Phormio

Actus IV

______________________________________________________________________________

[ S c a e n a   I ]

S o p h r o n a   C h r e m e s

So. Quid agam? quem mi amicum inveniam misera? aut quoi consilia haec referam?

aut unde auxilium petam?

730

nam vereor era ne ob meŭm suasum indigne iniuria adficiatur:

ita patrem adulescenti' facta haec tolerare audio violenter.

Ch. nam quăe hăec anus est exanimata a fratre quae egressast meo?

So. quod ŭt facerem egestas me inpulit, quom scirem infirmas nuptias

hasce esse, ut id consulerem, interea vita ut in tuto foret.

735

 Ch. certe edepol, nisi me animu' fallit aut parum prospiciunt oculi,

meae nutricem gnatae video. So. neque ĭlle investigatur, Ch. quid ago?

So. qui est pater eius. Ch. adeo, maneo dum haec quae loquitur mage cognosco?

So. quodsi eum nunc reperire possim, nil est quod verear. Ch. eăst ipsa:

conloquar. So. quis hĭc loquitur? Ch. Sophrona. So. et meum nomen nominat?

740

 Ch. respice ad me. So. di obsecro vos, estne hic Stilpo? Ch. non. So. negas?

Ch. concede hinc a foribu' paullum istorsum sodes, Sophrona.

ne me istoc posthac nomine appellassis. So. quid? non obsecro es

quem semper te esse dictitasti? Ch. st. So. quid has metuis fores?

Ch. conclusam hic habeo uxorem saevam. verum istoc de nomine,

745

eŏ perperam olim dixi ne vos forte inprudentes foris

effuttiretis atque id porro aliqua uxor mea rescisceret.

So. em ĭstoc pol nos te hic invenire miserae numquam potuimus.

Ch. eho dic mihi quid rei tibist cum familia hac unde exis?

ubi ĭllae sunt? So. miseram me! Ch. hem quid est? vivontne? So. vivit gnata.

750

matrem ipsam ex aegritudine hac miseram mors consecutast.

Ch. male factum. So. ego autem, quae essem anus deserta egens ignota,

ut potui nuptum virginem locavi huic adulescenti

harum qui est dominus aedium. Ch. Antiphonin? So. em ĭsti<c> ipsi.

Ch. quid? duăsne uxores habet? So. aŭ obsecro, unam illequidem hanc solam.

755

 Ch. quid ĭllam alteram quae dicitur cognata? So. haec ergost. Ch. quid ais?

So. composito factumst quo modo hanc amans habere posset

sine dote. Ch. di vostram fidem, quam saepe forte temere

eveniunt quae non audeas optare! offendi adveniens

quicum volebam et ut volebam conlocatam amari:

760

quod nos ambo opere maxumo dabamus operam ut fieret,

sine nostra cura, maxuma suă cura solu' fecit.

So. nunc quid opu' facto sit vide: pater adulescenti' venit

eumque animo iniquo hoc oppido ferre aiunt. Ch. nil periclist.

sed per deos atque homines meam esse hanc cavě resciscat quisquam.

765

 So. nemo e me scibit. Ch. sequere me: intus cetera. [audies].

_____

[ S c a e n a   I I ]

D e m i p h o   G e t a

De. Nostrapte culpa facimus ut malis expediat esse,

dum nimium dici nos bonos studemus et benignos.

ita fugias ne praeter casam, quod aiunt. nonne id sat erat,

accipere ab illo iniuriam? etiam argentumst ultro obiectum,

770

ut sit qui vivat dum aliud aliquid flagiti conficiat.

Ge. planissime. De. îs nunc praemiumst qui recta prava faciunt.

Ge. verissime. De. ut stultissime quidem ĭlli rem gesserimus.

Ge. modo ut hoc consilio possiet discedi, ut istam ducat.

De. etiamne id dubiumst? Ge. haud scio hercle, ut homost, an mutet animum.

775

 De. hem mutet autem? Ge. nescio; verum, si forte, dico.

De. ita faciam, ut frater censuit, ut ŭxorem ei(u)s huc adducam,

cŭm ĭsta ut loquatur. tu, Geta, abĭ prae, nuntia hanc venturam. –

Ge. argentum inventumst Phaedriae; de iurgio siletur;

provisumst ně ĭn praesentia haec hinc abeat: quid nunc porro?

