Bellum civile sive Pharsalia

Liber V

___________________________________________________________

Sic alterna duces bellorum volnera passos

in Macetum terras miscens adversa secundis

servavit fortuna pares. iam sparserat Haemo

bruma nives gelidoque cadens Atlantis Olympo,

5

instabatque dies qui dat nova nomina fastis

quique colit primus ducentem tempora Ianum.

dum tamen emeriti remanet pars ultima iuris

consul uterque vagos belli per munia patres

elicit Epirum. peregrina ac sordida sedes

10

Romanos cepit proceres, secretaque rerum

hospes in externis audivit curia tectis.

nam quis castra vocet tot strictas iure securis,

tot fasces? docuit populos venerabilis ordo

non Magni partes sed Magnum in partibus esse.

15

ut primum maestum tenuere silentia coetum,

Lentulus e celsa sublimis sede profatur.

'indole si dignum Latia, si sanguine prisco

robur inest animis, non qua tellure coacti

quamque procul tectis captae sedeamus ab urbis

20

cernite, sed vestrae faciem cognoscite turbae,

cunctaque iussuri primum hoc decernite, patres,

quod regnis populisque liquet, nos esse senatum.

nam vel Hyperboreae plaustrum glaciale sub Vrsae

vel plaga qua torrens claususque vaporibus axis

25

nec patitur noctes nec iniquos crescere soles,

si fortuna ferat, rerum nos summa sequetur

imperiumque comes. Tarpeia sede perusta

Gallorum facibus Veiosque habitante Camillo

illic Roma fuit. non umquam perdidit ordo

30

mutato sua iura solo. maerentia tecta

Caesar habet vacuasque domos legesque silentis

clausaque iustitio tristi fora; curia solos

illa videt patres plena quos urbe fugavit:

ordine de tanto quisquis non exulat hic est.

35

ignaros scelerum longaque in pace quietos

bellorum primus sparsit furor: omnia rursus

membra loco redeunt. en, totis viribus orbis

Hesperiam pensant superi: iacet hostis in undis

obrutus Illyricis, Libyae squalentibus arvis

40

Curio Caesarei cecidit pars magna senatus.

tollite signa, duces, fatorum inpellite cursum,

spem vestram praestate deis, fortunaque tantos

det vobis animos quantos fugientibus hostem

causa dabat. nostrum exhausto ius clauditur anno:

45

vos, quorum finem non est sensura potestas,

consulite in medium, patres, Magnumque iubete

esse ducem.' laeto nomen clamore senatus

excipit et Magno fatum patriaeque suumque

inposuit. tunc in reges populosque merentis

50

sparsus honor, pelagique potens Phoebeia donis

exornata Rhodos gelidique inculta iuventus

Taygeti, fama veteres laudantur Athenae,

Massiliaeque suae donatur libera Phocis;

tum Sadalam fortemque Cotyn fidumque per arma

55

Deiotarum et gelidae dominum Rhascypolin orae

conlaudant, Libyamque iubent auctore senatu

sceptrifero parere Iubae. pro tristia fata!

et tibi, non fidae gentis dignissime regno,

fortunae, Ptolemaee, pudor crimenque deorum,

60

cingere Pellaeo pressos diademate crinis

permissum. saevum in populos puer accipis ensem,

atque utinam in populos! donata est regia Lagi,

accessit Magni iugulus, regnumque sorori

ereptum est soceroque nefas.

iam turba soluto

65

arma petit coetu; quae cum populique ducesque

casibus incertis et caeca sorte pararent,

solus in ancipites metuit descendere Martis

Appius eventus, finemque expromere rerum

sollicitat superos multosque obducta per annos

70

Delphica fatidici reserat penetralia Phoebi.

Hesperio tantum quantum summotus Eoo

cardine Parnasos gemino petit aethera colle,

mons Phoebo Bromioque sacer, cui numine mixto

Delphica Thebanae referunt trieterica Bacchae.

