lamtern in vint

60 lider, Varshe 1933

altmodishe balade

«dos lidl iz alt. nor s'shat nisht»

ikh bin der veg keyn mayrev

«ikh bin der veg keyn mayrev»

betler-legende

«zitsn dray betler oyfn tunkeln shlyakh»

eynzam

«keyner veyst nisht, vos ikh zog»

milkhome-balade

«shpingeveb un troyer hiln ayn di khates –»

zamlung un redaktsye fun di tekstn:

Heinrich Mohringer

_______________________________________________________________________

altmodishe balade

dos lidl iz alt. nor es shat nisht,

az men zingt es fun tsayt tsu tsayt,

derikersht vinter baym oyvn,

ven s'varemen zikh oreme layt

un s'tsitern di verbes bay dem kiln taykh.

gehat hot a klezmer tsvey kinder,

tsvey tekhter, sheyne vi gold.

eyn tsore, vos s'hobn di tekhter

dos telerl fun himl gevolt.

s'tsitern di verbes bay dem kiln taykh.

di ershte a shteyger – vos vil zi?

a graf mit a zilbernem shlos.

az a yidishe moyd vert meshuge,

iz epes a kleynikeyt, vos?

s'tsitern di verbes bay dem kiln taykh.

di tsveyte a shteyger – vos vil zi?

dem kinig fun bemishn land.

nu freg ikh aykh, iz dos a klezmer,

an oremer klezmer imshtand?

s'tsitern di verbes bay dem kiln taykh.

flit a vokh, flit a yor, flien yorn.

der klezmer vert alt un vert gro,

un ot-ot-ot filt er genenen

di letste un tunkele sho.

un s'tsitern di verbes bay dem kiln taykh.

oyfn ganik nor zitsn di tekhter,

di oygn gevendt tsu dem shlyakh,

biz s'faln di goldene shtern

arop funem hiltsernem dakh.

un s'tsitern di verbes bay dem kiln taykh.

«vos zestu dort, Mindl?» – «a volkn.»

«neyn, neyn, s'iz a tsherede shof.»

«a toes, ikh ze dort tsvey rayters.»

shlof, altinker klezmerl, shlof.

s'tsitern di verbes bay dem kiln taykh.

«tsvey rayters? beemes... ikh ze zey.

zey kumen alts nenter aher.

eyner vinkt mitn tikhl... der tsveyter...

ver, meynstu, ver zenen zey, ver?»

s'tsitern di verbes bay dem kiln taykh.

«ze, Malke, ikh ze shoyn zayn ponem.

s'iz der graf funem zilbernem shlos.

er trogt a mundir fun a yeger,

a grinem aza, vi dos groz.»

s'tsitern di verbes bay dem kiln taykh.

«ze, Mindl, ikh ze shoyn zayn ponem,

s'iz der kinig fun bemishn land.

der ziglring fun der melukhe

finklt bay im oyf der hant.»

s'tsitern di verbes bay dem kiln taykh.

«a nets fun gingoldene fedem

tsit zikh fun zey biz aher.

ze, Mindl, ikh ze shoyn nisht gornisht,

akhuts mayn eygene trer

un vi s'tsitern di verbes bay dem kiln taykh.»

«a brik fun di tayerste shteyner

tsit zikh fun zey biz aher,

ze, Malke, ikh ze shoyn nisht gornisht,

akhuts mayn eygene trer

un vi s'tsitern di verbes bay dem kiln taykh.»

bay nakht. oyf dem hiltsernem ganik

tsvey vayse geboygene kep

vign zikh mide in shotn.

a tsigaynerl shpilt oyf di trep:

«s'stitern di verbes bay dem kiln taykh».

dos lidl iz alt. nor es shat nisht,

az men zingt es fun tsayt tsu tsayt,

derikersht vinter baym oyvn,

ven s'varemen zikh oreme layt

un s'tsitern di verbes bay dem kiln taykh.

