Epistolarum heroicarum libri III

Liber tertius

_________________________________________________________

Antonii Astensis

Epistolarum heroicarum

liber tercius et ultimus incipit.

Ad illustrem principem dominum Johannem,

marchionem Montisferrati.

Nonnullos ad te cupienti scribere versus,

Illustris princeps, ut me cognoscere posses

Esse tui memorem, certe mihi carmine dignum

Nil magis occurrit scribendum hoc tempore, quam res

5

Quas vidi egregias Gallorum nuper in oris.

Nec tamen hoc omnes illas me scribere libro

Posse putes; siquidem præstantum copia rerum

Tanta est, quas vidi Gallorum vectus ad oras,

Ut neque Virgilius neque carmine possit Homerus

10

Scribere, nec verbis Cicero proferre solutis.

Parisius.

Namque (ut præteream memoratu plurima digna),

Vidi Parisius, qua, tempestate sub ista,

Nulla urbs in toto fertur praestantior orbe

Esse, nec immerito; nam dum sua mente revolvo

15

Ornamenta, meum subit admiratio pectus;

Atque ita regalem me cernere suspicor urbem,

Regis ut Epiri Pirrhi legatus ab urbe

Romana rediens visam sibi rettulit illam.

Pontes secanæ.

Miror enim pontes quos Secana sustinet amnis,

20

Qui parte in gemina mediam perlabitur urbem,

Diversa capiens oneratas merce carinas,

Illuc interdum vicino ex æquore vectas;

Pontes tam multis munitos ædibus atque

Artificum manibus, nusquam apparentibus undis

25

Fluminis, ut, si quis pertranseat inscius illos,

Se transire aliquas ignoret fluminis undas;

Quod, ne vera negem, primum michi contigit ipsi.

Domus principum.

Miror Francorum præclara palacia regum,

Atque ducum et comitum regali stirpe satorum,

30

Quæ vario rerum sunt ornatissima cultu;

Palacium.

Illud præsertim publicis quod servit abunde

Officiis, in quo lites agitantur, et in quo

Quisque potest doctum causæ reperire patronum.

Comperies illic quicquid venale requires

35

Et magni et vilis precii, veteresque novasque

Vestes, et quales quævis a Pallade docta

Femina, vel quales doctissima fecit Aragne,

Quæ, præferre Deæ sese audens, crimine fastus

Damnata, in siccis nunc pendet aranea tignis.

40

Utque brevi expediam, genere in quocumque ministras

Palladis egregias credas hic vendere merces,

Tantum vel lanæ vel lini venditur illic;

Nec bombicis opus, nec deest ibi purpura fulgens.

Nec quicquid teneras solet exornare puellas,

45

Aut matres, pulchrasve nurus, puerosque, virosque;

Non opus argenti, nec opus preciosius auri,

Nec cupri aut ferri, deest, alteriusve metalli,

Nec quicquid solet in varios convertier usus

Pellibus ex variis animantum tergoribusque.

50

Quin etiam gemmas hic reperire valebis,

Diversosque libros diversis artibus aptos;

Cunctaque quæ miseris possunt mortalibus ullas

Ferre voluptates, illa venduntur in aula.

Non desunt scachi, tallive, aut allea ludus,

55

Omnia præstantis dextra confecta magistri.

Non desunt puppæ, gratissima dona tenellis

Virginibus, miro cultu formaque decoræ.

Non desunt quæcumque velis ludive jocive

Instrumenta, viris seu pulchris apta puellis.

60

Illic sunt etiam monimenta insignia palmæ

Quam tulit ex victo Gothofredus fortior angue.

Extulit Alcidem non parva laude vetustas,

Quamvis ex magno natum Jove diceret illum,

Quod potuit geminos infans superare dracones,

65

Quodque in forma anguis Acheloum vicit et Hydram;

Laudavit pariter Phœbum Pithone perempto;

Ne dicam immensum quem perfida protulit anguem

Affrica Romanis infestum gentibus olim,

Cujus delatum est corium mirabile Romam,

70

Quem tamen haud potuit solus superare Quiritum

Consul; sed multus juvit sua prælia miles.

Cur ergo a nobis non magna laude feretur

Princeps, qui solus potuit superare draconem,

Cujus pellis adhuc muro est affixa palati

75

De quo verba tibi facio, clarissime princeps?

Bastillia Sancti Antonii.

Miror tam forma prætans quam robore castrum,

Quod Sancti Antonii vulgo Bastillia fertur;

Per quod secrete Rex urbem intrare, vel illam

Nocte dieque potest exire, et tendere quo vult.

Ecclesiæ.

80

Miror templa Dei miro fabricata decore,

Marmoreis statuis, argento ditia et auro,

Atque figuratis vitro splendente fenestris,

Nec non relliquiis sanctorum fulta virorum.

Capella regis.

Præcipue comptum forma præstante sacellum

85

Quod vulgus Sanctam solet appellare Capellam,

In quadam dicti fundatum parte palati;

In quo (ne referam nunc cetera digna relatu

Quæ sunt multa illic) patinam, qua sanctus ad almas

Ipse calix tegitur missæ in sollemnibus aras,

90

Ex auro tanta fabricatam vidimus arte,

Ut, tanquam vitrum, visu penetrabilis esset.

Vidimus et multas publicam quas semper ad aram

Relliquias monstrant: verum servantur in arca

Majores aliæ quæ ternis dansa tenentur

95

Clavibus assidue; quarum servarier unam

Rex facit a magno sibi qui camerarius extat,

Quale habet officium nunc præstantissimns armis

Et virtute comes Dunensis, principis hujus

Aurelianensis frater; rectorque sacelli

100

Clavem aliam servat; postremam continet autem

Regius aurifaber, quo gemmas possit et aurum

Thesaurosque omnes aliquando revisere secum,

Ut restauret eos dum restaurare necesse est.

