Bellum civile sive Pharsalia

Liber I

___________________________________________________________

Bella per Emathios plus quam civilia campos

iusque datum sceleri canimus, populumque potentem

in sua victrici conversum viscera dextra

cognatasque acies, et rupto foedere regni

5

certatum totis concussi viribus orbis

in commune nefas, infestisque obvia signis

signa, pares aquilas et pila minantia pilis.

quis furor, o cives, quae tanta licentia ferri?

gentibus invisis Latium praebere cruorem

10

cumque superba foret Babylon spolianda tropaeis

Ausoniis umbraque erraret Crassus inulta

bella geri placuit nullos habitura triumphos?

heu, quantum terrae potuit pelagique parari

hoc quem civiles hauserunt sanguine dextrae,

15

unde venit Titan et nox ubi sidera condit

quaque dies medius flagrantibus aestuat horis

et qua bruma rigens ac nescia vere remitti

astringit Scythico glacialem frigore pontum!

sub iuga iam Seres, iam barbarus isset Araxes

20

et gens siqua iacet nascenti conscia Nilo.

tum, si tantus amor belli tibi, Roma, nefandi,

totum sub Latias leges cum miseris orbem,

in te verte manus: nondum tibi defuit hostis.

at nunc semirutis pendent quod moenia tectis

25

urbibus Italiae lapsisque ingentia muris

saxa iacent nulloque domus custode tenentur

rarus et antiquis habitator in urbibus errat,

horrida quod dumis multosque inarata per annos

Hesperia est desuntque manus poscentibus arvis,

30

non tu, Pyrrhe ferox, nec tantis cladibus auctor

Poenus erit: nulli penitus descendere ferro

contigit; alta sedent civilis volnera dextrae.

quod si non aliam venturo fata Neroni

invenere viam magnoque aeterna parantur

35

regna deis caelumque suo servire Tonanti

non nisi saevorum potuit post bella gigantum,

iam nihil, o superi, querimur; scelera ipsa nefasque

hac mercede placent. diros Pharsalia campos

inpleat et Poeni saturentur sanguine manes,

40

ultima funesta concurrant proelia Munda,

his, Caesar, Perusina fames Mutinaeque labores

accedant fatis et quas premit aspera classes

Leucas et ardenti servilia bella sub Aetna,

multum Roma tamen debet civilibus armis

45

quod tibi res acta est. te, cum statione peracta

astra petes serus, praelati regia caeli

excipiet gaudente polo: seu sceptra tenere

seu te flammigeros Phoebi conscendere currus

telluremque nihil mutato sole timentem

50

igne vago lustrare iuvet, tibi numine ab omni

cedetur, iurisque tui natura relinquet

quis deus esse velis, ubi regnum ponere mundi.

sed neque in Arctoo sedem tibi legeris orbe

nec polus aversi calidus qua vergitur Austri,

55

unde tuam videas obliquo sidere Romam.

aetheris inmensi partem si presseris unam,

sentiet axis onus. librati pondera caeli

orbe tene medio; pars aetheris illa sereni

tota vacet nullaeque obstent a Caesare nubes.

60

tum genus humanum positis sibi consulat armis

inque vicem gens omnis amet; pax missa per orbem

ferrea belligeri conpescat limina Iani.

sed mihi iam numen; nec, si te pectore vates

accipio, Cirrhaea velim secreta moventem

65

sollicitare deum Bacchumque avertere Nysa:

tu satis ad vires Romana in carmina dandas.

fert animus causas tantarum expromere rerum,

inmensumque aperitur opus, quid in arma furentem

inpulerit populum, quid pacem excusserit orbi.

70

invida fatorum series summisque negatum

stare diu nimioque graves sub pondere lapsus

nec se Roma ferens. sic, cum conpage soluta

saecula tot mundi suprema coegerit hora

antiquum repetens iterum chaos, [omnia mixtis

75

sidera sideribus concurrent,] ignea pontum

astra petent, tellus extendere litora nolet

excutietque fretum, fratri contraria Phoebe

ibit et obliquum bigas agitare per orbem

indignata diem poscet sibi, totaque discors

80

machina divolsi turbabit foedera mundi.

in se magna ruunt: laetis hunc numina rebus

crescendi posuere modum. nec gentibus ullis

commodat in populum terrae pelagique potentem

invidiam Fortuna suam. tu causa malorum

85

facta tribus dominis communis, Roma, nec umquam

in turbam missi feralia foedera regni.