אַלטמאָדישע באַלאַדע

דאָס לידל איז אַלט. נאָר ס'שאַט נישט,

אַז מען זינגט עס פֿון צײַט צו צײַט,

דערעיקרשט װינטער בײַם אױװן,

װען ס'װאַרעמען זיך אָרעמע לײַט

און ס'ציטערן די װערבעס בײַ דעם קילן טײַך.

געהאַט האָט אַ קלעזמער צװײ קינדער,

צװײ טעכטער, שײנע װי גאָלד.

אײן צרה, װאָס ס'האָבן די טעכטער

דאָס טעלערל פֿון הימל געװאָלט.

ס'ציטערן די װערבעס בײַ דעם קילן טײַך.

די ערשטע אַ שטײגער – װאָס װיל זי?

אַ גראַף מיט אַ זילבערנעם שלאָס.

אַז אַ ייִדישע מױד װערט משוגע,

איז עפּעס אַ קלײניקײט, װאָס?

ס'ציטערן די װערבעס בײַ דעם קילן טײַך.

די צװײטע אַ שטײגער – װאָס װיל זי?

דעם קיניג פֿון בעמישן לאַנד.

נו פֿרעג איך אײַך, איז דאָס אַ קלעזמער,

אַן אָרעמער קלעזמער אימשטאַנד?

ס'ציטערן די װערבעס בײַ דעם קילן טײַך.

פֿליט אַ װאָך, פֿליט אַ יאָר, פֿליִען יאָרן.

דער קלעזמער װערט אַלט און װערט גראָ,

און אָט-אָט-אָט פֿילט ער גענענען

די לעצטע און טונקעלע שעה.

און ס'ציטערן די װערבעס בײַ דעם קילן טײַך.

אױפֿן גאַניק נאָר זיצן די טעכטער,

די אױגן געװענדט צו דעם שליאַך,

ביז ס'פֿאַלן די גאָלדענע שטערן

אַראָפּ פֿונעם הילצערנעם דאַך.

און ס'ציטערן די װערבעס בײַ דעם קילן טײַך.

«װאָס זעסטו דאָרט, מינדל?» – «אַ װאָלקן.»

«נײן, נײן, ס'איז אַ טשערעדע שאָף.»

«אַ טעות, איך זע דאָרט צװײ רײַטערס.»

שלאָף, אַלטינקער קלעזמערל, שלאָף.

ס'ציטערן די װערבעס בײַ דעם קילן טײַך.

«צװײ רײַטערס? באמת... איך זע זײ.

זײ קומען אַלץ נענטער אַהער.

אײנער װינקט מיטן טיכל... דער צװײטער ...

װער, מײנסטו, װער זענען זײ, װער?»

ס'ציטערן די װערבעס בײַ דעם קילן טײַך.

זע, מלכּה, איך זע שױן זײַן פּנים.

ס'איז דער גראַף פֿונעם זילבערנעם שלאָס.

ער טראָגט אַ מונדיר פֿון אַ יעגער,

אַ גרינעם אַזאַ, װי דאָס גראָז.»

ס'ציטערן די װערבעס בײַ דעם קילן טײַך.

«זע, מינדל, איך זע שױן זײַן פּנים,

ס'איז דער קיניג פֿון בעמישן לאַנד.

דער זיגלרינג פֿון דער מלוכה

פֿינקלט בײַ אים אױף דער האַנט.»

ס'ציטערן די װערבעס בײַ דעם קילן טײַך.

«אַ נעץ פֿון גינגאָלדענע פֿעדעם

ציט זיך פֿון זײ ביז אַהער.

זע, מינדל, איך זע שױן נישט גאָרנישט,

אַחוץ מײַנ אײגענע טרער

און װי ס'ציטערן די װערבעס בײַ דעם קילן טײַך.»

«אַ בריק פֿון די טײַערסטע שטײנער

ציט זיך פֿון זײ ביז אַהער,

זע, מלכּה, איך זע שױן נישט גאָרנישט,

אַחוץ מײַן אײגענע טרער

און װי ס'ציטערן די װערבעס בײַ דעם קילן טײַך.»