75

hoc solum fluctu terras mergente cacumen

eminuit pontoque fuit discrimen et astris.

tu quoque vix summam, seductus ab aequore, rupem

extuleras, unoque iugo, Parnase, latebas.

ultor ibi expulsae, premeret cum viscera partus,

80

matris adhuc rudibus Paean Pythona sagittis

explicuit, cum regna Themis tripodasque teneret.

ut vidit Paean vastos telluris hiatus

divinam spirare fidem ventosque loquaces

exhalare solum, sacris se condidit antris,

85

incubuitque adyto vates ibi factus Apollo.

quis latet hic superum? quod numen ab aethere pressum

dignatur caecas inclusum habitare cavernas?

quis terram caeli patitur deus, omnia cursus

aeterni secreta tenens mundoque futuri

90

conscius, ac populis sese proferre paratus

contactumque ferens hominis, magnusque potensque,

sive canit fatum seu, quod iubet ille canendo,

fit fatum? forsan, terris inserta regendis

aere libratum vacuo quae sustinet orbem,

95

totius pars magna Iovis Cirrhaea per antra

exit et aetherio trahitur conexa Tonanti.

hoc ubi virgineo conceptum est pectore numen,

humanam feriens animam sonat oraque vatis

solvit, ceu Siculus flammis urguentibus Aetnam

100

undat apex, Campana fremens ceu saxa vaporat

conditus Inarimes aeterna mole Typhoeus.

hoc tamen expositum cunctis nullique negatum

numen ab humani solum se labe furoris

vindicat. haud illic tacito mala vota susurro

105

concipiunt, nam fixa canens mutandaque nulli

mortales optare vetat; iustisque benignus

saepe dedit sedem totas mutantibus urbes,

ut Tyriis, dedit ille minas inpellere belli,

ut Salaminiacum meminit mare; sustulit iras

110

telluris sterilis monstrato fine, resolvit

aera tabificum. non ullo saecula dono

nostra carent maiore deum, quam Delphica sedes

quod siluit, postquam reges timuere futura

et superos vetuere loqui. nec voce negata

115

Cirrhaeae maerent vates, templique fruuntur

iustitio. nam, siqua deus sub pectora venit,

numinis aut poena est mors inmatura recepti

aut pretium; quippe stimulo fluctuque furoris

conpages humana labat, pulsusque deorum

120

concutiunt fragiles animas.

sic tempore longo

inmotos tripodas vastaeque silentia rupis

Appius Hesperii scrutator ad ultima fati

sollicitat. iussus sedes laxare verendas

antistes pavidamque deis inmittere vatem

125

Castalios circum latices nemorumque recessus

Phemonoen errore vagam curisque vacantem

corripuit cogitque fores inrumpere templi.

limine terrifico metuens consistere Phoebas

absterrere ducem noscendi ardore futura

130

cassa fraude parat. 'quid spes' ait 'inproba veri

te, Romane, trahit? muto Parnasos hiatu

conticuit pressitque deum, seu spiritus istas

destituit fauces mundique in devia versum

duxit iter, seu, barbarica cum lampade Python

135

arsit, in inmensas cineres abiere cavernas

et Phoebi tenuere viam, seu sponte deorum

Cirrha silet farique sat est arcana futuri

carmina longaevae vobis conmissa Sibyllae,

seu Paean solitus templis arcere nocentis,

140

ora quibus solvat, nostro non invenit aevo.'

virginei patuere doli, fecitque negatis

numinibus metus ipse fidem. tum torta priores

stringit vitta comas, crinesque in terga solutos

candida Phocaica conplectitur infula lauro.

145

haerentem dubiamque premens in templa sacerdos

inpulit. illa pavens adyti penetrale remoti

fatidicum prima templorum in parte resistit

atque deum simulans sub pectore ficta quieto

verba refert, nullo confusae murmure vocis

150

instinctam sacro mentem testata furore,

haud aeque laesura ducem cui falsa canebat

quam tripodas Phoebique fidem. non rupta trementi

verba sono nec vox antri conplere capacis

sufficiens spatium nulloque horrore comarum

155

excussae laurus inmotaque limina templi

securumque nemus veritam se credere Phoebo

prodiderant. sensit tripodas cessare furensque

Appius 'et nobis meritas dabis, impia, poenas

et superis, quos fingis,' ait 'nisi mergeris antris

160

deque orbis trepidi tanto consulta tumultu

desinis ipsa loqui'. tandem conterrita virgo

confugit ad tripodas vastisque adducta cavernis

haesit et insueto concepit pectore numen,

quod non exhaustae per tot iam saecula rupis

165

spiritus ingessit vati; tandemque potitus

pectore Cirrhaeo non umquam plenior artus

Phoebados inrupit Paean mentemque priorem

expulit atque hominem toto sibi cedere iussit

pectore. bacchatur demens aliena per antrum

170

colla ferens, vittasque dei Phoebeaque serta

erectis discussa comis per inania templi

ancipiti cervice rotat spargitque vaganti

obstantis tripodas magnoque exaestuat igne

iratum te, Phoebe, ferens. nec verbere solo

175

uteris et stimulis flammasque in viscera mergis:

accipit et frenos, nec tantum prodere vati

quantum scire licet. venit aetas omnis in unam

congeriem, miserumque premunt tot saecula pectus,

tanta patet rerum series, atque omne futurum

180

nititur in lucem, vocemque petentia fata

luctantur; non prima dies, non ultima mundi,

non modus Oceani, numerus non derat harenae.

qualis in Euboico vates Cumana recessu

indignata suum multis servire furorem

185

gentibus ex tanta fatorum strage superba

excerpsit Romana manu, sic plena laborat

Phemonoe Phoebo, dum te, consultor operti

Castalia tellure dei, vix invenit, Appi,

inter fata diu quaerens tam magna latentem.

190

spumea tum primum rabies vaesana per ora

effluit et gemitus et anhelo clara meatu

murmura, tum maestus vastis ululatus in antris

extremaeque sonant domita iam virgine voces:

'effugis ingentes, tanti discriminis expers,

195

bellorum, Romane, minas, solusque quietem

Euboici vasta lateris convalle tenebis'.

cetera suppressit faucesque obstruxit Apollo.

custodes tripodes fatorum arcanaque mundi

tuque, potens veri Paean nullumque futuri

200

a superis celate diem, suprema ruentis

imperii caesosque duces et funera regum

et tot in Hesperio conlapsas sanguine gentis

cur aperire times? an nondum numina tantum

decrevere nefas et adhuc dubitantibus astris

205

Pompei damnare caput tot fata tenentur?

vindicis an gladii facinus poenasque furorum

regnaque ad ultores iterum redeuntia Brutos,

ut peragat fortuna, taces?

tum pectore vatis

inpactae cessere fores, expulsaque templis

210

prosiluit; perstat rabies, nec cuncta locutae

quem non emisit, superest deus. illa feroces

torquet adhuc oculos totoque vagantia caelo

lumina, nunc voltu pavido, nunc torva minaci;

stat numquam facies; rubor igneus inficit ora

215

liventisque genas; nec, qui solet esse timenti,

terribilis sed pallor inest; nec fessa quiescunt

corda, sed, ut tumidus Boreae post flamina pontus

rauca gemit, sic muta levant suspiria vatem.

dumque a luce sacra, qua vidit fata, refertur

220

ad volgare iubar mediae venere tenebrae.

inmisit Stygiam Paean in viscera Lethen,

quae raperet secreta deum. tum pectore verum

fugit et ad Phoebi tripodas rediere futura,

vixque refecta cadit.

nec te vicinia leti

225

territat ambiguis frustratum sortibus, Appi;

iure sed incerto mundi subsidere regnum

Chalcidos Euboicae vana spe rapte parabas.

heu demens, nullum belli sentire fragorem,

tot mundi caruisse malis, praestare deorum

230

excepta quis Morte potest? secreta tenebis

litoris Euboici memorando condite busto,

qua maris angustat fauces saxosa Carystos

et, tumidis infesta colit quae numina, Rhamnus,

artatus rapido fervet qua gurgite pontus

235

Euripusque trahit, cursum mutantibus undis,

Chalcidicas puppes ad iniquam classibus Aulin.

interea domitis Caesar remeabat Hiberis

victrices aquilas alium laturus in orbem,

cum prope fatorum tantos per prospera cursus

240

avertere dei. nullo nam Marte subactus

intra castrorum timuit tentoria ductor

perdere successus scelerum, cum paene fideles

per tot bella manus satiatae sanguine tandem

destituere ducem, seu maesto classica paulum

245

intermissa sono claususque et frigidus ensis

expulerat belli furias, seu, praemia miles

dum maiora petit, damnat causamque ducemque

et scelere inbutos etiamnunc venditat enses.

haud magis expertus discrimine Caesar in ullo est

250

quam non e stabili tremulo sed culmine cuncta

despiceret staretque super titubantia fultus.

tot raptis truncus manibus gladioque relictus

paene suo, qui tot gentis in bella trahebat,

scit non esse ducis strictos sed militis enses.