780

quid fiet? in eodem luto haesitas; vorsuram solves,

Geta: praesens quod fuerat malum in diem abiit: plagae crescunt,

nisi prospicis. nunc hinc domum ibo ac Phanium edocebo

nequid vereatur Phormionem aut ei(u)s orationem.

_____

[ S c a e n a   I I I ]

D e m i p h o   N a u s i s t r a t a

De. Agedum, ut soles, Nausistratā, fac ĭlla ut placetur nobis,

785

ut suă voluntate id quod est faciundum faciat. Na. faciam.

De. pariter nunc opera me adiuves ac re dudum opitulata es.

Na. factum volo. ac pol minu' queo virĭ culpa quam me dignumst.

De. quid autem? Na. quia pol mei patris bene parta indiligenter

tutatur; nam ex îs praediis talenta argenti bina

790

statim capiebat: vir viro quid praestat! De. bina quaeso?

Na. ac rebu' vilioribus multo taměn duo talenta. De. hui.

Na. quid haec videntur? De. scilicet. Na. virum me natam vellem:

ego ŏstenderem, De. certo scio. Na. quo pacto . . De. parce sodes,

ut possis cŭm ĭlla, ne te adulescens mulier defetiget.

795

 Na. faciam ut iubes. sed meum virum ex te exire video.

N a u s i s t r a t a   C h r e m e s   D e m i p h o

Ch. Ehěm Demipho,

iăm ĭlli datumst argentum? De. curavi ilico. Ch. nollem datum.

ei, video uxorem: paene plus quam sat erat. De. quor nolles, Chreme?

Ch. iam recte. De. quid tu? ecquid locutu's cŭm ĭstac quam ob rem hanc ducimus?

Ch. transegi. De. quid ait tandem? Ch. abduci non potest. De. qui non potest?

800

 Ch. quia uterque utrique est cordi. De. quid ĭstuc nostra? Ch. magni. praeterhac

cognatam comperi esse nobis. De. quid? deliras. Ch. sic erit.

non temere dico: redii mecum in memoriam. De. satĭn sanus es?

Na. aŭ obsecro, vidě ne in cognatam pecces. De. non est. Ch. ne nega:

patri' nomen aliud dictum est: hoc tu errasti. De. non norat patrem?

805

 Ch. norat. De. quor aliud dixit? Ch. numquamne hodie concedes mihi

neque ĭntelleges? De. si tu nil narras? Ch. perdi'. Na. miror quid hŏc siet.

De. equidem hercle nescio. Ch. vin scire? at ita me servet Iuppiter,

ut propior illi quam ego sum ac tŭ homŏ nemost. De. di vostram fidem,

eamus ad ĭpsam: una omnis nos aut scire aut nescire hoc volo. Ch. ah.

810

 De. quid est? Ch. ităn parvam mihi fidem esse apud te? De. vin me credere?

vin sati' quaesitum mi istuc esse? age, fiat. quid ĭlla filia

amici nostri? quid futurumst? Ch. recte. De. hanc igitur mittimus?

Ch. quidni? De. illa maneat? Ch. sic. De. ire igitur tibi licet, Nausistrata.

Na. sic pol commodius esse in omnis arbitror quam ut coeperas,

815

manere hanc; nam perliberali' visast, quom vidi, mihi. –

De. quid ĭstuc negotist? Ch. iamne operuit ostium? De. iam. Ch. o Iuppiter,

di nos respiciunt: gnatam inveni nuptam cum tuo filio. De. hem

quo pacto potuit? Ch. non sati' tutus est ad narrandum hic locus.

De. at tu intro abi. Ch. heus ne filii quidem hŏc nostri resciscant volo.

_____

[ S c a e n a   I V ]

A n t i p h o

820

 An. Laetus sum, utŭt meăe res sese habent, fratri optigisse quod volt.

quam scitumst ei(u)s modi in animo parare cupiditates

quas, quom res advorsae sient, paullo mederi possis!

hic simul argentum repperit, cura sese expedivit;

ego nullo possum remedio me evolvere ex his turbis

825

quin, si hoc celetur, in metu, sin patefit, in probro sim.

neque me domum nunc reciperem ni mi esset spes ostenta

huiusce habendae. sed ubinam Getam invenire possim, ut

rogem quod tempu' conveniundi patri' me capere iubeat?