o male concordes nimiaque cupidine caeci,

quid miscere iuvat vires orbemque tenere

in medio? dum terra fretum terramque levabit

90

aer et longi volvent Titana labores

noxque diem caelo totidem per signa sequetur,

nulla fides regni sociis, omnisque potestas

inpatiens consortis erit. nec gentibus ullis

credite nec longe fatorum exempla petantur:

95

fraterno primi maduerunt sanguine muri.

nec pretium tanti tellus pontusque furoris

tunc erat: exiguum dominos commisit asylum.

temporis angusti mansit concordia discors

paxque fuit non sponte ducum; nam sola futuri

100

Crassus erat belli medius mora. qualiter undas

qui secat et geminum gracilis mare separat Isthmos

nec patitur conferre fretum, si terra recedat,

Ionium Aegaeo frangat mare, sic, ubi saeva

arma ducum dirimens miserando funere Crassus

105

Assyrias Latio maculavit sanguine Carrhas,

Parthica Romanos solverunt damna furores.

plus illa vobis acie, quam creditis, actum est,

Arsacidae: bellum victis civile dedistis.

dividitur ferro regnum, populique potentis,

110

quae mare, quae terras, quae totum possidet orbem,

non cepit fortuna duos. nam pignora iuncti

sanguinis et diro ferales omine taedas

abstulit ad manes Parcarum Iulia saeva

intercepta manu. quod si tibi fata dedissent

115

maiores in luce moras, tu sola furentem

inde virum poteras atque hinc retinere parentem

armatasque manus excusso iungere ferro,

ut generos soceris mediae iunxere Sabinae.

morte tua discussa fides bellumque movere

120

permissum ducibus. stimulos dedit aemula virtus.

tu, nova ne veteres obscurent acta triumphos

et victis cedat piratica laurea Gallis,

Magne, times; te iam series ususque laborum

erigit inpatiensque loci fortuna secundi;

125

nec quemquam iam ferre potest Caesarve priorem

Pompeiusve parem. quis iustius induit arma

scire nefas: magno se iudice quisque tuetur;

victrix causa deis placuit sed victa Catoni.

nec coiere pares. alter vergentibus annis

130

in senium longoque togae tranquillior usu

dedidicit iam pace ducem, famaeque petitor

multa dare in volgus, totus popularibus auris

inpelli plausuque sui gaudere theatri,

nec reparare novas vires, multumque priori

135

credere fortunae. stat magni nominis umbra,

qualis frugifero quercus sublimis in agro

exuvias veteris populi sacrataque gestans

dona ducum nec iam validis radicibus haerens

pondere fixa suo est, nudosque per aera ramos

140

effundens trunco, non frondibus, efficit umbram,

et quamvis primo nutet casura sub Euro,

tot circum silvae firmo se robore tollant,

sola tamen colitur. sed non in Caesare tantum

nomen erat nec fama ducis, sed nescia virtus

145

stare loco, solusque pudor non vincere bello.

acer et indomitus, quo spes quoque ira vocasset,

ferre manum et numquam temerando parcere ferro,

successus urguere suos, instare favori

numinis, inpellens quidquid sibi summa petenti

150

obstaret gaudensque viam fecisse ruina,

qualiter expressum ventis per nubila fulmen

aetheris inpulsi sonitu mundique fragore

emicuit rupitque diem populosque paventes

terruit obliqua praestringens lumina flamma:

155

in sua templa furit, nullaque exire vetante

materia magnamque cadens magnamque revertens

dat stragem late sparsosque recolligit ignes.

hae ducibus causae; suberant sed publica belli

semina, quae populos semper mersere potentis.

160

namque, ut opes nimias mundo fortuna subacto

intulit et rebus mores cessere secundis

praedaque et hostiles luxum suasere rapinae,

non auro tectisve modus, mensasque priores

aspernata fames; cultus gestare decoros

165

vix nuribus rapuere mares; fecunda virorum

paupertas fugitur totoque accersitur orbe

quo gens quaeque perit; tum longos iungere fines

agrorum, et quondam duro sulcata Camilli

vomere et antiquos Curiorum passa ligones

170

longa sub ignotis extendere rura colonis.

non erat is populus quem pax tranquilla iuvaret,

quem sua libertas inmotis pasceret armis.

