Carmen venaticum

(Cynegeticon liber)

___________________________________________________________

[De canibus]

150 

Sed cur exiguis tantos in partibus orbes

lustramus? prima illa canum, non ulla per artis

cura prior, sive indomitos vehementior hostis

nudo marte premas seu bellum ex arte ministres.

mille canum patriae ductique ab origine mores

155 

quoique sua. magna indocilis dat proelia Medus

magnaque diversos extollit gloria Celtas.

arma negant contra martemque odere Geloni,

sed natura sagax: Perses in utroque paratus.

sunt qui Seras alant, genus intractabilis irae;

160 

at contra faciles magnique Lycaones armis.

sed non Hyrcano satis est vehementia gentis

tanta suae: petiere ultro fera semina silvis;

dat venus accessus et blando foedere iungit.

tunc et mansuetis tuto ferus errat adulter

165 

in stabulis ultroque gravem succedere tigrin

ausa canis maiore tulit de sanguine fetum.

sed praeceps virtus: ipsa venabitur aula

ille tibi et pecudum multo cum sanguine crescet.

pasce tamen: quaecumque domi sibi crimina fecit,

170 

excutiet silva magnus pugnator adepta.

at fugit adversos idem quos repperit hostis

Umber: quanta fides, utinam, et sollertia naris,

tanta foret virtus et tantum vellet in armis!

quid, freta si Morinum dubio refluentia ponto

175 

veneris atque ipsos libeat penetrare Britannos?

o quanta est merces et quantum impendia supra,

si non ad speciem mentiturosque decores

(parvis haec una est catulis iactura Britannis),

at magnum cum venit opus promendaque virtus

180 

et vocat extremo praeceps discrimine mavors:

non tunc egregios tantum admirere Molossos,

comparat his versuta suas Athamania ...

Alorusque Pheraeque et clandestinus Acarnan:

sicut Acarnanes subierunt proelia furto,

185 

sic canis illa suos taciturna supervenit hostis.

at clangore citat quos nondum conspicit apros

Aetola quaecumque canis de stirpe: malignum

officium, sive illa metus convicia rupit

seu frustra nimius properat favor. et tamen illud

190 

ne vanum totas genus aspernere per artis:

mirum quam celeres et quantum nare merentur,

tum non est victi quoi concessere labori.

idcirco variis miscebo gentibus usum:

quondam inconsultis mater dabit Umbrica Gallis

195 

sensum agilem, traxere animos de patre Gelonae

Hyrcano et vanae tantum Calydonia linguae

exibit vitium patre emendata Molosso.

scilicet ex omni florem virtute capessunt

et sequitur natura favens. at te leve si qua

200 

tangit opus pavidosque iuvat compellere dorcas

aut versuta sequi leporis vestigia parvi,

Petroniost haec fama cani, volucresque Sycambros

et pictam macula Vertraham delige flava:

ocior adfectu mentis pennaque cucurrit,

205 

sed premit inventas, non inventura latentis

illa feras, quae Petroniis bene gloria constat.

quod si maturo pressantes gaudia lusu

dissimulare feras tacitique accedere possent,

illis omne decus, quod nunc, metagontes, habetis,

210 

constaret: silva sed virtus irrita damnost.

at vestrum non vile genus, non patria, vulgo

Sparte quos et Creta suos promittit alumnos:

sed primum celsa lorum cervice ferentem,

Glympice, te silvis egit Boeotius Hagnon,

215 

Hagnon Astylides, Hagnon, quem plurima semper

gratia per nostros unum testabitur usus.

hic trepidas artis et vix novitate sedentes

vidit qua propior peteret via nec sibi turbam

contraxit comitem nec vasa tenentia longe:

220 

unus praesidium atque operi spes magna petito

adsumptus metagon lustrat per nota ferarum

pascua, per fontes, per quas trivere latebras.

primae lucis opus: tum signa vapore ferino

intemerata legens si quast qua fallitur eius

225 

turba loci, maiore secat spatia extera gyro;

atque hic egressu iam tum sine fraude reperto

incubuit, spatiis qualis permissa Lechaeis

Thessalium quadriga decus, quam gloria patrum

excitat et primae spes ambitiosa coronae.