בײַ נאַכט. אױף דעם הילצערנעם גאַניק

צװײ װײַסע געבױגענע קעפּ

װיגן זיך מידע אין שאָטן.

אַ ציגײַנערל שפּילט אױף די טרעפּ:

«ס'ציטערן די װערבעס בײַ דעם קילן טײַך».

דאָס לידל איז אַלט. נאָר עס שאַט נישט,

אַז מען זינגט עס פֿון צײַט צו צײַט,

דערעיקרשט װינטער בײַם אױװן,

װען ס'װאַרעמען זיך אָרעמע לײַט

און ס'ציטערן די װערבעס בײַ דעם קילן טײַך.

kval: itzikmanger.com

ikh bin der veg keyn mayrev

ikh bin der veg keyn mayrev,

der blonder zunfargang,

dos broyne pastekh-fayfl,

der mider ovntklang.

gey mir nisht nokh, mayn khaver –

mayn geyn iz a fargeyn;

heng nisht dayn yungn gloybn

oyf mayn bloy geveyn.

mayn sheynkeyt iz a meser,

vos shnaydt in harts arayn,

mayn tsar – tsvey bloye lipn

iber a krigl vayn.

mayn benkshaft – a tsigayner

in nakhtish-vildn step,

a toyte vayse mame

oyf tunkele ovnttrep.

gey mir nisht nokh, mayn khaver –

mayn geyn iz a fargeyn;

heng nisht dayn yungn gloybn

oyf mayn bloy geveyn.

mayn tayve – a yunge none,

vos shteyt naket baym altar

un shtrekt ire heyse bristn

tsu ir blondn nar.

mayn freyd – a regn-boygn,

vos shimert in zunengold

un iz tomed greyt tsu shtarbn,

vi bald men hot zi hold.

mayn sine – a vilder rayter,

vos halt in hant a shtrik,

nor shtot dem soyne vargt er

gor dos eygene glik.

gey mir nisht nokh, mayn khaver –

mayn geyn iz a fargeyn;

heng nisht dayn yungn gloybn

oyf mayn bloy geveyn.

איך בין דער װעג קײן מערבֿ

איך בין דער װעג קײן מערבֿ,

דער בלאָנדער זונפֿאַרגאַנג,

דאָס ברױנע פּאַסטעך־פֿײַפֿל,

דער מידער אָװנטקלאַנג.

גײ מיר נישט נאָך, מײַן חבֿר –

מײַן גײן איז אַ פֿאַרגײן;

הענג נישט דײַן יונגן גלױבן

אױף מײַן בלױ געװײן.

מײַן שײנקײט איז אַ מעסער,

װאָס שנײַדט אין האַרץ אַרײַן,

מײַן צער – צװײ בלױע ליפּן

איבער אַ קריגל װײַן.

מײַן בענקשאַפֿט – אַ ציגײַנער

אין נאַכטיש־װילדן סטעפּ,

אַ טױטע װײַסע מאַמע

אױף טונקעלע אָװנטטרעפּ.

גײ מיר נישט נאָך, מײַן חבֿר –

מײַן גײן איז אַ פֿאַרגײן;

הענג נישט דײַן יונגן גלױבן

אױף מײַן בלױ געװײן.

מײַן תּאװה – אַ יונגע נאָנע,

װאָס שטײט נאַקעט בײַם אַלטאַר

און שטרעקט אירע הײסע בריסטן

צו איר בלאָנדן נאַר.

מײַן פֿרײד – אַ רעגנ־בױגן,

װאָס שימערט אין זונענגאָלד

און איז תּמיד גרײט צו שטאַרבן,

װי באַלד מען האָט זי האָלד.

מײַן שׂינאה – אַ װילדער רײַטער,

װאָס האַלט אין האַנט אַ שטריק,

נאָר שטאָט דעם שׂונא װאַרגט ער

גאָר דאָס אײגענע גליק.