Reliquiæ Sanctæ Capellæ.

Dicitur esse illic ferrum quo lancea cæci

105

Longini munita fuit, dum vulnera Christo

Intulit, et, sacro respersus sanguine tangens

Mox oculos, visum semet mirante recepit.

Dicitur esse etiam vestis non sutilis illic

Quam Jesus a puero gessit, quæ Virginis almæ

110

Facta manu occulte (dictu mirabile) tantum

Crescebat, quantum corpus sublime gerentis;

Nec non et panni quibus illum infantia texit;

Illaque quæ Christo sitienti spongia durum

Perfusa in liquido potum porrexit aceto.

115

Illic esse ferunt et clavum de tribus unum

Qui cruce pendentis foderunt duriter agni

Artus, et factam spina ex pungente coronam.

Qua caput infixum positi fuit in cruce Christi,

Dum nos æterna pius ille a morte redemit;

120

Quae ne forte queat non illa corona putari,

Tali nempe die quali nos credimus ipsum

Occisum Christum Judæa a gente fuisse,

Floruit interdum, floresque reliquit ibidem.

Illic esse ferunt etiam sudaria sacra,

125

Illa quibus Christum tumulandum, impulsus amore.

Involvit Joseph, partem aut (ne fallar) eorum;

Linteaque illa quibus fuit is præcinctus in aula.

Quando pedes comitum lavit mitissimus agnus;

Et sceptrum, et partem tumuli, diramque cathenam

130

Quæ Christi insontis purissima membra ligavit;

Et lignum veræ crucis, et lac Virginis almæ,

Ac partem pepli, Præcursorisque capilios.

Atque caput Blasii, Clementis, Simeonisque;

Et quæ præterea nimis esset dicere longum.

135

Quæ sacra ex victo fidei quam credirnus hoste

Ad Gallos Magnus portavit Karolus olim,

Aut alii reges, dominive, ducesve vetusti

Gallorum, in toto quos virtus extulit orbe.

Ne mirere ergo si Sancta Capella vocatur.

140

Est etiam in dicto res non reticenda sacello,

Quæ facit antiquæ monimenta perennia palmæ,

Tibia, pesque ingens cum sævis unguibus ejus

Alitis immensæ, quam vix Gothofredus et acer

Et fortis pugna valuit superare feroci,

145

Ut rear Arpias diras, fœdasque volucres.

Æneam tanto non affecisse labore.

Transeo quod tanta duplicatum est arte sacellum,

Ut, quantum supra, tantum celebretur id infra.

Ecclesia Sanctæ Mariæ.

Quid referam magnum præstans super omnia templum

150

Virginis intactæ sancto sub nomine dictum?

Quod licet ex cunctis factum sit partibus apte

Et mirabiliter, nec adhuc longæva vetustas,

Quæ res paulatim solita est consumere cunctas.

Læserit in minimo, tamen hoc præstantius omni

155

Est michi re visum, quod sculptas ordine pulchro

Ex lapide, ac magni depictas arte magistri,

Testamenti omnes veterisque novique figuras

Continet, historias quo possis cernere sacras.

Ut taceam sancti specie præstante figuram

160

Christofori, ex petra tam grandi corpore fictam.

Quantum vel ciclops Galatheæ captus amore,

Vel ferus oppugnans superos habuisse Typhœus

Dicitur, Encheladusve ferox, aliusve gigantum.

Celestini. – Capella Ducis Aurelianensis.

Prætereo dictum Celesti a nomine templum,

165

In quo tam forma quam relligione colendo

Aurelianensis ducis est insigne sacellum,

Permulto argento, permulto dives et auro,

Ac præstans tanta depictis arte figuris,

Ut pinxisse illud priscus videatur Apelles,

170

Solus Alexandri formam depingere dignus.

Sepulchrum Lodoici, Ducis Aurelianensis.

Hic jacet in facto regum de more sepulchro,

Cujus materia est alabastrum marmor et aurum,

Aurelianensis dux, regis filius olim,

Et pater, et genitor Lodoycus principis hujus,

175

Qui dictum tanta donavit dote sacellum,

Idque monasterium tam multis ædibus auxit,

Ut monaci cuncto teneantur tempore, more

Solemni, missas illic cantare precesque

Pro se quottidie cœlorum fundere Regi.

Hospitale.

180

Miror et hospicium sanctum pro suscipiendis

Pauperibus factum, tantum et tam divite cultu,

Purpurea lodice, togis et vestibus aureis,

Ac suffulturis quibus haud preciosior ulla est,

Argenti vasis, vasis et pluribus auri

185

Ornatum, ut dominos, magna comitante caterva,

Ut quoscumque viros queat acceptare decenter.

In quo quottidie pro strata tenentibus ægris

Pauperibus missæ sacræ cantantur et horæ.

Phisicus est etiam, nec non cirurgicus, ambo

190

Ægrotis illis medici succurrere jussi,

Annua pro tali capientes præmia facto:

Sic et qui potus et qui medicamina condit,

Ceteraque ægrotis medicorum jussa ministrat.

Universitas.

Miror item, miror doctorum multa virorum

195

Milia, gimnasium quæ Parisiense decorant;

Namque viri instituunt juvenes puerosque magistri

Artibus in septem, quarum de laudibus amplis

Dignisque a magno celebrari vate, silere

Esse puto melius, quam paucula dicere, sicut

200

De bello clara sensit Cartagine Crispus.