_____

[ S c a e n a   V ]

P h o r m i o   A n t i p h o

Ph. Argentum accepi, tradidi lenoni, abduxi mulierem,

830

curavi propria ut Phaedria poteretur; nam emissast manu.

nunc una mihi res etiam restat quae est conficiunda, otium

ab senibus ad potandum ut habeam; nam aliquot hos sumam dies.

An. sed Phormiost. quid ais? Ph. quid? An. quidnam nunc facturust Phaedria?

quo pacto satietatem amoris ait se velle absumere?

835

 Ph. vicissim partis tuăs acturus est. An. quas? Ph. ut fugitet patrem.

te suăs rogavit rursum ut ageres, causam ut pro se diceres;

nam potaturus est apud me. ego me ire senibus Sunium

dicam ad mercatum, ancillulam emptum dudum quam dixit Geta:

ne quom hic non videant me conficere credant argentum suom.

840

sed ostium concrepuit abs te. An. vidě quis egreditur. Ph. Getast.

_____

[ S c a e n a   V I ]

G e t a   A n t i p h o   P h o r m i o

Ge. O Fortuna, o Fors Fortuna, quantis commoditatibus,

quam subito meo ero Antiphoni ope vostra hunc onerastis diem!

An. quidnam hic sibi volt? Ge. nosque amicos ei(u)s exonerastis metu!

sed ego nunc mihi cesso qui non umerum hunc onero pallio

845

atque hominem propero invenire, ut haec quae contigerint sciat.

An. num tu intellegi' quid hĭc narret? Ph. num tu? An. nil. Ph. tantundem ego.

Ge. ad lenonem hinc ire pergam: ibi nunc sunt. An. heus Geta! Ge. em tibi:

num mirum aut novomst revocari, cursum quom institeris? An. Geta.

Ge. pergit hercle. numquam tu odio tuo me vinces. An. non manes?

850

 Ge. vapula. An. id quiděm tibi iam fiet nisi resisti'. verbero.

Ge. familiariorem oportet esse hunc: minitatur malum.

sed ĭsne est quem quaero an non? ipsust, congredere actutum. An. quid est?

Ge. [o] omnium quantumst qui vivont hominum homo ornatissime!

nam sine controvorsia ab dis solu' diligere, Antipho.

855

 An. ita velim; sed quĭ ĭstuc credam ita esse mihi dici velim.

Ge. satine est si te delibutum gaudio reddo? An. enicas.

Ph. quin tu hinc pollicitationes aufer et quod fers cedo. Ge. oh

tu quoque aderas, Phormio? Ph. aderam. sed tu cessas. Ge. accipe, em:

ut modo argentum tibi dedimus apŭd forum, recta domum

860

sumu' profecti; interea mittit eru' me ad uxorem tuam.

An. quăm ŏb rem? Ge. omitto proloqui; nam nil ad hanc rem est, Antipho.

ubi ĭn gynaeceum ire occipio, puer ad me adcurrit Mida,

pone reprendit pallio, resupinat: respicio, rogo

quăm ŏb rem retineat me: ait esse vetitum intro ad eram accedere.

865

«Sophrona modo fratrem huc» inquit «senis introduxit Chremem»

eumque nunc esse intu' cŭm ĭllis. hoc ubi ego audivi, ad fores

suspenso gradu placide ire perrexi accessi astiti,

animam compressi, aurem admovi: ita animum coepi attendere,

hoc modo sermonem captans. Ph. eu Geta! Ge. hic pulcherrimum

870

facinus audivi: itaque paene hercle exclamavi gaudio.

An. quod? Ge. quodnam arbitrare? An. nescio. Ge. atqui mirificissimum:

patruo' tuos est pater inventu' Phanio uxori tuae. An. hem

quid ais? Ge. cum ei(u)s consuevit olim matre in Lemno clanculum.