255

non pavidum iam murmur erat nec pectore tecto

ira latens; nam quae dubias constringere mentes

causa solet, dum quisque pavet, quibus ipse timori est,

seque putat solum regnorum iniusta gravari,

haud retinet. quippe ipsa metus exsolverat audax

260

turba suos: quidquid multis peccatur inultum est.

effudere minas. 'liceat discedere, Caesar,

a rabie scelerum. quaeris terraque marique

his ferrum iugulis animasque effundere viles

quolibet hoste paras; partem tibi Gallia nostri

265

eripuit, partem duris Hispania bellis,

pars iacet Hesperia, totoque exercitus orbe

te vincente perit. terris fudisse cruorem

quid iuvat Arctois Rhodano Rhenoque subactis?

tot mihi pro bellis bellum civile dedisti.

270

cepimus expulso patriae cum tecta senatu,

quos hominum vel quos licuit spoliare deorum?

imus in omne nefas manibus ferroque nocentes,

paupertate pii. finis quis quaeritur armis?

quid satis est, si Roma parum est? iam respice canos

275

invalidasque manus et inanis cerne lacertos.

usus abit vitae, bellis consumpsimus aevum:

ad mortem dimitte senes. en inproba vota:

non duro liceat morientia caespite membra

ponere, non anima galeam fugiente ferire

280

atque oculos morti clausuram quaerere dextram,

coniugis inlabi lacrimis, unique paratum

scire rogum; liceat morbis finire senectam;

sit praeter gladios aliquod sub Caesare fatum.

quid velut ignaros ad quae portenta paremur

285

spe trahis? usque adeo soli civilibus armis

nescimus cuius sceleris sit maxima merces?

nil actum est bellis, si nondum conperit istas

omnia posse manus. nec fas nec vincula iuris

hoc audere vetant: Rheni mihi Caesar in undis

290

dux erat, hic socius; facinus quos inquinat aequat.

adde quod ingrato meritorum iudice virtus

nostra perit: quidquid gerimus fortuna vocatur.

nos fatum sciat esse suum. licet omne deorum

obsequium speres, irato milite, Caesar,

295

pax erit.' haec fatus totis discurrere castris

coeperat infestoque ducem deposcere voltu.

sic eat, o superi: quando pietasque fidesque

destituunt moresque malos sperare relictum est,

finem civili faciat discordia bello.

300

quem non ille ducem potuit terrere tumultus?

fata sed in praeceps solitus demittere Caesar

fortunamque suam per summa pericula gaudens

exercere venit; nec dum desaeviat ira

expectat: medios properat temptare furores.

305

non illis urbes spoliandaque templa negasset

Tarpeiamque Iovis sedem matresque senatus

passurasque infanda nurus. vult omnia certe

a se saeva peti, vult praemia Martis amari;

militis indomiti tantum mens sana timetur.

310

non pudet, heu, Caesar, soli tibi bella placere

iam manibus damnata tuis? hos ante pigebit

sanguinis? his ferri grave ius erit, ipse per omne

fasque nefasque rues? lassare et disce sine armis

posse pati; liceat scelerum tibi ponere finem.

315

saeve, quid insequeris? quid iam nolentibus instas?

bellum te civile fugit.

stetit aggere fulti

caespitis intrepidus voltu meruitque timeri

non metuens, atque haec ira dictante profatur:

'qui modo in absentem voltu dextraque furebas,

320

miles, habes nudum promptumque ad volnera pectus.

hic fuge, si belli finis placet, ense relicto.

detegit inbelles animas nil fortiter ausa

seditio tantumque fugam meditata iuventus

ac ducis invicti rebus lassata secundis.

325

vadite meque meis ad bella relinquite fatis.

invenient haec arma manus, vobisque repulsis

tot reddet Fortuna viros quot tela vacabunt.

anne fugam Magni tanta cum classe secuntur

Hesperiae gentes, nobis victoria turbam

330

non dabit, inpulsi tantum quae praemia belli

auferat et vestri rapta mercede laboris

lauriferos nullo comitetur volnere currus?

vos despecta senes exhaustaque sanguine turba

cernetis nostros iam plebs Romana triumphos.

