Elegiarum liber secundus

ca. 19 a. Chr. n.

Textus:

Albi Tibulli carmina

ed. F. W. Lenz, Leiden 1959

___________________________________________________

I

Quisquis adest, faveat: fruges lustramus et agros,

Ritus ut a prisco traditus extat avo.

Bacche, veni, dulcisque tuis e cornibus uva

Pendeat, et spicis tempora cinge, Ceres.

5

Luce sacra requiescat humus, requiescat arator,

Et grave suspenso vomere cesset opus.

Solvite vincla iugis: nunc ad praesepia debent

Plena coronato stare boves capite.

Omnia sint operata deo: non audeat ulla

10

Lanificam pensis inposuisse manum.

Vos quoque abesse procul iubeo, discedat ab aris,

Cui tulit hesterna gaudia nocte Venus.

Casta placent superis: pura cum veste venite

Et manibus puris sumite fontis aquam.

15

Cernite, fulgentes ut eat sacer agnus ad aras

Vinctaque post olea candida turba comas.

Di patrii, purgamus agros, purgamus agrestes:

Vos mala de nostris pellite limitibus,

Neu seges eludat messem fallacibus herbis,

20

Neu timeat celeres tardior agna lupos.

Tunc nitidus plenis confisus rusticus agris

Ingeret ardenti grandia ligna foco,

Turbaque vernarum, saturi bona signa coloni,

Ludet et ex virgis exstruet ante casas.

25

Eventura precor: viden ut felicibus extis

Significet placidos nuntia fibra deos?

Nunc mihi fumosos veteris proferte Falernos

Consulis et Chio solvite vincla cado.

Vina diem celebrent: non festa luce madere

30

Est rubor, errantes et male ferre pedes.

Sed «bene Messallam» sua quisque ad pocula dicat,

Nomen et absentis singula verba sonent.

Gentis Aquitanae celeber Messalla triumpho

Et magna intonsis gloria victor avis,

35

Huc ades adspiraque mihi, dum carmine nostro

Redditur agricolis gratia caelitibus.

Rura cano rurisque deos. his vita magistris

Desuevit querna pellere glande famem;

Illi conpositis primum docuere tigillis

40

Exiguam viridi fronde operire domum,

Illi etiam tauros primi docuisse feruntur

Servitium et plaustro subposuisse rotam.

Tum victus abiere feri, tum consita pomus,

Tum bibit inriguas fertilis hortus aquas,

45

Aurea tum pressos pedibus dedit uva liquores,

Mixtaque securo est sobria lympha mero.

Rura ferunt messes, calidi cum sideris aestu

Deponit flavas annua terra comas.

Rure levis verno flores apis ingerit alveo,

50

Conpleat ut dulci sedula melle favos.

Agricola adsiduo primum satiatus aratro

Cantavit certo rustica verba pede

Et satur arenti primum est modulatus avena

Carmen, ut ornatos diceret ante deos;

55

Agricola et minio subfusus, Bacche, rubenti

Primus inexperta duxit ab arte choros.

Huic datus a pleno, memorabile munus, ovili

Dux pecoris hircus: duxerat hircus oves.

Rure puer verno primum de flore coronam

60

Fecit et antiquis inposuit Laribus.

Rure etiam teneris curam exhibitura puellis

Molle gerit tergo lucida vellus ovis.

Hinc et femineus labor est, hinc pensa colusque,

Fusus et adposito pollice versat opus,

65

Atque aliqua adsidue textrix operata Minervam

Cantat, et adplauso tela sonat latere.

Ipse quoque inter agros interque armenta Cupido

Natus et indomitas dicitur inter equas.

Illic indocto primum se exercuit arcu:

70

Ei mihi, quam doctas nunc habet ille manus!

Nec pecudes, velut ante, petit: fixisse puellas

Gestit et audaces perdomuisse viros.

Hic iuveni detraxit opes, hic dicere iussit

Limen ad iratae verba pudenda senem;

75

Hoc duce custodes furtim transgressa iacentes

Ad iuvenem tenebris sola puella venit

Et pedibus praetemptat iter suspensa timore,

Explorat caecas cui manus ante vias.

A miseri; quos hic graviter deus urget, at ille

80

Felix, cui placidus leniter adflat Amor.

Sancte, veni dapibus festis, sed pone sagittas

Et procul ardentes hinc precor abde faces.

Vos celebrem cantate deum pecorique vocate

Voce: palam pecori, clam sibi quisque vocet,

85

Aut etiam sibi quisque palam: nam turba iocosa

Obstrepit et Phrygio tibia curva sono.