גײ מיר נישט נאָך, מײַן חבֿר –

מײַן גײן איז אַ פֿאַרגײן;

הענג נישט דײַן יונגן גלױבן

אױף מײַן בלױ געװײן.

kval: Hebreunet

betler-legende

zitsn dray betler oyfn tunkeln shlyakh

un veysn, az di volkns zenen zeyer dakh.

un veysn, az der vint, vos shloft in feld,

iz a borveser oyrekh oyf der velt.

un der foygl, vos hengt oyf zayn tsvaygl mid,

iz eyn tropele vintsiker fun zayn lid.

kukt der ershter oyf zayne groe shikh

un murmlt tsu zikh un arayn in zikh:

«hintern rand fun der shvartser mil,

fun der shvartser mil, rint a vaser shtil.

iz gut tsu shlofn bay zayn kiln breg

un oystsushlofn di mide teg.»

kukt der tsveyter oyf zayne groe shikh

un murmlt tsu zikh un arayn in zikh:

«s'glust zikh mir itster in derfl geyn,

nor der goy hot a baytsh un der hunt hot tseyn.

vel ikh shoyn blaybn oyfn veg a do

un vign un farvign mayn mide sho.»

nor s'shvaygt der driter tif in zikh arayn

un s'shmekt zayn shvaygn mit korn un vayn.

mit beyde hent farshtelt er dos gezikht

un tsvishn di finger blitst durkh a likht.

un mit ofene oygn hern zikh ayn di tsvey,

vi s'falt zayn shvaygn oyfn feld vi shney:

«oremkeyt, du mayn kinigraykh!

du bist i di verbe, i der taykh.

du bist mayn opru un du bist mayn ol,

mayn likhtik gezang oyf a tunkl kol.

du bist di tfile in krey funem hon

un di goldene bin oyfn roytn mon.»

mit ofene oygn hern zikh ayn di tsvey,

vi s'falt zayn shvaygn oyfn feld vi shney.

pakt der driter zayn bintl tsunoyf

un gring, vi a foygl, hoybt er zikh oyf.

un lozt zikh geyn mit pamelekhe trit

un nemt a shotn vi a zeykher mit.

un hinter im geyen geboygn di tsvey

un trinken zayn shvaygn, vos falt vi shney.

בעטלער־לעגענדע

זיצן דרײַ בעטלער אױפֿן טונקעלן שליאַך

און װײסן, אַז די װאָלקנס זענען זײער דאַך.

און װײסן, אַז דער װינט, װאָס שלאָפֿט אין פֿעלד,

איז אַ באָרװעסער אורח אױף דער װעלט.

און דער פֿױגל, װאָס הענגט אױף זײַן צװײַגל מיד,

איז אײן טראָפּעלע װינציקער פֿון זײַן ליד.

קוקט דער ערשטער אױף זײַנע גראָע שיך

און מורמלט צו זיך און אַרײַן אין זיך:

«הינטערן ראַנד פֿון דער שװאַרצער מיל,

פֿון דער שװאַרצער מיל, רינט אַ װאַסער שטיל.

איז גוט צו שלאָפֿן בײַ זײַן קילן ברעג

און אױסצושלאָפֿן די מידע טעג.»

קוקט דער צװײטער אױף זײַנע גראָע שיך

און מורמלט צו זיך און אַרײַן אין זיך:

«ס'גלוסט זיך מיר איצטער אין דערפֿל גײן,

נאָר דער גױ האָט אַ בײַטש און דער הונט האָט צײן.

װעל איך שױן בלײַבן אױפֿן װעג אַ דאָ

און װיגן און פֿאַרװיגן מײַן מידע שעה.»

נאָר ס'שװײַגט דער דריטער טיף אין זיך אַרײַן

און ס'שמעקט זײַן שװײַגן מיט קאָרן און װײַן.

מיט בײדע הענט פֿאַרשטעלט ער דאָס געזיכט

און צװישן די פֿינגער בליצט דורך אַ ליכט.

און מיט אָפֿענע אױגן הערן זיך אײַן די צװײ,

װי ס'פֿאַלט זײַן שװײַגן אױפֿן פֿעלד װי שנײ:

«אָרעמקײט, דו מײַן קיניגרײַך!

דו ביסט אי די װערבע, אי דער טײַך.