335

Caesaris an cursus vestrae sentire putatis

damnum posse fugae? veluti, si cuncta minentur

flumina quos miscent pelago subducere fontes,

non magis ablatis umquam descenderit aequor,

quam nunc crescit, aquis. an vos momenta putatis

340

ulla dedisse mihi? numquam sic cura deorum

se premet, ut vestrae morti vestraeque saluti

fata vacent: procerum motus haec cuncta secuntur;

humanum paucis vivit genus. orbis Hiberi

horror et Arctoi nostro sub nomine miles

345

Pompeio certe fugeres duce. fortis in armis

Caesareis Labienus erat: nunc transfuga vilis

cum duce praelato terras atque aequora lustrat.

nec melior mihi vestra fides, si bella nec hoste

nec duce me geritis. quisquis mea signa relinquens

350

non Pompeianis tradit sua partibus arma,

hic numquam vult esse meus. sunt ista profecto

curae castra deis, qui me committere tantis

non nisi mutato voluerunt milite bellis.

heu, quantum Fortuna umeris iam pondere fessis

355

amolitur onus! sperantis omnia dextras

exarmare datur, quibus hic non sufficit orbis:

iam certe mihi bella geram. discedite castris,

tradite nostra viris ignavi signa Quirites.

at paucos, quibus haec rabies auctoribus arsit,

360

non Caesar sed poena tenet. procumbite terra

infidumque caput feriendaque tendite colla.

et tu, quo solo stabunt iam robore castra,

tiro rudis, specta poenas et disce ferire,

disce mori.' tremuit saeva sub voce minantis

365

volgus iners, unumque caput tam magna iuventus

privatum factura timet, velut ensibus ipsis

imperet invito moturus milite ferrum.

ipse pavet ne tela sibi dextraeque negentur

ad scelus hoc Caesar: vicit patientia saevi

370

spem ducis, et iugulos, non tantum praestitit ensis.

nil magis adsuetas sceleri quam perdere mentis

atque perire tenet. tam diri foederis ictu

parta quies, poenaque redit placata iuventus.

Brundisium decumis iubet hanc attingere castris

375

et cunctas revocare rates quas avius Hydrus

antiquosque Taras secretaque litora Leucae,

quas recipit Salpina palus et subdita Sipus

montibus, Ausoniam qua torquens frugifer oram

Delmatico Boreae Calabroque obnoxius Austro

380

Apulus Hadriacas exit Garganus in undas.

ipse petit trepidam tutus sine milite Romam

iam doctam servire togae, populoque precanti

scilicet indulgens summo dictator honori

contigit et laetos fecit se consule fastos.

385

namque omnis voces, per quas iam tempore tanto

mentimur dominis, haec primum repperit aetas

qua, sibi ne ferri ius ullum, Caesar, abesset,

Ausonias voluit gladiis miscere secures

addidit et fasces aquilis et nomen inane

390

imperii rapiens signavit tempora digna

maesta nota; nam quo melius Pharsalicus annus

consule notus erit? fingit sollemnia Campus

et non admissae dirimit suffragia plebis

decantatque tribus et vana versat in urna.

395

nec caelum servare licet: tonat augure surdo,

et laetae iurantur aves bubone sinistro.

inde perit primum quondam veneranda potestas

iuris inops; tantum careat ne nomine tempus

menstruus in fastos distinguit saecula consul.

400

nec non Iliacae numen quod praesidet Albae,

haud meritum Latio sollemnia sacra subacto,

vidit flammifera confectas nocte Latinas.

inde rapit cursus et, quae piger Apulus arva

deseruit rastris et inerti tradidit herbae,

405

ocior et caeli flammis et tigride feta

transcurrit, curvique tenens Minoia tecta

Brundisii clausas ventis brumalibus undas

invenit et pavidas hiberno sidere classes.

turpe duci visum rapiendi tempora belli

410

in segnes exisse moras, portuque teneri

dum pateat tutum vel non felicibus aequor.

expertis animos pelagi sic robore conplet:

'fortius hiberni flatus caelumque fretumque,

cum cepere, tenent, quam quos incumbere certos

415

perfida nubiferi vetat inconstantia veris.

nec maris anfractus lustrandaque litora nobis,

sed recti fluctus soloque Aquilone secandi.

hic utinam summi curvet carchesia mali

incumbatque furens et Graia ad moenia perflet,

420

ne Pompeiani Phaeacum e litore toto

languida iactatis conprendant carbasa remis.

rumpite quae retinent felices vincula proras:

iam dudum nubes et saevas perdimus undas.'

sidera prima poli Phoebo labente sub undas

425

exierant et luna suas iam fecerat umbras,

cum pariter solvere rates, totosque rudentes

laxavere sinus et flexo navita cornu

obliquat laevo pede carbasa summaque pandens

sipara velorum perituras colligit auras.