Theologia pari divina scientia more

Sacraque pontificum summorum jura leguntur

A multis illic, adeo ut studiosius ulla

Urbe facultatum dictarum nulla legatur;

205

Unde nec immerito fidei firmissima nostræ

Parisius studium reputatur ab orbe columna.

Hic studia existunt, ea quæ collegia vulgus

Appellare solet, numero octoginta, per altos

Reges atque duces dominosque virosque potentes

210

Uxoresve suas fundata, et dotibus amplis

Donata, ut multi qui paupertate premuntur

Dotibus ex illis studiis incombere possint.

Omnia discentes, præter civilia jura:

Nam quia se Galli dicunt non esse sub alto

215

Imperio, minime jura imperialia curant.

Parlamentum.

Miror deinde patres, Romani more Senatus,

Quem primo instituit fundator Romulus Urbis:

In numero centum; quibus est commissa potestas

Jura ministrandi contra quoscumque, vel ipsum

220

Francorum regem, minimo cuicumque faventes.

Quorum justiciæ tanta est vulgata per orbem

Fama, ut non solum cultores Regis Olimpi

Quem colimus, causas cunctis ex partibus orbis,

Verum etiam vanos divos divasque colentes,

225

Quorum restat adhuc in magno copia mundo,

Interdum mutant noscendas patribus illis,

Judiciumque suum vereantur numinis instar.

Artifices.

Miror et artifices, quibus est urbs ipsa referta

Tam doctis, ut plus non inveniantur in orbe.

Populi multitudo.

230

Miror et innumeram turbam juvenumque senumque

Atque sacerdotum, quibus omni ex ordine plena est.

Ne dicam quam magna illic sit semper equorum

Copia præstantum, quorum ut vulgaria tangam

Argumenta tibi, nunquam transire per illos

235

Pontes, quos habitat pene argentarius omnis

Urbis et aurifaber, potui, quin obvius illic

Albus equus monacusve niger mihi protinus esset:

Quoque magis stupui, non nunquam occurrit uterque.

Puellæ.

Miror et innumeras forma præstante puellas,

240

Tam lascivo habita cultas, adeoque facetas,

Ut Priamum aut veterem succendere Nestora possint.

Miror præterea variarum plurima rerum

Ornamenta urbis, quæ dicere longius esset.

Quam nisi vidissem, vix possem credere nostro

245

Tempore posse usquam tantam reperirier urbem.

Ut taceam quantæ sit fertilitatis agrorum,

Omne genus frugum, fœnumque et vina ferentum,

Diversasque nuces, et poma gravantia ramos,

Cunctaque fecundæ largissima munera terræ.

Silva Viceniarum.

250

Adde quod hac ipsa non longe distat ab urbe

Castrum appellatum vulgo Vicenia silva,

Quod reges pulchre sibi construxere, volentes

Interdum variis requiem interponere curis,

Quando fatigasset sese mora longior urbis.

255

Idcircoque illic est omnis pæne voluptas:

Nam seu forte velint seu delectabile castrum.

Illud habent miris vallatum turribus, atque

Prævalidis muris, et magnis undique fossis.

Nec semel aut iterum sed terque, quaterque decore

260

Cingitur hoc castrum fossis et mœnibus altis,

Divisum in multas, dictu mirabile, partes.

Ut, cum prima fero fuerit, vel capta secunda,

Tercia pars hosti capienda et quarta supersit.

Nec tamen egregio caret hic pars ulla nitore:

265

Quæque domos pulchras et magno principe dignas

Pars habet. Hic etiam templum est a regibus olim

Fundatum, et tantis donatum dotibus, ut ter

Quinque sacerdotes ex illis vivere possint.

Adjacet ipsius lateri pulcherrima silva,

270

A qua tale putem castrum illud nomen habere,

Mixta tamen pratis et multis vepribus atque

Agris, murali circumvallata corona;

Quam dicunt parcum vulgari nomine, qualem

Me memini juxta castrum Papiense videre.

275

Hic locus est multis divisus partibus in se,

Ut maneant illinc acres in dentibus apri,

Hinc timidi damæ, cervique in cornibus alti;

Inde leves habitent lepores, capreæque fugaces;

Cuniculorum etiam reperitur copia tanta,

280

Ut simul aspicias aliquando milia multa.

Ergo venandi non deest hic ulla voluptas.

Est etiam in parci fundatum parte decorum

Castellum, quod habet forma cognomen ab ipsa.

Præterea in parco nonnulla sacrata Tonanti

285

Templa sacerdotum multorum plena videntur.

Ut reliqua obticeam quæ sunt ingentia dicto

Ornamenta loco, quæ vix expromere possem.

Hæc igitur magno digna est habitatio rege.

Burgus Sancti Dionisii.

Estque sacri præstans Dionisi burgus ab illa

290

Urbe parum distans, ubi templo nominis ejus

Ipse jacet sanctus, miro translatus eodem

Auxilio superum: nam dum pro nomine Christi

Missus Mercurio tanquam bona victima divo,

Cujus adorabant Galli illo tempore numen,

295

Truncatus sociis caput is cum pluribus esset

Monte super parvo, cui nunc est nomen ab ipso

Martirio, sed tunc a divo nomen habebat

Mercurio, geminis qui distat abinde leucis.

Res mira est, caput ipse suum Dionisius illuc

300

Truncatum portans templo requievit in illo.

Hoc etiam templum sacratum creditur alma

Esse manu Christi, quoniam, dum tempore quodam

Id templum dextra sacrandum præsulis esset,

Pauper leprosus cupiens bene cernere factum

305

Venturum, metuensque tamen ne mane futuro

Posset inire sacras ædes, prohibente virorum

Innumera turba, noctu se contulit intro,

Hicque morans Christum manifestis vidit ocellis

Sacrantem plenum cœlesti lumine templum.