Ph. somnium! utine haec ignoraret suŏm patrem? Ge. aliquid credito,

875

Phormio, esse causae. sed censen me potuisse omnia

intellegere extra ostium intu' quae inter sese ipsi egerint?

An. atque ego quoque inaudivi illam fabulam. Ge. immo etiam dabo

quo mage credas: patruos interea inde huc egreditur foras:

haud multo post cum patre idem recipit se intro denuo:

880

ait uterque tibi potestatem eius adhibendae dari.

denique ego sum missu' te ut requirerem atque adducerem. An. em

quin ergo rape me: quid cessas? Ge. fecerō. An. heus Phormio,

valě. Ph. vale, Antipho. bene, ita me dĭ ament, factum: gaudeo.

_____

[ S c a e n a   V I I ]

P h o r m i o

Ph. Tantam fortunam de inproviso esse his datam!

885

summa eludendi occasiost mihi nunc senes

et Phaedriae curam adimere argentariam,

ne quoiquam suorum aequalium supplex siet.

năm ĭdem hoc argentum, ita ut datumst, ingratiis

ei datum erit: hoc qui cogam re ipsa repperi.

890

nunc gestu' mihi voltusque est capiundus novos.

sed hinc concedam in angiportum hoc proxumum,

inde hisce ostendam me, ubi erunt egressi foras.

quo me adsimularam ire ad mercatum, non eo.

_____

[ S c a e n a   V I I I ]

D e m i p h o   C h r e m e s   P h o r m i o

De. Dis magnas merito gratias habeo atque ago

895

quando evenere haec nobis, frater, prospere.

quantum potest nunc conveniundust Phormio,

priu' quam dilapidat nostras triginta minas

ut auferamu'. Ph. Demiphonem si domist

visam ut quod . . De. at nos ad te ibamu', Phormio.

900

 Ph. de eadem hac fortasse causa? De. ita hercle. Ph. credidi:

quid ad me ibati'? De. ridiculum. Ph. verěbamini

ne non id facerem quod recepissem semel?

heus quanta quanta haec mea paupertas est, tamen

adhuc curavi unum hoc quidem, ut mi esset fides.

905

 Ch. estne ita ut<i> dixi liberalis? De. oppido.

Ph. idque ad vos venio nuntiatum, Demipho,

paratum me esse: ubi voltis, uxorem date.

nam omnis posthabui mihi res, ita uti par fuit,

postquam id tanto opere vos velle animum advorteram.

910

 De. at hic dehŏrtatus est me ně ĭllam tibi darem:

«nam quĭ erit rumor populi» inquit «si id feceris?

olim quom honeste potuit, tum non est data:

eam nunc extrudi turpest.» ferme eadem omnia

quae tute dudum coram me incusaveras.

915

 Ph. satis superbe inluditis me. De. qui? Ph. rogas?

quia ne alteram quidem illam potero ducere;

nam quo redibo ore ad eam quam contempserim?

Ch. ("tum autem Antiphonem video ab sese amittere

920

invitum eam» inque.) De. tum autem video filium

invitum sane mulierem ab se amittere.

sed transi sodes ad forum atque illud mihi

argentum rursum iubě rescribi, Phormio.

Ph. quodne ego discripsi porro illis quibu' debui?

De. quid igitur fiet? Ph. si vis mi uxorem dare

925

quam despondisti, ducam; sin est ut velis

manere illam apŭd te, dos hic maneat, Demipho.

nam non est aequom me propter vos decipi,

quom ego vostri honori' causa repudium alterae

remiserim, quae doti' tantundem dabat.

930

 De. in' hinc malam rem cŭm ĭstac magnificentia,

fugitive? etiamnunc credi' te ignorarier

aut tua facta adeo? Ph. irritor. De. tune hanc duceres

si tibi daretur? Ph. fac periclum. De. ut filius

cŭm ĭlla habitet apŭd te, hoc vostrum consilium fuit.

935

 Ph. quaeso quid narras? De. quin tu mi argentum cedo.

Ph. ĭmmŏ vero uxorem tu cedo. De. in ius ambula.

[in ius] Ph. enĭmvero si porro esse odiosi pergitis . .