inde irae faciles et, quod suasisset egestas,

vile nefas, magnumque decus ferroque petendum

175

plus patria potuisse sua, mensuraque iuris

vis erat: hinc leges et plebis scita coactae

et cum consulibus turbantes iura tribuni;

hinc rapti fasces pretio sectorque favoris

ipse sui populus letalisque ambitus urbi

180

annua venali referens certamina Campo;

hinc usura vorax avidumque in tempora fenus

et concussa fides et multis utile bellum.

iam gelidas Caesar cursu superaverat Alpes

ingentisque animo motus bellumque futurum

185

ceperat. ut ventum est parvi Rubiconis ad undas,

ingens visa duci patriae trepidantis imago

clara per obscuram voltu maestissima noctem

turrigero canos effundens vertice crines

caesarie lacera nudisque adstare lacertis

190

et gemitu permixta loqui: 'quo tenditis ultra?

quo fertis mea signa, viri? si iure venitis,

si cives, huc usque licet.' tum perculit horror

membra ducis, riguere comae gressumque coercens

languor in extrema tenuit vestigia ripa.

195

mox ait 'o magnae qui moenia prospicis urbis

Tarpeia de rupe Tonans Phrygiique penates

gentis Iuleae et rapti secreta Quirini

et residens celsa Latiaris Iuppiter Alba

Vestalesque foci summique o numinis instar

200

Roma, fave coeptis. non te furialibus armis

persequor: en, adsum victor terraque marique

Caesar, ubique tuus (liceat modo, nunc quoque) miles.

ille erit ille nocens, qui me tibi fecerit hostem.'

inde moras solvit belli tumidumque per amnem

205

signa tulit propere: sicut squalentibus arvis

aestiferae Libyes viso leo comminus hoste

subsedit dubius, totam dum colligit iram;

mox, ubi se saevae stimulavit verbere caudae

erexitque iubam et vasto grave murmur hiatu

210

infremuit, tum torta levis si lancea Mauri

haereat aut latum subeant venabula pectus,

per ferrum tanti securus volneris exit.

fonte cadit modico parvisque inpellitur undis

puniceus Rubicon, cum fervida canduit aestas,

215

perque imas serpit valles et Gallica certus

limes ab Ausoniis disterminat arva colonis.

tum vires praebebat hiemps atque auxerat undas

tertia iam gravido pluvialis Cynthia cornu

et madidis Euri resolutae flatibus Alpes.

220

primus in obliquum sonipes opponitur amnem

excepturus aquas; molli tum cetera rumpit

turba vado faciles iam fracti fluminis undas.

Caesar, ut adversam superato gurgite ripam

attigit, Hesperiae vetitis et constitit arvis,

225

'hic' ait 'hic pacem temerataque iura relinquo;

te, Fortuna, sequor. procul hinc iam foedera sunto;

credidimus satis <his>, utendum est iudice bello.'

sic fatus noctis tenebris rapit agmina ductor

inpiger, et torto Balearis verbere fundae

230

ocior et missa Parthi post terga sagitta,

vicinumque minax invadit Ariminum, et ignes

solis Lucifero fugiebant astra relicto.

iamque dies primos belli visura tumultus

exoritur; sed sponte deum, seu turbidus Auster

235

inpulerat, maestam tenuerunt nubila lucem.

constitit ut capto iussus deponere miles

signa foro, stridor lituum clangorque tubarum

non pia concinuit cum rauco classica cornu.

rupta quies populi, stratisque excita iuventus

240

deripuit sacris adfixa penatibus arma

quae pax longa dabat: nuda iam crate fluentis

invadunt clipeos curvataque cuspide pila

et scabros nigrae morsu robiginis enses.

ut notae fulsere aquilae Romanaque signa

245

et celsus medio conspectus in agmine Caesar,

deriguere metu, gelidos pavor occupat artus,

et tacito mutos volvunt in pectore questus.