דו ביסט מײַן אָפּרו און דו ביסט מײַן עול,

מײַן ליכטיק געזאַנג אױף אַ טונקל קול.

דו ביסט די תּפֿילה אין קרײ פֿונעם האָן

און די גאָלדענע בין אױפֿן רױטן מאָן.»

מיט אָפֿענע אױגן הערן זיך אײַן די צװײ,

װי ס'פֿאַלט זײַן שװײַגן אױפֿן פֿעלד װי שנײ.

פּאַקט דער דריטער זײַן בינטל צונױף

און גרינג, װי אַ פֿױגל, הױבט ער זיך אױף.

און לאָזט זיך גײן מיט פּאַמעלעכע טריט

און נעמט אַ שאָטן װי אַ זכר מיט.

און הינטער אים גײען געבױגן די צװײ

און טרינקען זײַן שװײַגן, װאָס פֿאַלט װי שנײ.

kval: Berkovich-Zametki-Forum

eynzam

keyner veyst nisht, vos ikh zog,

keyner veyst nisht, vos ikh vil –

zibn mayzlekh mit a moyz

shlofn oyfn dil.

zibn mayzlekh mit a moyz

zenen, dukht zikh, akht –

tu ikh on dem kapelyush

un zog: «a gute nakht.»

tu ikh on dem kapelyush

un ikh loz zikh geyn.

vu zhe geyt men shpet bay nakht

eyninker aleyn?

shteyt a shenk in mitn mark,

vinkt tsu mir: «du yold!

kh'hob a fesele mit vayn,

a fesele mit gold.»

efn shnel ikh oyf di tir

un ikh fal arayn:

«a gut yontev ale aykh,

ver ir zolt nisht zayn!»

keyner veyst nisht, vos ikh zog,

keyner veyst nisht, vos ikh vil –

tsvey shikurim mit a flash

shlofn oyfn dil.

tsvey shikurim mit a flash

zenen, dukht zikh, dray.

zayn a ferter do in shpil

loynt zikh? – nisht keday.

tu ikh on dem kapelyush

un ikh loz zikh geyn.

vu zhe geyt men shpet bay nakht

eyninker aleyn?

אײנזאַם

קײנער װײסט נישט, װאָס איך זאָג,

קײנער װײסט נישט, װאָס איך װיל –

זיבן מײַזלעך מיט אַ מױז

שלאָפֿן אױפֿן דיל.

זיבן מײַזלעך מיט אַ מױז

זענען, דוכט זיך, אַכט –

טו איך אָן דעם קאַפּעליוש

און זאָג: «אַ גוטע נאַכט.»

טו איך אָן דעם קאַפּעליוש

און איך לאָז זיך גײן.

װוּ זשע גײט מען שפּעט בײַ נאַכט

אײנינקער אַלײן?

שטײט אַ שענק אין מיטן מאַרק,

װינקט צו מיר: «דו יאָלד!

כ'האָב אַ פֿעסעלע מיט װײַן,

אַ פֿעסעלע מיט גאָלד.»

עפֿן שנעל איך אױף די טיר

און איך פֿאַל אַרײַן:

«אַ גוט יום־טובֿ אַלע אײַך,

װער איר זאָלט נישט זײַן!»

קײנער װײסט נישט, װאָס איך זאָג,

קײנער װײסט נישט, װאָס איך װיל –

צװײ שיכּורים מיט אַ פֿלאַש

שלאָפֿן אױפֿן דיל.

צװײ שיכּורים מיט אַ פֿלאַש

זענען, דוכט זיך, דרײַ.

זײַן אַ פֿערטער דאָ אין שפּיל

לױנט זיך? – נישט כּדאַי.

טו איך אָן דעם קאַפּעליוש

און איך לאָז זיך גײן.

װוּ זשע גײט מען שפּעט בײַ נאַכט

אײנינקער אַלײן?

kval: zemerl.com

milkhome-balade

shpingeveb un troyer hiln ayn di khates –

vayt in di okopes blutikn di tates.

un di mames hurn in di shtaln mitn toyt

far a hitl tsuker un a labn broyt.

shteyen kinder bay di fentster un zey zeen:

berdike soldatn tsu di frontn geyen.