Ludite: iam Nox iungit equos, currumque sequuntur

Matris lascivo sidera fulva choro,

Postque venit tacitus furvis circumdatus alis

90

Somnus et incerto Somnia nigra pede.

II

Dicamus bona verba: venit Natalis ad aras:

Quisquis ades, lingua, vir mulierque, fave.

Urantur pia tura focis, urantur odores,

Quos tener e terra divite mittit Arabs.

5

Ipse suos Genius adsit visurus honores,

Cui decorent sanctas mollia serta comas.

Illius puro destillent tempora nardo,

Atque satur libo sit madeatque mero,

Adnuat et, Cornute, tibi, quodcumque rogabis.

10

En age, quid cessas? adnuit ille: roga.

Auguror, uxoris fidos optabis amores:

Iam reor hoc ipsos edidicisse deos.

Nec tibi malueris, totum quaecumque per orbem

Fortis arat valido rusticus arva bove,

15

Nec tibi, gemmarum quicquid felicibus Indis

Nascitur, Eoi qua maris unda rubet.

Vota cadunt: utinam strepitantibus advolet alis

Flavaque coniugio vincula portet Amor,

Vincula, quae maneant semper, dum tarda senectus

20

Inducat rugas inficiatque comas.

Huc venias, Natalis, avis prolemque ministres,

Ludat ut ante tuos turba novella pedes.

III

Rura meam, Cornute, tenent villaeque puellam;

Ferreus est, heu, heu, quisquis in urbe manet.

Ipsa Venus latos iam nunc migravit in agros,

Verbaque aratoris rustica discit Amor.

5

O ego, cum adspicerem dominam, quam fortiter illic

Versarem valido pingue bidente solum

Agricolaeque modo curvom sectarer aratrum,

Dum subigunt steriles arva serenda boves,

Nec quererer, quod sol graciles exureret artus,

10

Laederet et teneras pussula rupta manus.

Pavit et Admeti tauros formosus Apollo,

Nec cithara intonsae profueruntve comae,

Nec potuit curas sanare salubribus herbis:

Quicquid erat medicae, vicerat, artis, amor.

15

Ipse deus solitus stabulis expellere vaccas

<Creditur ad mulctram constituisse prius>

Et miscere novo docuisse coagula lacte,

Lacteus et mixtus obriguisse liquor.

Tum fiscella levi detexta est vimine iunci,

20

Raraque per nexus est via facta sero.

O quotiens illo vitulum gestante per agros

Dicitur occurrens erubuisse soror!

O quotiens ausae, caneret dum valle sub alta,

Rumpere mugitu carmina docta boves!

25

Saepe duces trepidis petiere oracula rebus,

Venit et a templis inrita turba domum;

Saepe horrere sacros doluit Latona capillos,

Quos admirata est ipsa noverca prius.

Quisquis inornatumque caput crinesque solutos

30

Adspiceret, Phoebi quaereret ille comam.

Delos ubi nunc, Phoebe, tua est, ubi Delphica Pytho?

Nempe Amor in parva te iubet esse casa.

Felices olim, Veneri cum fertur aperte

Servire aeternos non puduisse deos.

35

Fabula nunc ille est, sed cui sua cura puella est,

Fabula sit mavolt quam sine amore deus.

At tu, quisquis is est, cui tristi fronte Cupido

Imperat, ut nostra sint tua castra domo:

Ferrea non Venerem, sed praedam saecula laudant,

40

Praeda tamen multis est operata malis.

Praeda feras acies cinxit discordibus armis:

Hinc cruor, hinc caedes mors propiorque venit.

Praeda vago iussit geminare pericula ponto,

Bellica cum dubiis rostra dedit ratibus.

45

Praedator cupit inmensos obsidere campos,

Ut multa innumera iugera pascat ove;

Cui lapis externus curae est, urbisque tumultu

Portatur validis mille columna iugis,

Claudit et indomitum moles mare, lentus ut intra

50

Neglegat hibernas piscis adesse minas.

At tibi laeta trahant Samiae convivia testae

Fictaque Cumana lubrica terra rota.

Heu heu divitibus video gaudere puellas:

Iam veniant praedae, si Venus optat opes,

55

Ut mea luxuria Nemesis fluat utque per urbem

Incedat donis conspicienda meis.

Illa gerat vestes tenues, quas femina Coa

Texuit, auratas disposuitque vias;

Illi sint comites fusci, quos India torret,

60

Solis et admotis inficit ignis equis;

Illi selectos certent praebere colores

Africa puniceum purpureumque Tyros.