310

Post quod opus, Christus leproso dixit: «Adito,

Pontificem, certoque sibi dic nomine Christi,

Ne sacret ulterius mortali templa sacrata

Cœlesti dextra; quod ne tibi credere præsul

Abnuat, hoc illi signum monstrabis apertum.»

315

Inde suam faciem tangens Deus, abtulit omnem

Ex illa lepram, quam muro affixit ibidem.

Unde est sanati leprosi tradita verbis

Plena fides, et lepra manu collecta sacrorum

Tempus ad hoc magni servatur numinis instar.

320

Tempus ad hoc etiam monimenta perennia facti

Mathiæ festa celebrantur luce quotannis,

Qua peccatorum venia est concessa per altum

Pontificem cunctis templum visentibus illud;

Unde die tali tantus concursus ad ipsum

325

Fit templum, ut nemo possit numerare quot illuc

Milia continue sexus utriusque ferantur.

Non mirum est igitur si tam mirabile templum

Post mortem reges cupiunt habitare sepulti.

Hic etenim plerumque jacent clarissima regum

330

Corpora, marmoreis pulchre tumulata sepulchris,

Quæ varia exornat cujusque insignis imago

Sculpta super tumulis, alabastro dives et auro.

Inde reliquerunt rex magnus Karolus atque

Rex Lodoycus ei templo diademata, nec non

335

Multa alii reges thesauri munera magni

Ac summi precii, gemmas et talia rerum

Plurima, et argenti non parvum pondus et auri,

Multaque quæ nuper nostro cum principe vidi,

Admiranda magis quam laude ferenda poetæ.

340

Quoque magis stupeas, hac tempestate fuerunt

Omnia per superos hostili abstracta rapinæ;

Nam dum Majores superassent rura Britanni

Gallica, fortuna tunc adversante, minister

Illius templi metuens ne carperet hostis

345

Thesauros, ipsum si burgum subderet, illos

Abdidit in terris; quos dum perquireret hostis

Effodere accepto burgo, privatus utroque

Mox fuit effodiens oculo; tum pulsus ab ipso

Cœpto thesauros intactos ille reliquit.

Anglorum vituperia.

350

Ex hoc ergo patet Majoribus esse Britannis,

Quos dicunt Anglos vulgari nomine Galli,

Aut paulum aut certe nil relligionis in altum

Cœlorum Regem, cujus non alma verentur

Templa, manu si quando queunt violare nefanda,

355

Quæ Galli exornant ingenti semper honore,

Ut potes ex nostro deprendere carmine, princeps.

Non igitur miror si tandem Rector Olympi,

Exaltare solens justos et lædere pravos,

Auxilii tantum Gallorum contulit armis

360

Et tantus sævis fuit adversarius Anglis,

De bello Normano. – De bello Aquitano.

Ut rex Francorum, quo relligiosior alter

Non est, in solo Normanos vicerit anno

Karolus, et sævi subtraxerit unguibus hostis,

In quibus exacto vincendis tempore fama est

365

Quadraginta annos Anglos posuisse feroces;

Ut quoque Aquitanos populos multosque ferosque.

Assuetos bellis, æstate subegerit una,

Quos Angli prope tercentum tenuere per annos.

Cur non ergo putem tam multa laude canendum

370

Hoc bellum, quanta priscorum ætate fuerunt

Prælia, quæ Magnus felicia Karolus, aut quæ

Gessit Alexander Macedo, vel Julius ipse

Caesar, vel quivis priscorum denique regum;

Ne tangam Æneæ, ne Turni fortia beila,

375

Quæ Maro, flos vatum, divino carmine dixit;

Neu pertractorum Thebana in prælia regum,

Quæ pulchro vates cantavit Statius ore?

O utinam tantam michi dent aliquando quietem

Ingenioque meo tantas pia numina vires,

380

Ut possim heroico mirabile scribere bellum

Carmine, quod nostro gessit feliciter ævo

Karolus, æterno vatis rex carmine dignus!

Verum ut propositum repetant mea carmina, dicti

Prætereo formam burgi, quæ propter iniquos

385

Hostes a prisco mutata est tempore multum

Namque ut Parisius cunctarum urbs prima solebat,

Sic hic a Gallis burgorum primus haberi.

None autem illius tam grandis diruta pars est,

Ut grave sit lacrimas homini retinere videnti,

390

Quanquam ob præsentis felicia tempora regis

Incipit ad veterem paulatim accedere formam.

Sed vix longa dies poterit donare quod illi

Abstulit hora brevis: veluti quem torrida febris

Affecit macie vel parvo tempore tantum,

395

Quamvis a morbo liber sit redditus acri,

Ille tamen solito raptim pinguescere more

Non poterit, sed eum paulatim tempore longo

Vix primo gradui valitudo prospera reddet.

Sic illi burgo, [templis] sic accidit, atque

400

Multis quas dederant villas fera bella ruinæ.

Couciacum.

Vidi præterea, quo nullum fortius usquam,

Aurelianensis ducis admirabile castrum

Couciaci, quod, ne falso me dicere credas,

Institui nostro formam tibi scribere versu.

405

Couciaci castrum est inter confinia gentis

Picardiæ positum, super uno monte decenti

Fundatum, quinis munitum turribus atque

Mænibus egregiis miro cum robore factis.

Turris major.

Major enim turris, qua non invictior ulla

410

Gallorum in regno, certe est altissima visu;

Quam super ascendi fessus numerando ducentos

Vigintique gradus adjunctis inde duobus;

Sic alta est tensas tres et triginta per ulnas,

Nec minus in terras dicuntur tendere muri

415

Fundamenta sui. Quorum argumenta patere

Hinc puto: cum puteus situs hac in turre sub imum

Terræ plus quam ulnis sit quadraginta profundus,

E quo lucidior cristallo effunditur unda,

Qua nec frigidior nec in illis suavior oris

420

Ulla est; quæ miram trahitur super alta per artem.

