shriftn

ikh ze dikh!

in vinter-farnakhtn

in yidishn vort

shneyen

es zaynen farfult shoyn di felder

friling

redaktsye fun di tekstn:

Heinrich Mohringer

_______________________________________________________________________

ikh ze dikh!

ikh ze dikh, yidishe inteligents, hant-ba-hant mit di zin fun ale felker fun mayn groysn foterland! ikh ze dikh in shuts-grobns in fayer fun shlakht, in punktn fun meditsinisher hilf un heyl-anshtaltn ba farvundete brider! ikh ze dikh in zavod un fabrik bam varshtat un laboratorye! ikh ze dikh af di felder in naye gegntn un kantn, vuhin der shturem fun milkhome hot dikh gebrakht fun gebentshte un itst farviste gegntn, vu du bist geven an ayngezesener frayer birger! ikh ze dikh in noyt un payn fun milkhome-tsayt, in onshtreng fun mutikn vidershtand!

vu nokh hot gekont zikh azoy tseblien di yidishe inteligents, vi ba undz in land? toyznter, tsendliker toyznter zaynen gekumen tsu bildung un tsu visn, menges tuer fun visnshaft un kunst hot di yidishe inteligents aroysgebrakht fun ire reyen far di yorn fun sovetnmakht. yederer fun zey iz sheferish ayngeglidert in lebn. groys iz derfar di tsol yidishe inteligents, vos hobn zikh oysgetseykhnt mit zeyer mesiresnefesh un mit ongeshtrengter getrayer arbet in hinterland un mit heldishkayt afn front.

ikh ze un fil ayere blikn, mayne benkendike brider. blikn mit alter doyresdike genitkayt, ful mit fargebenkayt, nor oykh mit shtrengkayt in reges fun ernst, shtreng, vi di shlakhtn far dem kiem!

di yorn fun birgerkrig, di yorn fun kamf far frayhayt hobn ba undz in land gegebn di ershte mustern fun azelkhe heldishe naturn. der frayer fertl yorhundert lebn af di groyse shetekhn fun undzer sovetishn land hot antplekt di shenste mentshlekhe shtrikhn in undzer filgepruvter, filge[n]iter yidisher neshome, antplekt vi fun tifn oysgegrobn, oysgelaytert, geshmidt un farhartevet, gemakht i boygevdik, i fest.

di yidishe inteligents hot farshtanen, az zi muz zikh gezegenen mit ale veykhhartsike forurteyln, vos der over hot undz ongebundn. Bialik hot amol mit hartsveytik oysgeshrien: «vearur haomer nekom!» – farsholtn iz der, vos zogt: nem nekome!

neyn! mir zogn haynt: «barukh haomer: nekom!» – gebentsht iz der, vos nemt nekome! nekome mit biks in hant!

nekome-gefiln darfn bahershn ale frayhaytslibndike mentshn afn front un in hinterland. nekome far di farpaynikte brider! nekome far dem ruinirtn lebn! nekome in nomen fun nayem lebn af der bafrayter erd!

(kval: bleter fun eynikayt, 25ster november 1942)

_____________

in vinter-farnakhtn

funem bukh: bay vegn (1919)

in vinter-farnakhtn oyf rusishe felder!

vu ken men zayn elnder, vu ken men zayn elnder?

a ferdl an altinks, a skripnder shlitn,

a shlyakh a farshneyter – un ikh bin in mitn.

5

fun hintn, in eyntsikn vinkl in blasn,

nokh leshn zikh troyerik tliende pasn.

fun fornt farshpreyt zikh a midber a vayser,

un vayt dort tsezeyt iz a tsendliker hayzer –

dort drimlt a khuter, farzunkn in shneyen...

10

tsum yidishn hayzl fil stezhkelekh geyen,

a hayzl, vi ale, nor greser di fentster,

un tsvishn di kinder dort bin ikh der eltster.

un eng iz mayn veltl, un kleyn iz mayn redl,

in tsvey vokhn – eyn mol fun khuter in shtetl,

15

un benken in shvaygn fun felder fun breyte,

fun vegn un veglekh farshneyte, farveyte...

un trogn in hartsn farborgene veyen

fun zoymen, vos vartn un vartn oyf zeyen...

in vinter-farnakhtn oyf rusishe felder!