Nota loquor: regnum ipse tenet, quem saepe coegit

Barbara gypsatos ferre catasta pedes.

65

At tibi dura seges, Nemesim qui abducis ab urbe,

Persolvat nulla semina terra fide.

Et tu, Bacche tener, iucundae consitor uvae,

Tu quoque devotos, Bacche, relinque lacus.

Haud inpune licet formosas tristibus agris

70

Abdere: non tanti sunt tua musta, pater.

O valeant fruges, ne sint modo rure puellae:

Glans alat, et prisco more bibantur aquae.

Glans aluit veteres, et passim semper amarunt:

Quid nocuit sulcos non habuisse satos?

75

Tum, quibus adspirabat Amor, praebebat aperte

Mitis in umbrosa gaudia valle Venus.

Nullus erat custos, nulla exclusura dolentes

Ianua; si fas est, mos precor ille redi.

<O utinam veteri peragrantes more puellae>

80

Horrida villosa corpora veste tegant.

Nunc si clausa mea est, si copia rara videndi,

Heu miserum, laxam quid iuvat esse togam?

Ducite: ad imperium dominae sulcabimus agros,

Non ego me vinclis verberibusque nego.

IV

Sic mihi servitium video dominamque paratam:

Iam mihi, libertas illa paterna, vale,

Servitium sed triste datur, teneorque catenis,

Et numquam misero vincla remittit Amor,

5

Et seu quid merui seu quid peccavimus, urit.

Uror, io, remove, saeva puella, faces.

O ego ne possim tales sentire dolores,

Quam mallem in gelidis montibus esse lapis,

Stare vel insanis cautes obnoxia ventis,

10

Naufraga quam vasti tunderet unda maris!

Nunc et amara dies et noctis amarior umbra est,

Omnia nunc tristi tempora felle madent.

Nec prosunt elegi nec carminis auctor Apollo:

Illa cava pretium flagitat usque manu.

15

Ite procul, Musae, si non prodestis amanti:

Non ego vos, ut sint bella canenda, colo,

Nec refero Solisque vias et qualis, ubi orbem

Conplevit, versis Luna recurrit equis.

Ad dominam faciles aditus per carmina quaero:

20

Ite procul, Musae, si nihil ista valent.

At mihi per caedem et facinus sunt dona paranda,

Ne iaceam clausam flebilis ante domum,

Aut rapiam suspensa sacris insignia fanis,

Sed Venus ante alios est violanda mihi.

25

Illa malum facinus suadet dominamque rapacem

Dat mihi: sacrilegas sentiat illa manus.

O pereat, quicumque legit viridesque smaragdos

Et niveam Tyrio murice tingit ovem.

Hic dat avaritiae causas et Coa puellis

30

Vestis et e Rubro lucida concha mari.

Haec fecere malas: hinc clavim ianua sensit,

Et coepit custos liminis esse canis.

Sed pretium si grande feras, custodia victa est,

Nec prohibent claves, et canis ipse tacet.

35

Heu quicumque dedit formam caelestis avarae,

Quale bonum multis adtulit ille malis!

Hinc fletus rixaeque sonant, haec denique causa

Fecit ut infamis hic deus esset Amor.

At tibi, quae pretio victos excludis amantes,

40

Eripiant partas ventus et ignis opes;

Quin tua tum iuvenes spectent incendia laeti,

Nec quisquam flammae sedulus addat aquam.

Seu veniet tibi mors, nec erit qui lugeat ullus,

Nec qui det maestas munus in exequias.

40

At bona quae nec avara fuit, centum licet annos

Vixerit, ardentem flebitur ante rogum,

Atque aliquis senior veteres veneratus amores

Annua constructo serta dabit tumulo

Et «bene» discedens dicet «placideque quiescas,

45

Terraque securae sit super ossa levis.»

Vera quidem moneo, sed prosunt quid mihi vera?

Illius est nobis lege colendus Amor.

Quin etiam sedes iubeat si vendere avitas,

Ite sub imperium sub titulumque, Lares.

55

Quicquid habet Circe, quicquid Medea veneni,

Quicquid et herbarum Thessala terra gerit,

Et quod, ubi indomitis gregibus Venus adflat amores,

Hippomanes cupidae stillat ab inguine equae,

Si modo me placido videat Nemesis mea voltu,

60

Mille alias herbas misceat illa, bibam.

V

Phoebe, fave: novus ingreditur tua templa sacerdos:

Huc age cum cithara carminibusque veni.

Nunc te vocales inpellere pollice chordas,

Nunc precor ad laudes flectere verba meas.