Adde molendinum manibus, si tempus adesset

Urgens, volvendum, furnumque in turre locatum.

Circuitus vero turris, dimensus ab extra,

Qui tereti forma, qui pulchra est conditus arte,

425

Non secus ac reliquæ quas dicam in tempore turres.

Sexaginta viri tensas amplectitur ulnas.

Murus at illus nimirum est densus ubique

Quinque et viginti pedibus seu quatuor ulnis.

Adjuncta media; qua re ne fallerer, ipse

430

Mensurare meo volui cum corpore totam.

Et tamen interius satis est spaciosa: pedesque

Quinquaginta duos tam fundo turris in imo

Quam mediis spaciis habet; ast in parte suprema

Latior est multo, nam sex et continet in se

435

Octoginta pedes; ita plumbo tecta tenaci

Extremos inter cingentes undique muros,

Ut super, infusis illic fluvialibus undis,

Servati fuerint tanquam in vivaria pisces.

Ergo videntur ibi miracula: qualia quondam

440

Deucalioneo mirata est ipsa vetustas

Tempore, dum pisces sunt capti in turribus allis.

Præterea turrim circumdant undique fossæ

Præcipites, denso fultæ circumquaque muro,

Ex quibus apparet quod, quamvis hostis iniret

445

Castri alias partes, tamen hæc invicta maneret.

Non reticendum hic est, puto, quod super ostia turris

Sculpta est effigies illustris principis ejus

Qui primus fuerat castri fundator, et idem

Qui, cum magnanimus, cum præstantissimus armis

450

Esset vir, fulvum memoranda in bella leonem,

Vastantem patriam non paucis cædibus illam,

Perculerat sævo mediumque ceciderat ictu.

Unde monasterium princeps fundavit, et illi

Æterna a domito posuit cognomina monstro.

455

Cujus adhuc palmæ monimentum vidimus ensem,

Tam longum quantum potui complectier ulnis

Extensis, cujus satis est quoque lamina lata.

Quo perhibent ejus dextra cedidisse leonem.

Hinc est victoris victique leonis imago

460

Cælata in dura turris super ostia petra.

Nostra ætas igitur sese vidisse leonis

Victorem gaudere potest, velut Herculis ætas

Gavisa est ab eo Nemeæa mole subacta.

Aliæ turres.

Quatuor hac aliæ non multo turre minores

465

Hoc sunt in castro, vario munimine, turres,

In quarum existunt thalami, non parva decoris

Ornamenta sui, tres unaquaque locati,

Sub pulchra egregie facti testudine, sicut

Est turris major parsque ejus maxima castri.

470

Est et in illarum fundo, super humida terræ.

Humanis carcer parvo pro crimine factus;

Carcer at horrendus tetro pro crimine factus

Turrium in ima jacet vasto telluris hiatu.

Capella.

Hoc castro est factum divino in honore sacellum.

475

Dives imaginibus petræ variisque figuris;

Aurea cui superest non parvo facta decore

Testudo, variis varie insignita figuris.

Sed nichil hoc vidi præstantius ipse sacello.

Quamvis multa forent pulcherrima digna relatu.

480

Quam varia in vitreis posita ornamenta fenestris.

Ditia imaginibus, vario preciosa colore,

In quibus integras veteris spectare novique

Testamentorum vel nostra ætate licebat

Historias. Heu! Heu! Sed longi tempore belli

485

Hostiles illam non parva ex parte prophanæ

Diripuere manus; namque illo tempore castrum.

Quod capere armorum potuisset nulla potestas,

Perfidia interior crudeli subdidit hosti.

Quanti autem fuerint dicta ornamenta valoris.

490

Dux Bituricensis regali e stirpe Johannes,

Qui pro prædictis, quæ longe optabat habere.

Aurea scutorum voluit dare milia bis sex,

Atque illas iterum puro redimire fenestras

Vitro, monstravit, aliis ne testibus utar.

Sala.

495

Aula est præterea castri pulcherrima, namque

Quinquaginta pedes lata est, et longa ducentos

Quam super alta manet testudo, cuique fenestræ

Et multæ et magnæ clarissima lumina præstant.

Quatuor hæc in se forma præstante caminos

500

Continet, in varia murorum parte locatos;

Quorum sunt bini fabricati ex ordine pulchro

In capite ipsius aulæ; quibus imminet alta

Orchestra, eximiam mire confecta per artem,

Et variis signis variisque ornata figuris.

505

Quodque magis miror, tam docti facta magistri

Cuncta fuere manu, quod, ni michi lumina testes

Essent, vix unquam potuissem credere frondes

Arboris et fructus, uvas et plurima parvi

Corporis, in petra sculpi sic posse rigenti.

510

Illinc cum nymphis dominique virique potentes.

Semoti a populo, possunt spectare choreas

Et ludos, si qui tota celebrantur in aula.

Novem probi.

Adde novem veterum fama præstante virorum.

Nomen apud Gallos claræ probitatis habentum,

515

Illic compositas ex petra albente figuras.

Ex quibus existunt Judea ab origine nati

Tres domini: Josue, Judas Machabæus, et ipse

David; tres autem gentilis sanguinis: Hector

Trojanus, Cæsar Romanus Jullius, atque

520

Magnus Alexander; tres vero Regis Olimpi,

Qui fuit ob nostram passus tormenta salutem,

Excoluere fidem, certe meliora secuti:

Arturus rex, et rex Magnus Karolus, atque

Is qui pro Christo postremus subdidit urbem

525

Jerusalem, æterno Gothofredus nomine dignus.

