Cerfolium

      (Anthriscus cerefolium L.)

235
Quae tot bellorum, tot famosissima rerum
Magnarum monimenta sacro pia conficis ore,
Exiles, Erato, non dedignare meorum
Divitias holerum versu perstringere mecum.
Infirmis divisa licet Macedonia ramis
240
Spargitur, et crebris ignobile semen aristis
Sufficit, illa tamen toto reparabilis anno
Pauperiem largo solatur munere plebis
Indiguae, nec non restringere sanguinis undas
Corpore diffusas facili solet obvia gustu.
245
Illa quoque infesto venter dum forte dolore
Turbatur, fomenta super non irrita ducit,
Puleium sibimet frondesque papaveris addens.

 


      XV
      Lilium

      (Lilium candidum L.)

Lilia quo versu candentia, carmine quove
Ieiunae macies satis efferat arida Musae?
250
Quorum candor habet nivei simulacra nitoris,
Dulcis odor silvas imitatur flore Sabeas.
Non Parius candore lapis, non nardus odore
Lilia nostra premit, necnon si perfidus anguis
Ingenitis collecta dolis serit ore venena
255
Pestifero, caecum per vulnus ad intima mortem
Corda feram mittens, pistillo lilia praestat
Commacerare gravi sucosque haurire Falerno.
Si quod contusum est summo liventis in ore
Ponatur puncti, tum iam dinoscere vires
260
Magnificas huiusce datur medicaminis ultro.
Haec etiam laxis prodest contusio membris.

 


      XVI
      Papaver

      (Papaver somniferum L.)

Et Cereale quidem nugarum in parte papaver
Hac memorare placet, quod raptu mesta puellae
Mater, ut immensis optata oblivia mentem
265
Exuerent curis, fertur Latona vorasse.
Hoc simul auxilio carbunculus ater, ab imo
Pectore qui ructus nimium convolvit amaros
Oris adusque fores, reprimi persaepe videtur.
Huius ad alta caput granorum semine fetum
270
Protento fragilique solet se tollere collo,
Inque modum mali, regio cui Punica nomen
Indidit, unius patulo sub pellis amictu
Grana celebrandae virtutis plurima claudit,
Deque sono mandentis habet formabile nomen.

 


      XVII
      Sclarega [et Costus]

      (Salvia Sclarea L. et Tanacetum Balsamita L.)

275
Hic umbrosa novos inter sclarega virores
Stipite praevalido assurgens, ramosque comasque
Altius extollit: quae quamvis rarius ulli
Quaesita auxilio medicorum paene putetur
Effugisse manus; dulci tamen indita caldae
280
Et vires et odorati fermenta saporis
Praestat. Eam iuxta hortensis non extima costi
Silva latet stomachique moras ventremque salubri
Provocat auxilio radicis munere coctae.

 


      XVIII
      Menta

      (Mentha aquatica L. et Mentha crispa L.)

Nec mihi defuerit vulgaris copia mentae
285
Multa per et genera et species diversa coloresque
Et vires. huius quoddam genus utile vocem
Raucisonam claro rursus redhibere canori
Posse putant, eius sucos si fauce vorarit
Ieiuna, quem crebra premens raucedo fatigat.
290
Est aliud praepingue genus huiusce frutecti,
Quod iam non parvi diffundat germinis umbras,
Celsa ebuli sed more petens a stipite forti
Undique maiores foliorum prorogat alas,
Quis odor alter inest pauloque immitior haustus.
295
Sed si quis vires speciesque et nomina mentae
Ad plenum memorare potest, sciat ille necesse est,
Aut quot Eritreo volitent in gurgite pisces,
Lemnius aut altum quot in aera Mulcifer ire
Scintillas vastis videat fornacibus Aetnae.

 


      XIX
      Puleium

      (Mentha pulegium L.)