230 

sed ne qua ex nimio redeat iactura favore,

lex dicta officiis: neu voce lacesseret hostem

neve levem praedam aut propioris pignora lucri

amplexus primos nequiquam effunderet actus;

iam vero impensum melior fortuna laborem

235 

cum sequitur iuxtaque domus quaesita ferarum,

et sciat occultos et signis arguat hostes:

(aut effecta levi testatur gaudia cauda

aut ipsa infodiens uncis vestigia plantis

mandit humum celsisve adprensat naribus auras);

240 

et tamen, ut ne prima faventem pignora fallant,

circum omnem aspretis medius qua clauditur orbis

ferre pedem accessusque abitusque notare ferarum

admonet et, si forte loco spes prima fefellit,

rusum opus incubuit spatiis; at, prospera si res,

245 

intacto repetet prima ad vestigia gyro.

ergo ubi plena suo rediit victoria fine,

in partem praedae veniat comes et sua norit

praemia: sic operi iuvet inseruisse benigne.

hoc ingens meritumst, haec ultima palma tropaei,

250 

Hagnon magne, tibi divum concessa favore:

ergo semper eris, dum carmina dumque manebunt

silvarum dotes atque arma Diania terris.

hic et semiferam thoum de sanguine prolem

finxit. non alio maior sub pectore virtus,

255 

sive in lora voces seu nudi ad pignera martis.

thoes commissos (clarissima fama) leones

et subiere astu et parvis domuere lacertis;

nam genus exiguum et pudeat, quam informe, fateri,

vulpina species: tamen huic exacta voluntas.

260 

at non est alius quem tanta ad munia fetus

exercere velis, aut te tua culpa refellet

inter opus, quom sera cadit prudentia damno.

iunge pares ergo et maiorum pignore signa

feturam prodantque tibi metagonta parentes,

265 

qui genuere sua pecus hoc inmane iuventa.

et primum expertos animi, quae gratia primast,

in venerem iungam. tum sortis cura secunda,

ne renuat species aut quem detractet honorem.

sint celsi vultus, sint hirtae frontibus aures,

270 

os magnum, et patulis agitatos naribus ignes

spirent, adstricti succingant ilia ventres,

cauda brevis longumque latus discretaque collo

caesaries neu pexa nimis neu frigoris illa

impatiens; validis tum surgat pectus ab armis,

275 

quod magnos capiat motus magnisque supersit.

effuge qui lata pandit vestigia planta:

mollis in officio. siccis ego dura lacertis

crura velim et solidos haec in certamina calces.

sed frustra longus properat labor, abdita si non

280 

altas in latebras unique inclusa marito

femina: nec patres veneris sub tempore magnos

illa neque emeritae servat fastigia laudis.

primi complexus, dulcissuma prima voluptas

(hunc veneri dedit impatiens natura furorem),

285 

si tenuit custos et mater adultera non est.

da requiem gravidae solitosque remitte labores:

vix oneri super illa suo. tum deinde monebo,

ne matrem indocilis natorum turba fatiget,

percensere notis iamque inde excernere pravos.

290 

signa dabunt ipsi. teneris vix artibus haeret

ille tuos olim non defecturus honores,

iamque illum impatiens aequae vehementia sortis

extulit: adfectat materna regna sub alvo,

ubera tota tenet, a tergo liber aperto,

295 

dum tepida indulget terris clementia mundi;

verum ubi Caurino perstrinxit frigore vesper,

irreptat turbaque potens operitur inerti.

illius et manibus vires sit cura futuras

perpensare: levis deducet pondere fratres:

300 

nec me pignoribus, nec te mea carmina fallent.

protinus et cultus alios et debita fetae

blandimenta feres curaque sequere merentem:

illa perinde suos, ut erit, de lacte minores

ad longam praestabit opem. tum denique, fetae

305 

cum desunt operi, fregitque industria matres,

transeat in catulos omnis tutela relictos.

lacte novam pubem facilique tuebere maza,

nec luxus alios avidaeque impendia vitae

noscant: haec magno redit indulgentia damno.

310 

nec mirum: humanos non est magis altera sensus,

tollit ni ratio et vitiis adeuntibus obstat.

haec illast Pharios quae fregit noxia reges,

dum servata cavis potant Mareotica gemmis

nardiferumque metunt Gangen vitiisque ministrant.