'o male vicinis haec moenia condita Gallis,

o tristi damnata loco! pax alta per omnes

250

et tranquilla quies populos: nos praeda furentum

primaque castra sumus. melius, Fortuna, dedisses

orbe sub Eoo sedem gelidaque sub Arcto

errantisque domos, Latii quam claustra tueri.

nos primi Senonum motus Cimbrumque ruentem

255

vidimus et Martem Libyes cursumque furoris

Teutonici: quotiens Romam fortuna lacessit,

hac iter est bellis.' gemitu sic quisque latenti,

non ausus timuisse palam: vox nulla dolori

credita, sed quantum, volucres cum bruma coercet,

260

rura silent, mediusque tacet sine murmure pontus,

tanta quies.

                     noctis gelidas lux solverat umbras:

ecce, faces belli dubiaeque in proelia menti

urguentes addunt stimulos cunctasque pudoris

rumpunt fata moras: iustos Fortuna laborat

265

esse ducis motus et causas invenit armis.

expulit ancipiti discordes urbe tribunos

victo iure minax iactatis curia Gracchis.

hos iam mota ducis vicinaque signa petentes

audax venali comitatur Curio lingua,

270

vox quondam populi libertatemque tueri

ausus et armatos plebi miscere potentes.

utque ducem varias volventem pectore curas

conspexit 'dum voce tuae potuere iuvari,

Caesar,' ait 'partes, quamvis nolente senatu

275

traximus imperium, tum cum mihi rostra tenere

ius erat et dubios in te transferre Quirites.

at postquam leges bello siluere coactae

pellimur e patriis laribus patimurque volentes

exilium: tua nos faciet victoria cives.

280

dum trepidant nullo firmatae robore partes,

tolle moras: semper nocuit differre paratis.

[par labor atque metus pretio maiore petuntur.]

bellantem geminis tenuit te Gallia lustris,

pars quota terrarum! facili si proelia pauca

285

gesseris eventu, tibi Roma subegerit orbem.

nunc neque te longi remeantem pompa triumphi

excipit aut sacras poscunt Capitolia laurus:

livor edax tibi cuncta negat, gentesque subactas

vix inpune feres. socerum depellere regno

290

decretum genero est: partiri non potes orbem,

solus habere potes.' sic postquam fatus, et ipsi

in bellum prono tantum tamen addidit irae

accenditque ducem, quantum clamore iuvatur

Eleus sonipes, quamvis iam carcere clauso

295

inmineat foribus pronusque repagula laxet.

convocat armatos extemplo ad signa maniplos,

utque satis trepidum turba coeunte tumultum

conposuit voltu dextraque silentia iussit

'bellorum o socii, qui mille pericula Martis

300

mecum' ait 'experti decimo iam vincitis anno,

hoc cruor Arctois meruit diffusus in arvis

volneraque et mortes hiemesque sub Alpibus actae?

non secus ingenti bellorum Roma tumultu

concutitur, quam si Poenus transcenderit Alpes

305

Hannibal: inplentur validae tirone cohortes,

in classem cadit omne nemus, terraque marique

iussus Caesar agi. quid, si mihi signa iacerent

Marte sub adverso ruerentque in terga feroces

Gallorum populi? nunc, cum fortuna secundis

310

mecum rebus agat superique ad summa vocantes,

temptamur. veniat longa dux pace solutus

milite cum subito partesque in bella togatae

Marcellusque loquax et nomina vana Catones.

scilicet extremi Pompeium emptique clientes

315

continuo per tot satiabunt tempora regno?

ille reget currus nondum patientibus annis,

ille semel raptos numquam dimittet honores?

quid iam rura querar totum suppressa per orbem

ac iussam servire famem? quis castra timenti

320

nescit mixta foro, gladii cum triste micantes

iudicium insolita trepidum cinxere corona

atque auso medias perrumpere milite leges

Pompeiana reum clauserunt signa Milonem?

nunc quoque, ne lassum teneat privata senectus,

325

bella nefanda parat suetus civilibus armis

et docilis Sullam scelerum vicisse magistrum.

utque ferae tigres numquam posuere furorem,

quas, nemore Hyrcano matrum dum lustra secuntur,

altus caesorum pavit cruor armentorum,

330

sic et Sullanum solito tibi lambere ferrum

durat, magne, sitis. nullus semel ore receptus

pollutas patitur sanguis mansuescere fauces.

quem tamen inveniet tam longa potentia finem?

quis scelerum modus est? ex hoc iam te, inprobe, regno

335

ille tuus saltem doceat descendere Sulla.

post Cilicasne vagos et lassi Pontica regis

proelia barbarico vix consummata veneno

ultima Pompeio dabitur provincia Caesar,

quod non victrices aquilas deponere iussus

340

paruerim? mihi si merces erepta laborum est,

his saltem longi non cum duce praemia belli

reddantur; miles sub quolibet iste triumphet.

conferet exanguis quo se post bella senectus?

quae sedes erit emeritis? quae rura dabuntur

345

quae noster veteranus aret, quae moenia fessis?