20

vu ken men zayn elnder, vu ken men zayn elnder?...

kval: ikh gloyb, z. 112

alte felder (bild fun M. Fradkin)

אין װינטער־פֿאַרנאַכטן

אין װינטער־פֿאַרנאַכטן אויף רוסישע פֿעלדער!

װוּ קען מען זײַן עלנדער,װוּ קען מען זײַן עלנדער?

אַ פֿערדל אַן אַלטינקס, אַ סקריפּנדער שליטן,

אַ שליאַך אַ פֿאַרשנײטער – און איך בין אין מיטן.

5

פֿון הינטן, אין אײנציקן װינקל אין בלאַסן,

נאָך לעשן זיך טרויעריק טליִענדע פּאַסן.

פֿון פֿאָרנט פֿאַרשפּרײט זיך אַ מידבר אַ װײַסער,

און װײַט דאָרט צעזײט איז אַ צענדליקער הײַזער –

דאָרט דרימלט אַ כוטער, פֿאַרזונקען אין שנײען...

10

צום ייִדישן הײַזל פֿיל סטעזשקעלעך גײען,

אַ הײַזל, װי אַלע, נאָר גרעסער די פֿענצטער,

און צװישן די קינדער דאָרט בין איך דער עלטסטער.

און ענג איז מײַן װעלטל, און קלײן איז מײַן רעדל,

אין צװײ װאָכן – אײן מאָל פֿון כוטער אין שטעטל,

15

און בענקען אין שװײַגן פֿון פֿעלדער פֿון ברײטע,

פֿון װעגן און װעגלעך פֿאַרשנײטע, פֿאַרװײטע...

און טראָגן אין האַרצן פֿאַרבאָרגענע װײען

פֿון זוימען, װאָם װאַרטן און װאַרטן אויף זײען...

אין װינטער־פֿאַרנאַכטן אויף רוסישע פֿעלדער!

20

װוּ קען מען זײַן עלנדער, װוּ קען מען זײַן עלנדער?...

קװאַל: איך גלויב ז. 112

_____________

in yidishn vort

funem bukh: ale mayne veltn (1929)

in yidishn vort, vi s'iz vild, vi s'iz mild, vi s'iz tayer,

iz faran aza ruf tsu banayung, iz faran aza helisher fayer,

az vintn, vos tsien oyf veltishe breyte barotn,

nit kenen farblozn zayn gliendn otem,

5

un ashn fun tkufes nit kenen zayn tsunter fargroyen,

zayn muntern tsunter, vos helt zikh oyf shtilkeyt fun bloyen.

in yidishn vort, vos iz okorsht aroys fun di tsvangen,

vos umruik zukht zikh nokh felder un stepes,

iz faran shoyn di zikhere ru un di breytkeyt fun epos.

10

un nit nor bay heylike shomrim – in vort bay di poshete hiters,

hert zikh der onheyb fun shtoltse gezangen fun shniters,

hert zikh der onzog oyf muntere klangen fun shayer –

in yidishn vort, vi s'iz vild, vi s'iz mild, vi s'iz tayer...

(kval: Forverts)

אין ייִדישן װאָרט

אין ייִדישן װאָרט, ווי ס'איז ווילד, ווי ס'איז מילד, ווי ס'איז טײַער, 

איז פֿאַראַן אַזאַ רוף צו באַנײַונג, איז פֿאַראַן אַזאַ העלישער פֿײַער,

אַז ווינטן, וואָס ציִען אויף וועלטישע ברײטע באַראָטן,

ניט קענען פֿאַרבלאָזן זײַן גליִענדן אָטעם,

5

און אַשן פֿון תּקופֿות ניט קענען זײַן צונטער פֿאַרגרויען,

זײַן מונטערן צונטער, װאָס העלט זיך אויף שטילקײט פֿון בלויען.