De. quid facies? Ph. egone? vos me indotatis modo

patrocinari fortasse arbitramini:

940

etiam dotatis soleo. Ch. quid ĭd nostra? Ph. nihil.

hic quandam noram quoi(u)s vir uxorem Ch. hem. De. quid est?

Ph. Lemni habuit aliam, Ch. nullu' sum. Ph. ex qua filiam

suscepit; et eam clam educat. Ch. sepultu' sum.

Ph. haec adeo ego illi iam denarrabo. Ch. obsecro,

945

ne facias. Ph. oh tune is eras? De. ut ludos facit!

Ch. missum te facimu'. Ph. fabulae! Ch. quid vis tibi?

argentum quod habes condonamu' te. Ph. audio.

quid vos, malum, ergo me sic ludificamini

inepti vostra puerili sententia?

950

nolo volo; volŏ nolo rursum; cape cedo;

quod dictum indictumst; quod modo erat ratum inritumst.

Ch. quo pacto aut unde hic haec rescivit? De. nescio;

nisi me dixisse nemini certo scio.

Ch. monstri, ita me dĭ ament, simile. Ph. inieci scrupulum. De. hem

955

hicine ut a nobis hoc tantum argenti auferat

tam aperte inridens? emori hercle satius est.

animo virili praesentique ut sis para.

vides peccatum tuom esse elatum foras

neque iam id celare posse te uxorem tuam:

960

nunc quod ĭpsa ex aliis auditura sit, Chreme,

id nosmet indicare placabilius est.

tum hunc inpuratum poterimus nostro modo

ulciscī. Ph. attat nisi mi prospicio, haereo.

hi gladiatorio animo ad me adfectant viam.

965

 Ch. at vereor ut placari possit. De. bono animo es:

ego redigam vos in gratiam, hoc fretus, Chreme,

quom e medio excessit unde haec susceptast tibi.

Ph. itan agiti' mecum? satis astute adgredimini.

non hercle ex rě ĭsti(u)s me instigasti, Demipho.

970

ain tu? ubi quae lubitum fuerit peregre feceris

neque hui(u)s sis veritu' feminae primariae

quin novŏ modo ei faceres contumeliam,

venias nunc precibu' lautum peccatum tuom?

hisce ego ĭllam dictis ita tibi incensam dabo

975

ut ne restinguas lacrumis si exstillaveris.

De. malum quod isti di deaeque omnes duint!

tantane adfectum quemquam esse hominem audacia!

non hoc publicitu' scelus hinc asportarier

in solas terras! Ch. in ĭd redactu' sum loci

980

ut quid agam cŭm ĭllo nesciam prorsum. De. ego scio:

in ius eamus. Ph. in ius? huc, siquid lubet.

Ch. adsequere, retine dum ego huc servos evoco.

De. enĭm nequeo solus: accurre. Ph. una iniuriast

tecum. De. lege agito ergo. Ph. alterast tecum, Chreme.

985

 Ch. rape hunc. Ph. sic agitis? enĭmvero vocest opus:

Nausistrata, exi! Ch. os opprime inpurum: vide

quantum valet. Ph. Nausistrata! inquam. De. non taces?

Ph. taceam? De. nisi sequitur, pugnos in ventrem ingere.

Ph. vel oculum exclude: est ubi vos ulciscar probe.

_____

[ S c a e n a   I X ]

N a u s i s t r a t a   C h r e m e s   D e m i p h o   P h o r m i o

990

 Na. Qui nominat me? hem quid ĭstuc turbaest, obsecro,

mi vir? Ph. ehem quid nunc obstipuisti? Na. quis hic homost?

non mihi respondes? Ph. hicine ut tibi respondeat,

qui hercle ubi sit nescit? Ch. cave ĭsti quicquam cred<u>as.

Ph. abĭ, tange: si non totu' friget, me enica.

995

 Ch. nil est. Na. quid ergo? quid ĭstic narrat? Ph. iam scies:

ausculta. Ch. pergin credere? Na. quid ego obsecro

huic credam, qui nil dixit? Ph. delirat miser

timore. Na. non pol temerest quod tu tam times.

Ch. egŏn timeo? Ph. recte sane: quando nil times.

1000

et hŏc nil est quod ego dico, tu narra. De. scelus,

tibi narret? Ph. ohe tu, factumst abs te sedulo

pro fratre. Na. mi vir, non mihi narras. Ch. at . . Na. quid «at"?