315 

sic et Achaemenio cecidisti, Lydia, Cyro:

atqui dives eras ac fluminis aurea venis.

scilicet ad summam ne quid restaret habendi,

tu quoque luxuriae fictas dum colligis artes

et sequeris demens alienam, Graecia, culpam,

320 

o quantum et quotiens decoris frustrata paterni!

at qualis nostris, quam simplex mensa Camillis!

qui tibi cultus erat post tot, Serrane, triumphos!

ergo illi ex habitu virtutisque indole priscae

imposuere orbi Romam caput, actaque ab illis

325 

ad caelum virtus summosque tetendit honores.

scilicet exiguis magna sub imagine rebus

prospicies, quae sit ratio, et quo fine regendae.

idcirco imperium catulis unusque magister

additur: ille dapes poenamque operamque moramque

330 

temperet, hunc spectet silvas domitura iuventus.

nec vile arbitrium est: quoicumque haec regna dicantur,

ille tibi egregia iuvenis de pube legendus,

utrumque et prudens et sumptis impiger armis.

quod nisi et accessus et agendi tempora belli

335 

noverit et socios tutabitur hoste minores,

aut cedent aut illa tamen victoria damnost.

ergo in opus vigila factusque ades omnibus armis:

(arma acuere virum); tegat imas fascia suras;

<sit pell>is vitulina, suis et tergore fulvo

340 

i<re decet, niteant> canaque e maele galeri,

ima Toletano praecingant ilia cultro

terribilemque manu vibrata falarica dextra

det sonitum et curvae rumpant non pervia falces.

haec tua militia est. quin et Mavortia bello

345 

vulnera et errantis per tot divertia morbos

causasque adfectusque canum tua cura tuerist.

stat Fatum supra totumque avidissimus Orcus

pascitur et nigris orbem circumsonat alis.

scilicet ad magnum maior ducenda laborem

350 

cura, nec expertos fallet deus: huic quoque nostrae

est aliud, quod praestet opus, placabile numen.

nec longe auxilium, licet alti vulneris orae

abstiterint atroque cadant cum sanguine fibrae:

inde rape ex ipso qui vulnus fecerit hoste

355 

virosam eluviem lacerique per ulceris ora

sparge manu, venas dum sucus comprimat acer:

mortis enim patuere viae. tum pura monebo

circum labra sequi tenuique includere filo.

At si pernicies angusto pascitur ore,

360 

contra pande viam fallentisque argue causas

morborum: in vitio facilis med<icina recenti>;

sed tacta impositis mulcent p<ecuaria palmis>

(id satis) aut nigrae circum picis unguine signant;

quodsi destricto levis est in vulnere noxa,

365 

ipse habet auxilium validae natale salivae.

illa gravis labes et curis altior illis,

cum vitium causae totis egere latentes

corporibus seraque aperitur noxia summa.

inde emissa lues et per contagia morbi

370 

venere in vulgum fusaque exercitus ingens

aequali sub labe ruit, nec viribus ullis

aut merito veniast aut spes exire precanti.

quod sive a Stygia letum Proserpina nocte

extulit et Furiis commissam ulciscitur iram,

375 

seu vitium ex alto spiratque vaporibus aether

pestiferis, seu terra suos populatur honores:

fontem averte mali. trans altas ducere calles

admoneo latumque fuga superabitis amnem.

hoc primum effugium leti: tunc ficta valebunt

380 

auxilia et nostra quidam redit usus ab arte.

sed varii motus nec in omnibus una potestas:

disce vices et quae tutelast proxima tempta.

pluruma per catulos rabies invictaque tardis

praecipitat letale malum: sit tutius ergo

385 

antire auxiliis et primas vincere causas.

namque subit, nodis qua lingua tenacibus haeret,

(vermiculum dixere) mala atque incondita pestis.

ille ubi salsa siti praecepit viscera longe,

aestivos vibrans accensis febribus ignes,

390 

moliturque fugas et sedem spernit amaram.

scilicet hoc motu stimulisque potentibus acti

in furias vertere canes. ergo insita ferro

iam teneris elementa mali causasque recidunt.

nec longa in facto medicinast ulcere: purum

395 

sparge salem et tenui permulce vulnus olivo:

ante relata suas quam nox bene compleat umbras,

ecce aderit factique oblitus vulneris ultro

blanditur mensis cereremque efflagitat ore.

quid, priscas artes inventaque simplicis aevi,

400 

si referam? non illa metus solacia falsi

tam longam traxere fidem. collaribus ergo

sunt qui lucifugae cristas inducere maelis

iussere aut sacris conserta monilia conchis

et vivum lapidem et circa Melitensia nectunt

405 

curalia et magicis adiutas cantibus herbas.

ac sic offectus oculique venena maligni

vicit tutela pax impetrata deorum.

at si deformis lacerum dulcedine corpus

persequitur scabies, longi via pessima leti:

410 

in primo accessu tristis medicina, sed una

pernicies redimenda anima, quae prima sequaci

sparsa malost, ne dira trahant contagia vulgus.

quodsi dat spatium clemens et promonet ortu

morbus, disce vias et qua sinit artibus exi.