Lodoycus, dux Aurelianensis.

Addidit his genitor nostri hujus principis, heros

Summæ virtutis, Lodoycus, munera longe

Promeritus famæ, qui non mediocriter auxit

Hoc castrum,

Bertrandus de Claschin.

Decimam Gallorum ex gente figuram,

530

Militis insignis Claschina, prole Britanna

Nati, Bertrandi, quo nullus major in armis

Tempestate sua fuit, aut præstantior omni

Virtute, et toto fama præclarior orbe.

Novem probæ.

Est et in hoc castro thalamus pulcherrimus, in quo

535

Mira novem veterum mulierum prostat imago,

Quas solet appellare Probas gens Gallica vulgo.

Hic est æterno memoranda Semiramis ævo,

Assiriorum habitu quondam regina virili,

Quæ prima excelsam muro circumdedit urbem

540

Coctili, ubi magnus Macedo mala pocula sumpsit.

Primaque femineo tulit arma virilia dorso.

Hic est illa ferox Thomyris, regina Scytharum,

Quæ, privata suo per Cyrum acerrima nato,

Regem intra montes astu produxit, et ense

545

Stricto biscentum comitatum milibus illum

Femina truncavit, penitusque superstite nullo.

Hic est Deyphile, quæ cum virtute virili

Præstaret, validis Thebanam dicitur urbem

Exsuperasse armis violentoque igne cremasse.

550

Sunt et Amazonidum reginæ, nomine claro

Notæ, Lampedo, Menalippe, Marpesia atque

Orithia, suo præclari nominis ævo;

Quæque suum auxilium Trojanis præstitit armis,

Penthesilea ferox, doctis celebrata poetis;

555

Necnon Hippolyte, quæ, quanquam Thesea pugnans

Straverat, Alcidem comitantem in prælia magnum,

Dein tamen Hippolytum castum concepit ab illo.

Hæ tanta ex petra fictæ sunt arte figuræ,

Quantam unquam credam quemquam novisse magistrum.

560

Non secus antiquos, Eufranora, vel Policletum,

Aut Phidiam, artifices veterum simulacra deorum

Magnorumque virum credo finxisse figuras.

Ex quo perpetuum meruerunt nomen habere.

Hunc gemini mira fabricati ex arte camini.

565

Suppositi dictis laudando more figuris,

Exornant thalamum; nec non in robore muri

Abditus egregius locus, in quo, nemine quicquam

Advertente, potest princeps cumulare suorum

Concilium procerum, vel scribere dum placet illi,

570

Aut facere occultus quicquid velit atque remotus.

Sunt alii multi thalami multoque decore

Et vario ornati, quos est mora longa referre.

Transeo præstantem dignamque Nerone coquinam,

Et stabula in castro pro multis apta caballis.

575

Transeo permultas scalas in robore muri

Admirabiliter factas, et nulla ferentes

Impedimenta locis, tamen illis sufficientes.

Transeo et ingressus castri cum robore tanto

Factos, ut nullo valeam describere versu.

580

Quid, quod sub terris varia ornamenta locique

Munimenta jacent? Nam quadraginta profundus

Is locus est gradibus, conduntur ubi optima vina,

Forti et miranda totus testudine tectus;

Cujus parte latens est subterranea castri

585

Tutela, hostili cupiens obsistere fraudi.

Est etiam puteus sub cœlo factus aperto

Parte alla castri, quem subterraneus infra

Est thalamus, miro fabricatus more latenter,

In quo Couciaci dominus consueverat aurum

590

Abdere vel gemmas, preciosaque talia rerum.

Prætereo quanto sit prædita robore porta

Ipsius villæ, qua vix est fortior ulla.

Possem præterea varia ornamenta referre

Nec non illius castri munimina, nec non

595

Quam sit frumento, quam vino fertilis, atque

Fructibus et reliquo telluris munere; sed, cum

Multa meis restent alla exprimenda camenis,

Hæc satis esse velim de tanto carmina castro.

Lugdunum.

Ergo, ut semotas a dictis vertar ad oras,

600

Vidi Lugdunum, prisco sub tempore firmam

Rhetoricæ sedem, mediam quam separat urbem

Lucidus amnis Arar; cujus quoque mœnia præter

Labitur exundans Rhodanus, qui dividit ipsam

Galliam ab Imperio, cui non ea libera paret.

605

Unde ferax terra est propter duo flumina frugum.

At latere ex alio defendunt undique montes

Urbem, parte tamen fructus et vina ferentes.

Is mons præcipue cui Decollatio nomen

Præbuit: hic etenim sanctorum multa virorum

610

Milia, martirio pro nomine dedita quondam

Proque fide Christi, caput obtruncata fuere.

Quorum sanguis iens subjecti ad fluminis undas,

Illarumque rubrum reddens (ut fama) colorem,

Fecit ut a toto dicatur Saugona vulgo.

615

Qui pridem fluvius ab arando nomen habebat,

Utque a truncato teneat mons nomina collo,

In quo templa duo digne fundata fuerunt;

In quo tanta jacent illorum corpora sancta;

In quo sacratæ pars est infixa columnæ

620

Ad quam passurus Christus fuit ipse ligatus;

In quo præterea sunt plurima longa relatu.

Adde quod hanc urbem juxta est memorabile bustum

Qui vulgo Tumulus geminorum fertur amantum.

Herodes.

Herodes siquidem jacet hic cum conjuge cara,

625

Propter quam cædi jussit caput ille Johannis;

Quæ fuit hunc, magno stimulata ab amore, secuta,

Donatum externæ propter sua crimina terræ.

Pillatus.