430

vix primum levior propellere lintea ventus

incipit exiguumque tument, et reddita malo

in mediam cecidere ratem, terraque relicta

non valet ipsa sequi puppes quae vexerat aura.

aequora lenta iacent, alto torpore ligatae

435

pigrius inmotis haesere paludibus undae.

sic stat iners Scythicas astringens Bosporos undas,

cum glacie retinente fretum non inpulit Hister,

inmensumque gelu tegitur mare; conprimit unda

deprendit quascumque rates, nec pervia velis

440

aequora frangit eques, fluctuque latente sonantem

orbita migrantis scindit Maeotida Bessi.

saeva quies pelagi, maestoque ignava profundo

stagna iacentis aquae; veluti deserta regente

aequora natura cessant, pontusque vetustas

445

oblitus servare vices non commeat aestu,

non horrore tremit, non solis imagine vibrat.

casibus innumeris fixae patuere carinae.

illinc infestae classes et inertia tonsis

aequora moturae, gravis hinc languore profundi

450

obsessis ventura fames. nova vota timori

sunt inventa novo, fluctus nimiasque precari

ventorum vires, dum se torpentibus unda

excutiat stagnis et sit mare. nubila nusquam

undarumque minae; caelo languente fretoque

455

naufragii spes omnis abit. sed nocte fugata

laesum nube dies iubar extulit imaque sensim

concussit pelagi movitque Ceraunia nautis.

inde rapi coepere rates atque aequora classem

curva sequi, quae iam vento fluctuque secundo

460

lapsa Palaestinas uncis confixit harenas.

prima duces iunctis vidit consistere castris

tellus, quam volucer Genusus, quam mollior Hapsus

circumeunt ripis. Hapso gestare carinas

causa palus, leni quam fallens egerit unda;

465

at Genusum nunc sole nives nunc imbre solutae

praecipitant. neuter longo se gurgite lassat,

sed minimum terrae vicino litore novit.

hoc fortuna loco tantae duo nomina famae

conposuit, miserique fuit spes inrita mundi

470

posse duces parva campi statione diremptos

admotum damnare nefas; nam cernere voltus

et voces audire datur, multosque per annos

dilectus tibi, Magne, socer post pignora tanta,

sanguinis infausti subolem mortemque nepotum,

475

te nisi Niliaca propius non vidit harena.

Caesaris attonitam miscenda ad proelia mentem

ferre moras scelerum partes iussere relictae.

ductor erat cunctis audax Antonius armis

iam tum civili meditatus Leucada bello.

480

illum saepe minis Caesar precibusque morantem

evocat. 'o mundi tantorum causa laborum,

quid superos et fata tenes? sunt cetera cursu

acta meo, summam rapti per prospera belli

te poscit fortuna manum. non rupta vadosis

485

Syrtibus incerto Libye nos dividit aestu.

numquid inexperto tua credimus arma profundo

inque novos traheris casus? ignave, venire

te Caesar, non ire iubet. prior ipse per hostes

percussi medios alieni iuris harenas:

490

tu mea castra times? pereuntia tempora fati

conqueror, in ventos inpendo vota fretumque.

ne retine dubium cupientis ire per aequor:

si bene nota mihi est, ad Caesaris arma iuventus

naufragio venisse volet. iam voce doloris

495

utendum est: non ex aequo divisimus orbem;

Epirum Caesarque tenet totusque senatus,

Ausoniam tu solus habes.' his terque quaterque

vocibus excitum postquam cessare videbat,

dum se desse deis ac non sibi numina credit,

500

sponte per incautas audet temptare tenebras

quod iussi timuere fretum, temeraria prono

expertus cessisse deo, fluctusque verendos

classibus exigua sperat superare carina.

solverat armorum fessas nox languida curas,

505

parva quies miseris, in quorum pectora somno

dat vires fortuna minor; iam castra silebant,

tertia iam vigiles commoverat hora secundos:

Caesar sollicito per vasta silentia gressu

vix famulis audenda parat, cunctisque relictis

510

sola placet Fortuna comes. tentoria postquam

egressus vigilum somno cedentia membra

transsiluit questus tacite, quod fallere posset,

litora curva legit, primisque invenit in undis

rupibus exesis haerentem fune carinam.