5

Ipse triumphali devinctus tempora lauro,

Dum cumulant aras, ad tua sacra veni;

Sed nitidus pulcherque veni: nunc indue vestem

Sepositam, longas nunc bene pecte comas,

Qualem te memorant Saturno rege fugato

10

Victori laudes concinuisse Iovi.

Tu procul eventura vides, tibi deditus augur

Scit bene, quid fati provida cantet avis,

Tuque regis sortes, per te praesentit haruspex,

Lubrica signavit cum deus exta notis;

15

Te duce Romanos numquam frustrata Sibylla,

Abdita quae senis fata canit pedibus.

Phoebe, sacras Messalinum sine tangere chartas

Vatis, et ipse precor quid canat illa doce.

Haec dedit Aeneae sortes, postquam ille parentem

20

Dicitur et raptos sustinuisse Lares;

Nec fore credebat Romam, cum maestus ab alto

Ilion ardentes respiceretque deos.

Romulus aeternae nondum formaverat urbis

Moenia, consorti non habitanda Remo,

25

Sed tunc pascebant herbosa Palatia vaccae,

Et stabant humiles in Iovis arce casae.

Lacte madens illic suberat Pan ilicis umbrae

Et facta agresti lignea falce Pales,

Pendebatque vagi pastoris in arbore votum,

30

Garrula silvestri fistula sacra deo,

Fistula, cui semper decrescit arundinis ordo,

Nam calamus cera iungitur usque minor.

At qua Velabri regio patet, ire solebat

Exiguus pulsa per vada linter aqua.

35

Illa saepe gregis diti placitura magistro

Ad iuvenem festa est vecta puella die,

Cum qua fecundi redierunt munera ruris,

Caseus et niveae candidus agnus ovis. -

«Inpiger Aenea, volitantis frater Amoris,

40

Troica qui profugis sacra vehis ratibus,

Iam tibi Laurentes adsignat Iuppiter agros,

Iam vocat errantes hospita terra Lares.

Illic sanctus eris, cum te veneranda Numici

Unda deum caelo miserit indigetem.

45

Ecce super fessas volitat Victoria puppes,

Tandem ad Troianos diva superba venit.

Ecce mihi lucent Rutulis incendia castris:

Iam tibi praedico, barbare Turne, necem.

Ante oculos Laurens castrum murusque Lavini est

50

Albaque ab Ascanio condita Longa duce.

Te quoque iam video, Marti placitura sacerdos

Ilia, Vestales deseruisse focos,

Concubitusque tuos furtim vittasque iacentes

Et cupidi ad ripas arma relicta dei.

55

Carpite nunc, tauri, de septem montibus herbas,

Dum licet: hic magnae iam locus urbis erit.

Roma, tuum nomen terris fatale regendis,

Qua sua de caelo prospicit arva Ceres,

Quaque patent ortus, et qua fluitantibus undis

60

Solis anhelantes abluit amnis equos.

Troia quidem tunc se mirabitur et sibi dicet

Vos bene tam longa consuluisse via.

Vera cano: sic usque sacras innoxia laurus

Vescar, et aeternum sit mihi virginitas.»

65

Haec cecinit vates et te sibi, Phoebe, vocavit,

Iactavit fusas et caput ante comas.

Quicquid Amalthea, quicquid Marpesia dixit

Herophile, Phoeto Graia quod admonuit,

Quasque Aniena sacras Tiburs per flumina sortes

70

Portarit sicco pertuleritque sinu, -

Haec fore dixerunt belli mala signa cometen,

Multus ut in terras deplueretque lapis,

Atque tubas atque arma ferunt strepitantia caelo

Audita et lucos praecinuisse fugam.

75

Ipsum etiam Solem defectum lumine vidit

Iungere pallentes nubilus annus equos

Et simulacra deum lacrimas fudisse tepentes

Fataque vocales praemonuisse boves. -

Haec fuerunt olim, sed tu iam mitis, Apollo,

80

Prodigia indomitis merge sub aequoribus,

Et succensa sacris crepitet bene laurea flammis,

Omine quo felix et sacer annus erit.

Laurus ubi bona signa dedit, gaudete coloni:

Distendet spicis horrea plena Ceres,

85

Oblitus et musto feriet pede rusticus uvas,

Dolia dum magni deficiantque lacus,

Ac madidus Baccho sua festa Palilia pastor

Concinet: a stabulis tunc procul este lupi.