an melius fient piratae, Magne, coloni?

tollite iam pridem victricia tollite signa:

viribus utendum est quas fecimus. arma tenenti

omnia dat, qui iusta negat. nec numina derunt;

350

nam neque praeda meis neque regnum quaeritur armis:

detrahimus dominos urbi servire paratae.'

dixerat; at dubium non claro murmure volgus

secum incerta fremit. pietas patriique penates

quamquam caede feras mentes animosque tumentes

355

frangunt; sed diro ferri revocantur amore

ductorisque metu. summi tum munera pili

Laelius emeritique gerens insignia doni,

servati civis referentem praemia quercum,

'si licet,' exclamat 'Romani maxime rector

360

nominis, et ius est veras expromere voces,

quod tam lenta tuas tenuit patientia vires

conquerimur. deratne tibi fiducia nostri?

dum movet haec calidus spirantia corpora sanguis

et dum pila valent fortes torquere lacerti,

365

degenerem patiere togam regnumque senatus?

usque adeo miserum est civili vincere bello?

duc age per Scythiae populos, per inhospita Syrtis

litora, per calidas Libyae sitientis harenas:

haec manus, ut victum post terga relinqueret orbem,

370

Oceani tumidas remo conpescuit undas

fregit et Arctoo spumantem vertice Rhenum:

iussa sequi tam posse mihi quam velle necesse est.

nec civis meus est, in quem tua classica, Caesar,

audiero. per signa decem felicia castris

375

perque tuos iuro quocumque ex hoste triumphos,

pectore si fratris gladium iuguloque parentis

condere me iubeas plenaeque in viscera partu

coniugis, invita peragam tamen omnia dextra;

si spoliare deos ignemque inmittere templis,

380

numina miscebit castrensis flamma monetae;

castra super Tusci si ponere Thybridis undas,

Hesperios audax veniam metator in agros.

tu quoscumque voles in planum effundere muros,

his aries actus disperget saxa lacertis,

385

illa licet, penitus tolli quam iusseris urbem,

Roma sit.' his cunctae simul adsensere cohortes

elatasque alte, quaecumque ad bella vocaret,

promisere manus. it tantus ad aethera clamor,

quantus, piniferae Boreas cum Thracius Ossae

390

rupibus incubuit, curvato robore pressae

fit sonus aut rursus redeuntis in aethera silvae.

Caesar, ut acceptum tam prono milite bellum

fataque ferre videt, nequo languore moretur

fortunam, sparsas per Gallica rura cohortes

395

evocat et Romam motis petit undique signis.

deseruere cavo tentoria fixa Lemanno

castraque quae Vosegi curvam super ardua ripam

pugnaces pictis cohibebant Lingonas armis.

hi vada liquerunt Isarae, qui, gurgite ductus

400

per tam multa suo, famae maioris in amnem

lapsus ad aequoreas nomen non pertulit undas.

solvuntur flavi longa statione Ruteni;

mitis Atax Latias gaudet non ferre carinas

finis et Hesperiae, promoto limite, Varus;

405

quaque sub Herculeo sacratus nomine portus

urguet rupe cava pelagus: non Corus in illum

ius habet aut Zephyrus, solus sua litora turbat

Circius et tuta prohibet statione Monoeci:

quaque iacet litus dubium quod terra fretumque

410

vindicat alternis vicibus, cum funditur ingens

Oceanus vel cum refugis se fluctibus aufert.

ventus ab extremo pelagus sic axe volutet

destituatque ferens, an sidere mota secundo

Tethyos unda vagae lunaribus aestuet horis,

415

flammiger an Titan, ut alentes hauriat undas,

erigat Oceanum fluctusque ad sidera ducat,

quaerite, quos agitat mundi labor; at mihi semper

tu, quaecumque moves tam crebros causa meatus,

ut superi voluere, late. tum rura Nemetis

420

qui tenet et ripas Atyri, qua litore curvo

molliter admissum claudit Tarbellicus aequor,

signa movet, gaudetque amoto Santonus hoste

et Biturix longisque leves Suessones in armis,

optimus excusso Leucus Remusque lacerto,

425

optima gens flexis in gyrum Sequana frenis,

et docilis rector monstrati Belga covinni,

Arvernique, ausi Latio se fingere fratres

sanguine ab Iliaco populi, nimiumque rebellis

Nervius et caesi pollutus foedere Cottae,

430

et qui te laxis imitantur, Sarmata, bracis

Vangiones, Batavique truces, quos aere recurvo

stridentes acuere tubae; qua Cinga pererrat

gurgite, qua Rhodanus raptum velocibus undis

in mare fert Ararim, qua montibus ardua summis

435

gens habitat cana pendentes rupe Cebennas.