אין ייִדישן וואָרט, וואָס איז אָקאָרשט אַרויס פֿון די צװאַנגען,

וואָס אומרויִק זוכט זיך נאָך פֿעלדער און סטעפּעס,

איז פֿאַראַן שוין די זיכערע רו און די ברײטקײט פֿון עפּאָס.

10

און ניט נאָר בײַ הײליקע שומרים – אין װאָרט בײַ די פּשוטע היטערס,

הערט זיך דער אָנהײב פֿון שטאָלצע געזאַנגען פֿון שניטערס,

הערט זיך דער אָנזאָג אויף מונטערע קלאַנגען פֿון שײַער –

אין ייִדישן װאָרט, װי ס'איז װילד, װי ס'איז מילד, װי ס'איז טײַער...

קװאַל: פֿאָרװערטס

_____________

shneyen

funem bukh: valger-shteyner (1922)

gedikhter! gedikhter falt, shneyen!

aylt gikher fardekn

di shmutsike flekn

fun blutike veyen

5

mit dekn fun toyt...

aylt, shneyen, altsding tsu farglaykhn,

aylt alts tsu farbaytn:

di blayene vaytn,

di vistike shlyakhn

10

farkhoyshekht fun koyt...

un eyder der mentsh vet dervegn

zikh durkhshnaydn brudike vegn

in loytern shoys –

farblendt im mit loyterer reynkeyt,

15

farblendt im mit eybiker sheynkeyt

un loytert im oys...

gedikhter! gedikhter falt, shneyen,

fardekt shoyn dem erdishn koyt...

oyf kalte un shneyike dekn.

20

tsu heys zaynen mentshlekhe veyen,

tsu royt zaynen blutike flekn,

tsu royt!...

kval: Khulyot 6, geklibene verk 1968, z. 121

שנײען

געדיכטער! געדיכטער פֿאַלט, שנײען!

אײַלט גיכער פֿאַרדעקן

די שמוציקע פֿלעקן

פֿון בלוטיקע װײען

5

מיט דעקן פֿון טויט...

אײַלט, שנײען, אַלצדינג צו פֿאַרגלײַכן,

אײַלט אַלץ צו פֿאַרבײַטן:

די בלײַענע װײַטן,

די װיסטיקע שליאַכן

10

פֿאַרחושכט פֿון קויט...

און אײדער דער מענטש װעט דערװעגן

זיך דורכשנײַדן ברודיקע װעגן

אין לויטערן שויס –

פֿאַרבלענדט אים מיט לויטערער רײנקײט,

15

פֿאַרבלענדט אים מיט אײביקער שײנקײט

און לויטערט אים אויס...

געדיכטער! געדיכטער פֿאַלט, שנײען,

פֿאַרדעקט שוין דעם ערדישן קויט...

אויף קאַלטע און שנײיִקע דעקן.

20

צו הײס זײַנען מענטשלעכע װײען,

צו רויט זײַנען בלוטיקע פֿלעקן,

צו רויט!...

קװאַל: Khulyot 6, געקליבענע װערק, 1968 ז. 121

_____________

es zaynen farfult shoyn di felder

funem bukh: bay vegn (1919)

es zaynen farfult shoyn di felder mit shayn

un geyen shoyn iber;

un valdishe bregn nit haltn shoyn ayn –

un zun geyt ariber.

5

un s'heln zikh velder fun bergl biz tol,

un s'bleykhn zikh mokhn.

un s'zaynen shoyn zunike flekn on tsol

ahin oykh farkrokhn...

kval: geklibene verk 1968, z. 25

עס זײַנען פֿאַרפֿולט שוין די פֿעלדער

עס זײַנען פֿאַרפֿולט שוין די פֿעלדער מיט שײַן

און גײען שוין איבער;

און װאַלדישע ברעגן ניט האַלטן שוין אײַן –

און זון גײט אַריבער.

5

און ס'העלן זיך װעלדער פֿון בערגל ביז טאָל,

און ס'בלײכן זיך מאָכן.