Ille levis stipulae sollemnis potus acervos

90

Accendet, flammas transilietque sacras,

Et fetus matrona dabit, natusque parenti

Oscula conprensis auribus eripiet,

Nec taedebit avum parvo advigilare nepoti

Balbaque cum puero dicere verba senem.

95

Tunc operata deo pubes discumbet in herba,

Arboris antiquae qua levis umbra cadit,

Aut e veste sua tendent umbracula sertis

Vincta, coronatus stabit et ipse calix.

At sibi quisque dapes et festas exstruet alte

100

Caespitibus mensas caespitibusque torum.

Ingeret hic potus iuvenis maledicta puellae,

Postmodo quae votis inrita facta velit:

Nam ferus ille suae plorabit sobrius idem

Et se iurabit mente fuisse mala.

105

Pace tua pereant arcus pereantque sagittae,

Phoebe, modo in terris erret inermis Amor.

Ars bona, sed postquam sumpsit sibi tela Cupido,

Heu heu quam multis ars dedit ista malum!

Et mihi praecipue: iaceo cum saucius annum

110

Et faveo morbo, cum iuvat ipse dolor,

Usque cano Nemesim, sine qua versus mihi nullus

Verba potest iustos aut reperire pedes.

At tu - nam divum servat tutela poetas -

Praemoneo, vati parce, puella, sacro,

115

Ut Messalinum celebrem, cum praemia belli

Ante suos currus oppida victa feret,

Ipse gerens laurus: lauro devinctus agresti

Miles «o» magna voce «triumphe» canet.

Tum Messalla meus pia det spectacula turbae

120

Et plaudat curru praetereunte pater.

Adnue: sic tibi sint intonsi, Phoebe, capilli,

Sic tua perpetuo sit tibi casta soror.

VI

Castra Macer sequitur: tenero quid fiet Amori?

Sit comes et collo fortiter arma gerat?

Et seu longa virum terrae via seu vaga ducent

Aequora, cum telis ad latus ire volet?

5

Ure, puer, quaeso, tua qui ferus otia liquit,

Atque iterum erronem sub tua signa voca.

Quod si militibus parces, erit hic quoque miles,

Ipse levem galea qui sibi portet aquam.

Castra peto, valeatque Venus valeantque puellae:

10

Et mihi sunt vires, et mihi facta tuba est.

Magna loquor, sed magnifice mihi magna locuto

Excutiunt clausae fortia verba fores.

Iuravi quotiens rediturum ad limina numquam!

Cum bene iuravi, pes tamen ipse redit.

15

Acer Amor, fractas utinam, tua tela, sagittas,

Si licet, extinctas adspiciamque faces!

Tu miserum torques, tu me mihi dira precari

Cogis et insana mente nefanda loqui.

Iam mala finissem leto, sed credula vitam

20

Spes fovet et fore cras semper ait melius.

Spes alit agricolas, Spes sulcis credit aratis

Semina, quae magno faenore reddat ager;

Haec laqueo volucres, haec captat arundine pisces,

Cum tenues hamos abdidit ante cibus;

25

Spes etiam valida solatur conpede vinctum:

Crura sonant ferro, sed canit inter opus;

Spes facilem Nemesim spondet mihi, sed negat illa;

Ei mihi, ne vincas, dura puella, deam.

Parce, per inmatura tuae precor ossa sororis:

30

Sic bene sub tenera parva quiescat humo.

Illa mihi sancta est, illius dona sepulcro

Et madefacta meis serta feram lacrimis,

Illius ad tumulum fugiam supplexque sedebo

Et mea cum muto fata querar cinere.

35

Non feret usque suum te propter flere clientem:

Illius ut verbis, sis mihi lenta, veto,

Ne tibi neglecti mittant mala somnia Manes,

Maestaque sopitae stet soror ante torum,

Qualis ab excelsa praeceps delapsa fenestra

40

Venit ad infernos sanguinolenta lacus.

Desino, ne dominae luctus renoventur acerbi:

Non ego sum tanti, ploret ut illa semel.

Nec lacrimis oculos digna est foedare loquaces:

Lena nocet nobis, ipsa puella bona est.

45

Lena necat miserum Phryne furtimque tabellas

Occulto portans itque reditque sinu.

Saepe, ego cum dominae dulces a limine duro

Adgnosco voces, haec negat esse domi,

Saepe, ubi nox mihi promissa est, languere puellam

50

Nuntiat aut aliquas extimuisse minas.

Tunc morior curis, tunc mens mihi perdita fingit,

Quisve meam teneat, quot teneatve modis;

Tunc tibi, lena, precor diras: satis anxia vivas,

Moverit e votis pars quotacumque deos.