441

tu quoque laetatus converti proelia, Trevir,

et nunc tonse Ligur, quondam per colla decore

crinibus effusis toti praelate Comatae,

et quibus inmitis placatur sanguine diro

445

Teutates horrensque feris altaribus Esus

et Taranis Scythicae non mitior ara Dianae.

vos quoque, qui fortes animas belloque peremptas

laudibus in longum vates dimittitis aevum,

plurima securi fudistis carmina, Bardi.

450

et vos barbaricos ritus moremque sinistrum

sacrorum, Dryadae, positis repetistis ab armis.

solis nosse deos et caeli numina vobis

aut solis nescire datum; nemora alta remotis

incolitis lucis; vobis auctoribus umbrae

455

non tacitas Erebi sedes Ditisque profundi

pallida regna petunt: regit idem spiritus artus

orbe alio; longae, canitis si cognita, vitae

mors media est. certe populi quos despicit Arctos

felices errore suo, quos ille timorum

460

maximus haut urguet leti metus. inde ruendi

in ferrum mens prona viris animaeque capaces

mortis, et ignavum rediturae parcere vitae.

et vos, crinigeros Belgis arcere Caycos

oppositi, petitis Romam Rhenique feroces

465

deseritis ripas et apertum gentibus orbem.

Caesar, ut inmensae conlecto robore vires

audendi maiora fidem fecere, per omnem

spargitur Italiam vicinaque moenia conplet.

vana quoque ad veros accessit fama timores

470

inrupitque animos populi clademque futuram

intulit et velox properantis nuntia belli

innumeras solvit falsa in praeconia linguas.

est qui tauriferis ubi se Mevania campis

explicat audaces ruere in certamina turmas

475

adferat, et qua Nar Tiberino inlabitur amni

barbaricas saevi discurrere Caesaris alas;

ipsum omnes aquilas conlataque signa ferentem

agmine non uno densisque incedere castris.

nec qualem meminere vident: maiorque ferusque

480

mentibus occurrit victoque inmanior hoste.

hunc inter Rhenum populos Albimque iacentes

finibus Arctois patriaque a sede revolsos

pone sequi, iussamque feris a gentibus urbem

Romano spectante rapi. sic quisque pavendo

485

dat vires famae, nulloque auctore malorum

quae finxere timent. nec solum volgus inani

percussum terrore pavet, sed curia et ipsi

sedibus exiluere patres, invisaque belli

consulibus fugiens mandat decreta senatus.

490

tum, quae tuta petant et quae metuenda relinquant

incerti, quo quemque fugae tulit impetus urguent

praecipitem populum, serieque haerentia longa

agmina prorumpunt. credas aut tecta nefandas

corripuisse faces aut iam quatiente ruina

495

nutantes pendere domos, sic turba per urbem

praecipiti lymphata gradu, velut unica rebus

spes foret adflictis patrios excedere muros,

inconsulta ruit. qualis, cum turbidus Auster

reppulit a Libycis inmensum Syrtibus aequor

500

fractaque veliferi sonuerunt pondera mali,

desilit in fluctus deserta puppe magister

navitaque et nondum sparsa conpage carinae

naufragium sibi quisque facit, sic urbe relicta

in bellum fugitur. nullum iam languidus aevo

505

evaluit revocare parens coniunxve maritum

fletibus, aut patrii, dubiae dum vota salutis

conciperent, tenuere lares; nec limine quisquam

haesit et extremo tunc forsitan urbis amatae

plenus abit visu: ruit inrevocabile volgus.

510

o faciles dare summa deos eademque tueri

difficiles! urbem populis victisque frequentem

gentibus et generis, coeat si turba, capacem

humani facilem venturo Caesare praedam

ignavae liquere manus. cum pressus ab hoste

515

clauditur externis miles Romanus in oris,

effugit exiguo nocturna pericula vallo,

et subitus rapti munimine caespitis agger

praebet securos intra tentoria somnos:

tu tantum audito bellorum nomine, Roma,

520

desereris; nox una tuis non credita muris.

danda tamen venia est tantorum danda pavorum:

Pompeio fugiente timent.

tum, nequa futuri

spes saltem trepidas mentes levet, addita fati

peioris manifesta fides, superique minaces

525

prodigiis terras inplerunt, aethera, pontum.

ignota obscurae viderunt sidera noctes

ardentemque polum flammis caeloque volantes

obliquas per inane faces crinemque timendi

sideris et terris mutantem regna cometen.