«viktoria, viktoria!» un dos lid

nemt di freyd fun ale derfer mit.

royte volkns in di harbstike farnakhtn –

farblutikte bandazhn in di shlakhtn.

shteyen kinder bay di fentster un zey zeen:

berdike soldatn tsu di frontn geyen.

«viktoria, viktoria!» un dos lid

nemt dos gold fun ale felder mit.

berdike soldatn, letste vegn, letste shoen

un der ovnt zingt dos gaysterlid fun kroen.

shteyen kinder bay di fentster un zey zeen:

di royte erd in a shvindlrod zikh dreyen.

ayeder veg a kreyts. oyf yedn kreyts a poyer.

shtot un dorf tseshosn, shpingeveb un troyer.

royte sreyfes. bloe gazn. shrek-signaln.

oyf vayse gaysterferd raytn generaln.

alte generaln – geboygene in drayen

ibern toytn guf fun rizike armeyen.

demerung mit tifus-flekn. letste shoen.

un der ovnt zingt dos gaysterlid fun kroen.

tsitern di kinder un zey tulyen zikh tsuzamen,

shrayt in zey di benkshaft tsu der mamen.

nor di mames hurn in di shtaln mitn toyt

far a hitl tsuker un a labn broyt.

geshribn in tog, ven Hitler iz gevorn kantsler

מלחמה־באַלאַדע

שפּינגעװעב און טרױער הילן אײַן די כאַטעס –

װײַט אין די אָקאָפּעס בלוטיקן די טאַטעס.

און די מאַמעס הורן אין די שטאַלן מיטן טױט

פֿאַר אַ היטל צוקער און אַ לאַבן ברױט.

שטײען קינדער בײַ די פֿענצטער און זײ זעען:

בערדיקע סאָלדאַטן צו די פֿראָנטן גײען.

«װיקטאָריִאַ, װיקטאָריִאַ!» און דאָס ליד

נעמט די פֿרײד פֿון אַלע דערפֿער מיט.

רױטע װאָלקנס אין די האַרבסטיקע פֿאַרנאַכטן –

פֿאַרבלוטיקטע באַנדאַזשן אין די שלאַכטן.

שטײען קינדער בײַ די פֿענצטער און זײ זעען:

בערדיקע סאָלדאַטן צו די פֿראָנטן גײען.

«װיקטאָריִאַ, װיקטאָריִאַ!» און דאָס ליד

נעמט דאָס גאָלד פֿון אַלע פֿעלדער מיט.

בערדיקע סאָלדאַטן, לעצטע װעגן, לעצטע שעהען,

און דער אָװנט זינגט דאָס גײַסטערליד פֿון קראָען.

שטײען קינדער בײַ די פֿענצטער און זײ זעען:

די רױטע ערד אין אַ שװינדלראָד זיך דרײען.

אַיעדער װעג אַ קרײץ. אױף יעדן קרײץ אַ פּױער.

שטאָט און דאָרף צעשאָסן. שפּינגעװעב און טרױער.

רױטע שׂרפֿות. בלאָע גאַזן. שרעק־סיגנאַלן.

אױף װײַסע גײַסטערפֿערד רײַטן גענעראַלן.

אַלטע גענעראַלן – געבױגענע אין דרײַען

איבערן טױטן גוף פֿון ריזיקע אַרמײען.

דעמערונג מיט טיפֿוס־פֿלעקן. לעצטע שעהען.

און דער אָװנט זינגט דאָס גײַסטערליד פֿון קראָען.

ציטערן די קינדער און זײ טוליען זיך צוזאַמען,

שרײַט אין זײ די בענקשאַפֿט צו דער מאַמען.

נאָר די מאַמעס הורן אין די שטאַלן מיטן טױט

פֿאַר אַ היטל צוקער און אַ לאַבן ברױט.

געשריבן אין טאָג, װען היטלער איז געװאָרן קאַנצלער

kval: itzikmanger.com