Dicitur hac etiam generatus in urbe fuisse,

Quamvis ex coitu damnato, callidus ille

630

Pillatus, nomen retinens ab utroque parente:

Nam pater illustris Tus; mater, femina vilis,

Pilla, molendino fuit illi assueta paterno.

Urbe hac Baptistwæ sunt inclita templa Johannis,

Centum canonicis et ditia dotibus amplis;

635

Ut taceam vasto castrum insuperabile saxo

Fundatum, toti dominans excelsius urbi.

Hæc igitur fortis, formosa et fertilis urbs est;

Nec minus est omnis ludique jocique referta,

Atque voluptatum cunctarum, ut possit in illa

640

Urbe suas credi sedes Epicurrus habere.

Bituris.

Vidi urbem Bituris, in qua fundaverat olim

Dux Bituricensis, fama præstante, Johannes,

Quod mira ornarat forma, perlustre sacellum.

Id tanta docti pictum fuit arte magistri,

645

Ut ferme vivens omnis videatur imago,

Ne dicam fultas vitro lucente fenestras.

Ornatas multis varioque colore figuris.

Hic ego relliquias quæ conservantur in auro

Argentove sacras vidi, quas dicere longum

650

Esset, præcipue puerorum ob nomina Christi

Cæsorum partes, integraque brachia totis

Cum manibus, totosque pedes cum cruribus ipsis;

Ut taceam gemmas et magni ponderis aurum

Quo crux est illic precio fabricata supremo.

655

Transeo quam magnum, quamque omni parte decorum

Sit Stephani templum, quod toti præsidet urbi,

In quo sancti hujus fertur requiescere corpus.

Hic etiam dignas illustri principe vidi

Ædes, quas summo studio argentarius alti

660

Regis, tantum animo quantum ditissimus auro,

Non secus ac notas præclaro nomine Crassus,

Construit; et, quamvis nondum finiverit illas.

Jam tamen absumpsit scutorum milia centum

Aurea, dum pulchras fabricare enititur ædes,

665

Percupidus ne qui speciei desit earum.

Blesis.

Verum ut de Blesis aliquid quoque dicere non sim

Immemor: hic, Ligeris non longe a fluminis undis,

Parvo in monte situm est spaciosum forteque castrum,

Et tantis domibus munitum, ut multa virorum

670

Accipere hospiciis et milia possit equorum.

Estque ejus castri conclusum robore templum

Tam magnum, ut nullum castrum dicatur in oris

Gallorum templum spacii majoris habere;

Idque est canonicis ornatum clericulisque

675

Tam multis, ut quottidie cantentur ab illis

Non solum missæ, verum et sollemniter horæ

A matre Ecclesia, divino in honore statutæ.

Organa præterea sunt illic tanta, quod ipse

Nec majora illis vidi, nec posse putavi

680

Usquam exerceri, nam stamni mille sonoras

Et quadringentas virgas dicuntur habere,

Quarum aliquas vidi tantas (mirabile dictu),

Ut mediocris homo possit transire per illas.

Ex quibus egreditur sonitus tam vocis amœnæ,

685

Tam dulcis cantus, ut non Amphiona muri

Thebani auctorem, nec cantus talis et artis

Pana repertorem, nec qui requiescere fecit

Orpheus infernas repetita conjuge sedes,

Nec Phœbum, quamvis Trojæ struxisse canendo

690

Mœnia dicatur, melius cecinisse putarim.

At burgi medio nitidis argenteus undis

In petra fons est, ex omni parte venustus.

Sufficiens toti (si fas est dicere) villæ,

Qui merito posset Gaii cognomen habere,

695

Instar Senarum fontis, cum semper ad illum

Magna puellarum concurrat copia fontem,

Quas tam formosas ego, tam veroque colore,

Quem non fucus eis, natura sed optima donat,

Pene omnes vidi comptas, cum proximus essem

700

Hospitio fonti (liceat michi vera fateri),

Has ut Lombardis ausim præferre puellis.

Prætereo quantum sit opimis fertilis agris

Terra hæc, quam tantum prudens ait ille virentem,

Et ditem silvis, et ditem vitibus esse,

705

Et pratis et aquis, ut nil aliunde requirat.

Aurelianum.

Aurelianensem quid dicam his versibus urbem?

Cui tale Augustus nomen dedit Aurelianus:

Nam Genabum veteres illam dixere poetæ.

Qua nullam vidi, quantum sua mœnia possunt

710

Cingere, majori populo aut majore refertam

Artificum numero, et generis cujusque virorum.

Hic est gimnasium præsertim in legibus amplum,

Suppleat ut studii defectum Parisiensis.

Hic ut de sanctis aliquid quoque carmine tangam

715

Ejus relliquiis, cultellus quo Jesus agnum

Incidit, nec non ea sunt quæ dira Johanni

Pocula non sonti dirum tribuere venenum;

Quem tamen adjuvit divina potentia tantum,

Ut nichil obfuerit magis illi potio dira,

720

Quam Mitridati regi, quem mille periclis

Leti suppositum, tentatum et fraude veneni,

Plurima servarunt caute medicamina sumpta:

Unde ab eo retinent medicamina talia nomen.

Hunc fortuna ideo credo servavit, ut hostis

725

Esset Romanis, quo vix fuit acrior alter

Inventus, quoniam quamvis is victus ab illis

Bis foret, inde tamen surrexit atrocior hostis.

Ad muros urbis, cui large munera Bacchi,

Cui large Cereris, cui sunt et poma nucesque.