און ס'זײַנען שוין זוניקע פֿלעקן אָן צאָל

אַהין אויך פֿאַרקראָכן...

קװאַל: געקליבענע װערק, 1968 ז. 25

_____________

friling

funem bukh: ikh gloyb (1945), z. 16-17

tsu fil vild iz er, der vunder,

vos der tog mir trogt antkegn -

nit er freyt mer, nit er muntert,

er badrot un hoybt on shrekn.

5

gor bazunder, gor bazunder

haynt dem friling ikh bagegn,

vi dem shoyderlekhstn vunder

gey ikh haynt der zun antkegn.

s'geyt der tog zayn kraft bavayzn.

10

ot di zun, vos shtaygt alts hekher

hot gezen ayene hayzer,

hot gezen ayene lekher...

ot di zelbe zun di fraye

hot baloykhtn toyt, farnikhtung,

15

hot tsu voynung, hot tsu shayer

ongevizn zey di rikhtung.

ot di shtraln, ot di zelbe

hobn ruik zikh getsoygn

tsu gezikhter, tsu fargelte,

20

un tsu oysgebrente oygn.

in eyn shaynen alts gehaltn

un gehaltn in eyn bentshn,

toyte kinder, toyte alte

un di merder... ale – mentshn?

25

s'vert mayn blut in mir farzodn!

tsu di mentshn ikh geher nit!

vayl ikh leb dokh, vayl ikh otem...

un ikh teyt nit, ikh tseshter nit...

nit keyn toyter, nit keyn merder –

30

ikh bin yener, vos farteydikt,

ober mayn gever – bloyz verter...

un s'fardrist mikh haynt biz veytik.

un mayn onmakht biter shendlekh

un di hant zi falt arunter...

35

iz der friling umfarshtendlekh,

un di zun iz a beyzvunder!

kval: geklibene verk,1968, z. 309

פֿרילינג

צו פֿיל װילד איז ער, דער װוּנדער,

װאָס דער טאָג מיר טראָגט אַנטקעגן –

ניט ער פֿרײט מער, ניט ער מונטערט,

ער באַדראָט און הײבט אָן שרעקן.

5

גאָר באַזונדער, גאָר באַזונדער

הײַנט דעם פֿרילינג איך באַגעגן,

װי דעם שױדערלעכסטן װוּנדער

גײ איך הײַנט דער זון אַנטקעגן.

ס'גײט דער טאָג זײַן קראַפֿט באַװײַזן.

10

אָט די זון, װאָס שטײַגט אַלץ העכער

האָט געזען אַיענע הײַזער,

האָט געזען אַיענע לעכער...

אָט די זעלבע זון די פֿרײַע

האָט באַלױכטן טױט, פֿאַרניכטונג,

15

האָט צו װױנונג, האָט צו שײַער

אָנגעװיזן זײ די ריכטונג.

אָט די שטראַלן, אָט די זעלבע

האָבן רויִק זיך געצױגן

צו געזיכטער, צו פֿאַרגעלטע,

20

און צו אױסגעברענטע אױגן.

אין אײן שײַנען אַלץ געהאַלטן

און געהאַלטן אין אײן בענטשן,

טױטע קינדער, טױטע אַלטע

און די מערדער... אַלע – מענטשן?

25

ס'װערט מײַן בלוט אין מיר פֿאַרזאָדן!

צו די מענטשן איך געהער ניט!

װײַל איך לעב דאָך, װײַל איך אָטעם...

און איך טײט ניט, איך צעשטער ניט...

ניט קײן טױטער, ניט קײן מערדער –

30

איך בין יענער, װאָס פֿאַרטײדיקט,

אָבער מײַן געװער – בלױז װערטער...

און ס'פֿאַרדריסט מיך הײַנט ביז װײטיק.

און מײַן אָנמאַכט ביטער שענדלעך

און די האַנט זי פֿאַלט אַרונטער...

35

איז דער פֿרילינג אומפֿאַרשטענדלעך,

און די זון איז אַ בײז־װוּנדער!

קװאַל: געקליבענע װערק, 1968, ז. 309