530

fulgura fallaci micuerunt crebra sereno,

et varias ignis denso dedit aere formas,

nunc iaculum longo, nunc sparso lumine lampas.

emicuit caelo tacitum sine nubibus ullis

fulmen et Arctois rapiens de partibus ignem

535

percussit Latiare caput, stellaeque minores

per vacuum solitae noctis decurrere tempus

in medium venere diem, cornuque coacto

iam Phoebe toto fratrem cum redderet orbe

terrarum subita percussa expalluit umbra.

540

ipse caput medio Titan cum ferret Olympo

condidit ardentis atra caligine currus

involvitque orbem tenebris gentesque coegit

desperare diem; qualem fugiente per ortus

sole Thyesteae noctem duxere Mycenae.

545

ora ferox Siculae laxavit Mulciber Aetnae,

nec tulit in caelum flammas sed vertice prono

ignis in Hesperium cecidit latus. atra Charybdis

sanguineum fundo torsit mare; flebile saevi

latravere canes. Vestali raptus ab ara

550

ignis, et ostendens confectas flamma Latinas

scinditur in partes geminoque cacumine surgit

Thebanos imitata rogos. tum cardine tellus

subsedit, veteremque iugis nutantibus Alpes

discussere nivem. Tethys maioribus undis

555

Hesperiam Calpen summumque inplevit Atlanta.

indigetes flevisse deos, urbisque laborem

testatos sudore Lares, delapsaque templis

dona suis, dirasque diem foedasse volucres

accipimus, silvisque feras sub nocte relictis

560

audaces media posuisse cubilia Roma.

tum pecudum faciles humana ad murmura linguae,

monstrosique hominum partus numeroque modoque

membrorum, matremque suus conterruit infans;

diraque per populum Cumanae carmina vatis

565

volgantur. tum, quos sectis Bellona lacertis

saeva movet, cecinere deos, crinemque rotantes

sanguineum populis ulularunt tristia Galli.

conpositis plenae gemuerunt ossibus urnae.

tum fragor armorum magnaeque per avia voces

570

auditae nemorum et venientes comminus umbrae.

quique colunt iunctos extremis moenibus agros

diffugiunt: ingens urbem cingebat Erinys

excutiens pronam flagranti vertice pinum

stridentisque comas, Thebanam qualis Agaven

575

inpulit aut saevi contorsit tela Lycurgi

Eumenis, aut qualem iussu Iunonis iniquae

horruit Alcides viso iam Dite Megaeram.

insonuere tubae et, quanto clamore cohortes

miscentur, tantum nox atra silentibus auris

580

edidit. e medio visi consurgere Campo

tristia Sullani cecinere oracula manes,

tollentemque caput gelidas Anienis ad undas

agricolae fracto Marium fugere sepulchro.

haec propter placuit Tuscos de more vetusto

585

acciri vates. quorum qui maximus aevo

Arruns incoluit desertae moenia Lucae,

fulminis edoctus motus venasque calentis

fibrarum et monitus errantis in aere pinnae,

monstra iubet primum quae nullo semine discors

590

protulerat natura rapi sterilique nefandos

ex utero fetus infaustis urere flammis.

mox iubet et totam pavidis a civibus urbem

ambiri et festo purgantes moenia lustro

longa per extremos pomeria cingere fines

595

pontifices, sacri quibus est permissa potestas.

turba minor ritu sequitur succincta Gabino,

Vestalemque chorum ducit vittata sacerdos

Troianam soli cui fas vidisse Minervam.

tum, qui fata deum secretaque carmina servant

600

et lotam parvo revocant Almone Cybeben,

et doctus volucres augur servare sinistras

septemvirque epulis festus Titiique sodales

et Salius laeto portans ancilia collo

et tollens apicem generoso vertice flamen.