730

Cui prata et silvæ, cui prisco nomen in ævo

Fertilitatis erat, Liger ornatissimus amnis

Non secus ac Blesis illabitur atque Turonis

Et Balgensiaci, et multis quas transeo villis;

Amnis tam pulcher quam terris utilis illis,

735

Quem super ex petra facti sunt undique pontes,

Forma præstantes et turris robore fulti:

Aurelianensem præsertim pulcher ad urbem

Pons est, quo nullus toto est formosior amni;

Qui persæpe rates perducit ad æquor onustas,

740

Optatas pariter revehens ex æquore merces.

In cujus rippa fundata est Aurelianis,

Pulchra ducis domus, et tam magno principe digna.

Turonis.

Hujus et in rippa fundavit, in urbe Turonis,

Majestate sua dignas rex Karolus ædes,

745

Quas plerumque habitat postquam migravit ab urbe

Parisius, justa forsan perculsus ab ira.

Nam penes has regis fundatum est nobile castrum.

Huic urbi Cereris sunt large et dona Lyæi,

Et prata, et reliqua fecundæ munera terræ.

750

Quæ propter regem præsentem redditur ampla

Quottidie magis urbs, ac re locupletior omni.

Hac jacet urbe sacrum Martini corpus, et ensis

Quo fertur chlamydem truncasse in pauperis usum.

Hanc apud, in templo quo vix formosius ullum

755

Vidi, sancta jacent illorum corpora septem,

Quos perhibent mire tot dormivisse per annos,

Relliquiæque aliæ quas longum effarier esset.

Si vellem cunctas quas Gallia continet urbes

Egregias a me visas atque oppida versu

760

Hoc canere, et dignas illis ascribere laudes,

Conficerem magnum, princeps excelse, volumen,

Atque indigna tuæ generarem tædia menti.

Noionum.

Ergo, ut diversas iterum traducar ad oras,

Transeo Noionum, qua sanctus Eligius urbe est,

765

Cujus fabri olim nuper michi visa fuerunt

Instrumenta: incus et parvi malleus usus,

Nec non ille sacer qui post fuit annulus ejus

Præsulis effecti, manuum et chirotheca suarum,

Ne tibi nunc alias, quarum est hic copia, dicam

770

Relliquias, magna quæ relligione coluntur.

Silvanectum.

Et Silvanectum, quod silva nectitur, urbem,

Compendium.

Et burgum taceo cui dant Compendia nomen,

Cujus agros pingues bona copia reddit aquarum.

Hic est ex pauco factus sacer annulus auro

775

Qui Christi matris digitum circumdedit almæ,

Quodque caput sanctum texit vellamen eidem,

Multæ et relliquiæ quas est mora longa referre.

Lanum.

Transeo Lanensem mirandi roboris urbem,

Quæ, quamvis illam circumdent undique campi

780

Fecundi et rerum cunctarum pene feraces,

Est fundata tamen mediocri in monte, decenter

Vitibus et patris munito munere Bacchi.

Unde nichil mirum si prisco tempore sedem

Gallorum reges illic habuisse feruntur.

785

Hic est præclarum templum quod præsidet urbi,

Cujus mirandam non possem expromere formam.

Nec procul hinc, omnes Gallorum nota per oras,

Læticiæ matri sunt templa dicata Mariæ,

Quæ facit assidue miracula clara per orbem.

Suessio.

790

Urbem prætereo cui suavis sessio nomen

Præbet, et hanc placidus mediam perlabitur amnis,

Quem reor illius fecundam reddere vallem.

In cujus rippa, quod toti præsidet urbi,

Quamvis exiguum, tamen est mirabile castrum

795

Aurelianensis domini, tam robore muri

Quam forma præstans, et magna laude ferendum.

Ut sileam templum formæ prestantis, et almi

Sebastiani corpus, quod habetur ibidem,

Et tot relliquias, ut possit nemo referre.

Ambianum.

800

Prætereoque urbem cui clarum nomen ab amnis

Ambitu positum fuit, in qua nil magis ipse

Egregium vidi, quamvis non pauca relatu

Digna et laude forent, quam templum antistitis urbis:

In quo Baptistæ facies est sacra Johannis,

805

Aut pars illius, ne te mea carmina fallant,

Cum caput in multas septum sit nobile partes.

Nam Lugdunensi mentum servatur in urbe;

Pars autem capitis suprema, ut publica fama est,

Sacra Angelini servatur in æde Johannis;

810

Corpus at in cineres conversum Genua servat.

Hoc templum tantum magnum, tantumque venustum,

Altumque et clarum est, ac omni parte decorum,

Ut Galli in patria nullum formosius omni

Esse ferant penitus, licet illi Virginis almæ

815

Templum Carnoti quidam præponere tentent.

Nonnulli vero quos Itala miserat ora

Viderunt, quorum fuit hæc sententia, quamvis

Templum finitum cunctis ex partibus esset

Quod Mediolani media fabricatur in urbe,

820

Sed dubitare tamen quod pulchrius esset eorum.

Ex hoc ergo potes templi deprendere formam.

Nec tibi sit mirum, si, princeps inclite, dixi

Plurima de templis Gallorum relliquiisque,

Quod non est moris fieri per carmina vatum,

825

Unde meos versus reprehendent forte poetæ;

Sed feci id, quoniam visa est michi Gallia, solo

Templorum ornatu, Lombardas vincere terras,

Quanquam etiam fluviis et stagnis vincere fertur,

Unde sibi plures ferme sunt undique pisces.

830

Plurima præterea varias michi visa per urbes

Gallorum patriæ possem ornamenta referre;

Sed plus quam cuperem jam crevit epistola longa,

Ut verear generasse tibi fastidia verbis.

Ergo, vale, et nostras venia dignare Camenas,

835

Marchio: si nimiis tecum sunt versibus usæ,

Cum nequeant paucis narrari plurima verbis.

Ex Blesis, anno Christi M.CCCC.LI.