415 

tunc et odorato medicata bitumina vino

Hipponiasque pices neglectaeque unguen amurcae

miscuit et summam complectitur ignis in unam.

inde lavant aegros: atque ira coercita morbi

laxatusque rigor. quae te ne cura timentem

420 

differat, et pluvias et Cauri frigora vitent;

duc magis, ut nudis incumbunt vallibus aestus,

a vento clarique faces ad solis, ut omne

exsudent vitium subeatque latentibus ultro

quae facta est medicina vadis. nec non tamen illum

425 

spumosi catulos mergentem litoris aestu

respicit et facilis Paean adivvit in artes.

o rerum prudens quantam experientia vulgo

materiem largita boni, si vincere curent

desidiam et gratos agitando prendere finis!

430 

est in Trinacria specus ingens rupe cavique

introsum reditus, circum atrae moenia silvae

alta premunt ruptique ambustis faucibus amnes;

Vulcano condicta domus. quam subter eunti

stagna sedent venis oleoque madentia vivo.

435 

huc defecta mala vidi pecuaria tabe

saepe trahi victosque malo graviore magistros.

«te primum, Vulcane, loci, pacemque precamur,

incola sancte, tuam: da fessis ultima rebus

auxilia et, meriti si nulla est noxia tanti,

440 

tot miserare animas liceatque attingere fontis,

sancte, tuos» ter quisque vocant, ter pinguia libant

tura foco, struitur ramis felicibus ara.

hic (dictu mirum atque alias ignobile monstrum)

adversis specibus ruptoque e pectore montis

445 

venit ovans Austris et multo flumine flammae

emicat ipse: manu ramum pallente sacerdos

termiteum quatiens «procul hinc extorribus ire

edico praesente deo, praesentibus aris,

quis scelus aut manibus sumptum aut in pectore motum est»

450 

inclamat: cecidere animi et trepidantia membra.

o quisquis misero fas umquam in supplice fregit,

quis pretio fratrum meliorisque ausus amici

sollicitare caput patriosve lacessere divos,

illum agat infandae comes huc audacia culpae:

455 

discet commissa quantum deus ultor in ira

pone sequens valeat. sed cui bona pectore mens est

obsequitur<que> deo, deus illam molliter aram

lambit et ipse, suos ubi contigit ignis honores,

defugit a sacris rursumque reconditur antro:

460 

huic fas auxilium et Vulcania tangere dona.

nec mora, si medias exedit noxia fibras,

his lave praesidiis adfectaque corpora mulce:

regnantem excuties morbum. deus auctor, et ipsa

artem aluit natura suam. quae robore pestis

465 

acrior aut leto propior via? sed tamen illi

hinc venit auxilium valida vehementius ira.

quod primam si fallet opem dimissa facultas,

at tu praecipitem qua spes est proxima labem

adgredere: in subito subita et medicina tumultu.

470 

stringendae nares et <bi>na ligamina ferro

armorum, geminaque cruor ducendus ab aure:

hinc vitium, hinc illa est avidae vehementia pesti.

ilicet auxiliis fessum solabere corpus

subsiduasque fraces defusaque Massica prisco

475 

sparge cado: Liber tenuis e pectore curas

exigit, et morbo Liber medicina furenti.

quid dicam tussis, quid inertis damna veterni

aut incurvatae siquast tutela podagrae?

mille tenent pestes curaque potentia maior.

480 

mitte age (non opibus tanta est fiducia nostris),

mitte, anime: ex alto ducendum numen Olympo,

supplicibus<que> vocanda sacris tutela deorum.

idcirco aeriis molimur compita lucis

spicatasque faces sacrum ad nemorale Dianae

485 

sistimus et solito catuli velantur honore,

ipsaque per flores medio in discrimine luci

stravere arma sacris et pace vacantia festa.

tum cadus et viridi fumantia liba feretro

praeveniunt teneraque extrudens cornua fronte

490 

haedus et ad ramos etiamnum haerentia poma,

lustralis de more sacri, quo tota iuventus

lustraturque deae proque anno reddit honorem.

ergo impetrato respondet multa favore

ad partis, qua poscis opem; seu vincere silvas

495 

seu tibi fatorum labes exire minasque

cura prior, tua magna fides tutelaque virgo.