300
Non patitur cunctas angustia carminis huius
Pulei virtutes celeri comprendere versu.
Hoc apud Indorum tanti constare peritos
Fertur, apud Gallos quanti valet Indica nigri
Congeries piperis. Quis iam dubitare sinetur
305
Hac herba plures leniri posse labores,
Quam pretiis inhianter emit ditissima tantis
Gens, hebenoque auroque fluens et mira volenti
Quaeque ferens mundo. O magna laudanda tonantis
Virtus et ratio, nullis quae munera terris
310
Larga suae non pandit opis! quae rara sub isto
Axe videre soles, aliis in partibus horum
Copia tanta iacet, quantum vilissima tecum
Efficiunt: rursus quaedam quae spreta videntur
Forte tibi, magno mercantur ditia regna,
315
Altera ut alterius potiatur foenore tellus,
Orbis et in toto per partes una domus sit.
Puleium quoque decoctum curabit, amice,
Et potu et fotu stomachum, mihi crede, morantem.
Dum canimus quae certa gravi ratione tenemus,
320
Quaedam audita etiam vero miscere coturno
Fas ususque sinit: ramum coniungito pulei
Auriculae, ne forte caput turbaverit aestus
Solis in aerio si te perflarit aperto.
Quod nisi me currens deponere vela Thalia
325
Cogeret ac tandem portus intrare moneret,
Hinc tibi multiplices poteram decerpere flores.

 


      XX
      Apium

      (Apium graveolens L.)

Quamvis in nostris apium vilesceret hortis,
Et solo id multi prodesse sapore putarint,
Plura tamen propriis medicamina viribus acri
330
Exhibet auxilio. Cuius si trita capessas
Semina, torquentes urinae frangere tricas
Dicitur; ipsum etiam tenero cum germine mansum
Concoquit errantes stomachi penetralibus escas.
Corporis hunc regem turbans si nausia vexet,
335
Mox apium lympha tristique bibatur aceto,
Passio tum celeri cedet devicta medellae.

 


      XXI
      Vettonica

      (Betonica officinalis L.)

Montibus et silvis, pratis et vallibus imis
Vettonicae pretiosa licet collectio cunctis
Paene locis superest passim, tamen hanc quoque noster
340
Hortus habet cultaque docet mansuescere terra.
Haec tantum meruit generali nomine laudis,
Ut si quid mea Musa velit superaddere, tandem
Mole operis devicta sui iam sentiat, illa
Utilitate minus quicquid deprompserit esse.
345
Hanc viridem si forte tuos coneris in usus
Carpere siccatamve hiemi deponere pigrae,
Turbida sive tuas oblectant pocula fauces,
Seu potius longo tibi defaecata labore
Dona placent, huius virtus mirabilis herbae
350
Omnia sufficiet; quam quosdam pendere tanti
Novimus, ut contra totam quae iniuria corpus
Impetit interius, muniri viribus eius
Sese posse rati, soleant haurire diebus
Continuis hoc acre genus medicaminis almi.
355
Praeterea caput infesto si vulnere fractum
Tabuerit, tum crebra terens imponito sacrae
Tegmina vettonicae, statim mirabere vires
Illius, in solidum fuerit dum clausa cicatrix.

 


      XXII
      Agrimonia

      (Agrimonia eupatoria L.)

Hic quoque sarcocolam, campos quae plurima passim
360
Vestit et effetis silvarum inventa sub umbris
Nascitur, ordinibus facile est discernere pulchris.
Haec praeter varium latae virtutis honorem
Trita domat ventris praedirum et pota dolorem.
Si quae forte calybs infensus vulnera membris
365
Indiderit nostris, huius temptare iubemur
Auxilium, partique imponere tunsa patenti
Germina, maturum nacturi hac arte vigorem,
Si tamen addatur mordens cataplasmati acetum.

 


      XXIII
      Ambrosia

      (Achillea millefolium L. ?)

Haud procul ambrosiam vulgo quam dicere mos est
370
Erigitur, laudata quidem, sed an ista sit illa,
Cuius in antiquis celeberrima mentio libris
Fit, dubium est multis. Medici tamen arte suapte
Hanc utcumque colunt, tantum quae sanguinis hausta
Absumit, quantum potus ingesserit almi.

 


      XXIV
      Nepeta

      (Nepeta montana L.)