Ch. non opus est dicto. Ph. tibi quidem; at scito huic opust.

in Lemno De. hem quid ais? Ch. non taces? Ph. clam te Ch. ei mihi!

1005

 Ph. uxorem duxit. Na. mĭ homo, di melius duint!

Ph. sic factumst. Na. perii misera! Ph. et inde filiam

suscepit iam unam, dum tu dormis. Ch. quid agimus?

Na. pro di inmortales, facinu' miserandum et malum!

Ph. hoc actumst. Na. an quicquam hodiest factum indignius?

1010

qui mi, ubi ad uxores ventumst, tum fiunt senes!

Demipho, te appello: nam cum hoc ipso distaedet loqui:

haecin erant itiones crebrae et mansiones diutinae

Lemni? haecin erat ea quae nostros minuit fructus vilitas?

De. ego, Nausistrata, esse in hac re culpam meritum non nego;

1015

sed ea qui sit ignoscenda. Ph. verba fiunt mortuo.

De. nam neque neglegentia tuă neque odio id fecit tuo.

vinolentu' fere abhinc annos quindecim mulierculam

eam compressit unde haec natast; neque postilla umquam attigit.

ea mortem obiit, e medio abiit qui fuit in re hac scrupulus.

1020

quam ob rem te oro, ut alia facta tua sunt, aequo animo hoc feras.

Na. quid ego aequo animo? cupio misera in hac re iam defungier;

sed quid sperem? aetate porro minu' peccaturum putem?

iam tum erat senex, senectus si verecundos facit.

an mea forma atque aetas nunc magis expetendast, Demipho?

1025

quid mi hic adfers quam ob rem exspectem aut sperem porro non fore?

Ph. exsequias Chremeti quibus est commodum ire, em tempus est.

sic dabo: age nunc, Phormionem qui volet lacessito:

«faxo tali sum mactatŭm atque hic ěst infortunio.»

redeat sane in gratiam iam: supplici satis est mihi.

1030

habet haec ei quod, dum vivat, usque ad aurem ogganniat.

Na. at meŏ merito credo. quid ego nunc commemorem, Demipho,

singulatim qualis ego in hŭnc fuerim? De. novi aeque omnia

tecum. Na. merito[n] hoc meŏ videtur factum? De. minime gentium.

verum iam, quando accusando fieri infectum non potest,

1035

ignosce: orat confitetur purgat: quid vis amplius?

Ph. enĭmvero priu' quam haec dat veniam, mihi prospiciam et Phaedriae.

heus Nausistrata, priu' quam huic respondes temere, audi. Na. quid est?

Ph. ego minas triginta per fallaciam ab ĭlloc abstuli:

eas dedi tuo gnato: is pro sua amica lenoni dedit.

1040

 Ch. hem quid ais? Na. adeo hoc indignum tibi videtur, filius

homo adulescens sĭ habet unam amicam, tŭ ŭxores duas?

nil pudere! quo ore illum obiurgabi'? responde mihi.

De. faciet ut voles. Na. immo ut meăm iam scias sententiam,

neque ego ignosco neque promitto quicquam neque respondeo

1045

priu' quam gnatum videro: ei(u)s iudicio permitto omnia:

quod ĭs iubebit faciam. Ph. mulier sapiens es, Nausistrata.

Na. sati' tibi<n> est? Ph. immo vero pulchre discedo et probe

et praeter spem. Na. tu tuom nomen dic quid est. Ph. mihĭn? Phormio:

vostrae familiae hercle amicus et tuŏ summu' Phaedriae.

1050

 Na. Phormio, at ego ecastor posthac tibi quod potero, quae voles

faciamque et dicam. Ph. benigne dici'. Na. pol meritumst tuom.

Ph. vin primum hodie facere quod ego gaudeam, Nausistrata,

et quod tuo viro oculi doleant? Na. cupio. Ph. me ad cenam voca.

Na. pol vero voco. De. eamus intro hinc. Na. fiat. sed ubist Phaedria

1055

iudex noster? Ph. iăm hĭc faxo aderit. Cantor. vos valete et plaudite!