605

dumque illi effusam longis anfractibus urbem

circumeunt Arruns dispersos fulminis ignes

colligit et terrae maesto cum murmure condit

datque locis numen; sacris tunc admovet aris

electa cervice marem. iam fundere Bacchum

610

coeperat obliquoque molas inducere cultro,

inpatiensque diu non grati victima sacri,

cornua succincti premerent cum torva ministri,

deposito victum praebebat poplite collum.

nec cruor emicuit solitus, sed volnere laxo

615

diffusum rutilo dirum pro sanguine virus.

palluit attonitus sacris feralibus Arruns

atque iram superum raptis quaesivit in extis.

terruit ipse color vatem; nam pallida taetris

viscera tincta notis gelidoque infecta cruore

620

plurimus asperso variabat sanguine livor.

cernit tabe iecur madidum, venasque minaces

hostili de parte videt. pulmonis anheli

fibra latet, parvusque secat vitalia limes.

cor iacet, et saniem per hiantis viscera rimas

625

emittunt, produntque suas omenta latebras.

quodque nefas nullis inpune apparuit extis,

ecce, videt capiti fibrarum increscere molem

alterius capitis. pars aegra et marcida pendet,

pars micat et celeri venas movet inproba pulsu.

630

his ubi concepit magnorum fata malorum

exclamat 'vix fas, superi, quaecumque movetis,

prodere me populis; nec enim tibi, summe, litavi,

Iuppiter, hoc sacrum, caesique in pectora tauri

inferni venere dei. non fanda timemus,

635

sed venient maiora metu. di visa secundent,

et fibris sit nulla fides, sed conditor artis

finxerit ista Tages.' flexa sic omina Tuscus

involvens multaque tegens ambage canebat.

at Figulus, cui cura deos secretaque caeli

640

nosse fuit, quem non stellarum Aegyptia Memphis

aequaret visu numerisque <seque>ntibus astra,

'aut hic errat' ait 'nulla cum lege per aevum

mundus et incerto discurrunt sidera motu,

aut, si fata movent, urbi generique paratur

645

humano matura lues. terraene dehiscent

subsidentque urbes, an tollet fervidus aer

temperiem? segetes tellus infida negabit,

omnis an infusis miscebitur unda venenis?

quod cladis genus, o superi, qua peste paratis

650

saevitiam? extremi multorum tempus in unum

convenere dies. summo si frigida caelo

stella nocens nigros Saturni accenderet ignis,

Deucalioneos fudisset Aquarius imbres

totaque diffuso latuisset in aequore tellus.

655

si saevum radiis Nemeaeum, Phoebe, Leonem

nunc premeres, toto fluerent incendia mundo

succensusque tuis flagrasset curribus aether.

hi cessant ignes. tu, qui flagrante minacem

Scorpion incendis cauda chelasque peruris,

660

quid tantum, Gradive, paras? nam mitis in alto

Iuppiter occasu premitur, Venerisque salubre

sidus hebet, motuque celer Cyllenius haeret,

et caelum Mars solus habet. cur signa meatus

deseruere suos mundoque obscura feruntur,

665

ensiferi nimium fulget latus Orionis?

inminet armorum rabies, ferrique potestas

confundet ius omne manu, scelerique nefando

nomen erit virtus, multosque exibit in annos

hic furor. et superos quid prodest poscere finem?

670

cum domino pax ista venit. duc, Roma, malorum

continuam seriem clademque in tempora multa

extrahe civili tantum iam libera bello.'

terruerant satis haec pavidam praesagia plebem,

sed maiora premunt. nam, qualis vertice Pindi

675

Edonis Ogygio decurrit plena Lyaeo,

talis et attonitam rapitur matrona per urbem

vocibus his prodens urguentem pectora Phoebum:

'quo feror, o Paean? qua me super aethera raptam

constituis terra? video Pangaea nivosis

680

cana iugis latosque Haemi sub rupe Philippos.

quis furor hic, o Phoebe, doce, quo tela manusque

Romanae miscent acies bellumque sine hoste est.

quo diversa feror? primos me ducis in ortus,

qua mare Lagei mutatur gurgite Nili:

685

hunc ego, fluminea deformis truncus harena

qui iacet, agnosco. dubiam super aequora Syrtim

arentemque feror Libyen, quo tristis Enyo

transtulit Emathias acies. nunc desuper Alpis

nubiferae colles atque aeriam Pyrenen

690

abripimur. patriae sedes remeamus in urbis,

inpiaque in medio peraguntur bella senatu.

consurgunt partes iterum, totumque per orbem

rursus eo. nova da mihi cernere litora ponti

telluremque novam: vidi iam, Phoebe, Philippos.'

695

haec ait, et lasso iacuit deserta furore.