375
Herbarum in numero, quas hortulus ille recenti
Semper prole creat, nepetae non segnior exit
Surculus, urticam foliis simulantibus, alto
Vertice praegratum late largitus odorem.
Haec variis olim morborum accommoda curis,
380
Non extrema alias inter decernitur herbas.
Huius enim sucus, roseo commixtus olivo,
Efficit unguentum, laesae quod vulnera carnis
Atque cicatricum deformia signa novarum
Posse abolere aiunt, prisco et reparare nitori,
385
Et revocare pilos, plagae quos forte recentis
Pestis hiulca tulit, sanie taboque peresos.

 


      XXV
      Rafanum

      (Raphanus sativus L.)

Hic rafanum radice potens latoque comarum
Tegmine sublatum extremus facit ordo videri.
Cuius amara satis quatientem viscera tussim
390
Mansa premit radix, triti quoque seminis haustus
Eiusdem vitio pestis persaepe medetur.

 


      XXVI
      Rosa

      (Rosa gallica L.)

Iam nisi me fessum via longio indupediret,
Scrupens atque novi terreret carminis ordo,
Debueram viburna rosae pretiosa metallo
395
Pactoli et niveis Arabum circumdare gemmis.
Haec quia non Tyrio Germania tinguitur ostro,
Lata nec ardenti se Gallia murice iactat,
Lutea purpurei reparat crementa quotannis
Ubertim floris, tantum qui protinus omnes
400
Herbarum vicisse comas virtute et odore
Dicitur, ut merito florum flos esse feratur.
Inficit hic oleum proprio de nomine dictum,
Quod quam saepe fiat mortalibus utile curis,
Nec meminisse potest hominum nec dicere quisquam.
405
Huic famosa suos opponunt lilia flores,
Longius horum etiam spirans odor imbuit auras,
Sed si quis nivei candentia germina fructus
Triverit, aspersi mirabitur ilicet omnem
Nectaris ille fidem celeri periisse meatu,
410
Hoc quia virginitas fama subnixa beata
Flore nitet, quam si nullus labor exagitarit
Sordis et illiciti non fregerit ardor amoris,
Flagrat odore suo. Porro si gloria pessum
Integritatis eat, foetor mutabit odorem.
415
Haec duo namque probablilium genera inclyta florum
Ecclesiae summas signant per saecula palmas,
Sanguine martyrii carpit quae dona rosarum,
Liliaque in fidei gestat candore nitentis.
O mater virgo, fecundo germine mater,
420
Virgo fide intacta, sponsi de nomine sponsa,
Sponsa, columba, domus regina, fidelis amica,
Bello carpe rosas, laeta arripe lilia pace.
Flos tibi sceptrigero venit generamine Iesse,
Unicus antiquae reparator stripis et auctor;
425
Lilia qui verbis vitaque dicavit amoena,
Morte rosas tinguens, pacemque et proelia membris
Liquit in orbe suis, virtutem amplexus utramque.
Premiaque ambobus servans aeterna triumphis.

 
      XXVII
      Commendatio opusculi


Haec tibi servitii munuscula vilia parvi
430
Strabo tuus, Grimalde pater doctissime, servus
Pectore devoto nullius ponderis offert,
Ut cum consepto vilis consederis horti
Subter opacatas frondenti vertice malos,
Persicus imparibus crines ubi dividit umbris,
435
Dum tibi cana legunt tenera lanugine poma
Ludentes pueri, scola laetabunda tuorum,
Atque volis ingentia mala capacibus indunt,
Grandia conantes includere corpora palmis:
Quo moneare habeas nostri, pater alme, laboris,
440
Dum relegis quae dedo volens, interque legendum
Ut vitiosa seces, deposco, placentia firmes.
Te deus aeterna faciat virtute virentem
Inmarcescibilis palmam comprendere vitae:
Hoc pater, hoc natus, hoc spiritus annuat almus.

_____________

Illustrationes:
Manuscriptum Salzburgensis (ca. 809)
Codex Vindobonensis S. N. 2644 «Tacuinum sanitatis» (ca. 1390)
Le tavole acquerellate di Ulisse Aldrovandi (ca. 1570)
et aliae.