515

rectorem dominumque ratis secura tenebat

haud procul inde domus, non ullo robore fulta

sed sterili iunco cannaque intexta palustri

et latus inversa nudum munita phaselo.

haec Caesar bis terque manu quassantia tectum

520

limina commovit. molli consurgit Amyclas

quem dabat alga toro. 'quisnam mea naufragus' inquit

'tecta petit, aut quem nostrae fortuna coegit

auxilium sperare casae?' sic fatus ab alto

aggere iam tepidae sublato fune favillae

525

scintillam tenuem commotos pavit in ignes,

securus belli: praedam civilibus armis

scit non esse casas. o vitae tuta facultas

pauperis angustique lares! o munera nondum

intellecta deum! quibus hoc contingere templis

530

aut potuit muris, nullo trepidare tumultu

Caesarea pulsante manu? tum poste recluso

dux ait 'expecta votis maiora modestis

spesque tuas laxa, iuvenis: si iussa secutus

me vehis Hesperiam, non ultra cuncta carinae

535

debebis manibusque <inportunamve fereris

535a

pauperiem deflens> inopem duxisse senectam.

ne cessa praebere deo tua fata volenti

angustos opibus subitis inplere penates.'

sic fatur, quamquam plebeio tectus amictu,

indocilis privata loqui. tum pauper Amyclas

540

'multa quidem prohibent nocturno credere ponto.

nam sol non rutilas deduxit in aequora nubes

concordesque tulit radios: Noton altera Phoebi,

altera pars Borean diducta luce vocabat.

orbe quoque exhaustus medio languensque recessit

545

spectantis oculos infirmo lumine passus.

lunaque non gracili surrexit lucida cornu

aut orbis medii puros exesa recessus,

nec duxit recto tenuata cacumina cornu,

ventorumque notam rubuit; tum lurida pallens

550

ora tulit voltu sub nubem tristis ituro.

sed mihi nec motus nemorum nec litoris ictus

nec placet incertus qui provocat aequora delphin,

aut siccum quod mergus amat, quodque ausa volare

ardea sublimis pinnae confisa natanti,

555

quodque caput spargens undis, velut occupet imbrem,

instabili gressu metitur litora cornix.

sed, si magnarum poscunt discrimina rerum,

haud dubitem praebere manus: vel litora tangam

iussa, vel hoc potius pelagus flatusque negabunt.'

560

haec fatur, solvensque ratem dat carbasa ventis;

ad quorum motus non solum lapsa per altum

aera dispersos traxere cadentia sulcos

sidera, sed summis etiam quae fixa tenentur

astra polis sunt visa quati. niger inficit horror

565

terga maris, longo per multa volumina tractu

aestuat unda minax, flatusque incerta futuri

turbida testantur conceptos aequora ventos.

tum rector trepidae fatur ratis 'aspice saevum

quanta paret pelagus: Zephyros intendat an Austros

570

incertum est; puppem dubius ferit undique pontus.

nubibus et caelo Notus est; si murmura ponti

consulimus, Cori veniet mare. gurgite tanto

nec ratis Hesperias tanget nec naufragus oras:

desperare viam et vetitos convertere cursus

575

sola salus. liceat vexata litora puppe

prendere, ne longe nimium sit proxima tellus.'

fisus cuncta sibi cessura pericula Caesar

'sperne minas' inquit 'pelagi ventoque furenti

trade sinum. Italiam si caelo auctore recusas

580

me pete. sola tibi causa est haec iusta timoris,

vectorem non nosse tuum, quem numina numquam

destituunt, de quo male tunc fortuna meretur

cum post vota venit. medias perrumpe procellas

tutela secure mea. caeli iste fretique,

585

non puppis nostrae labor est: hanc Caesare pressam

a fluctu defendet onus. nec longa furori

ventorum saevo dabitur mora: proderit undis

ista ratis. ne flecte manum, fuge proxima velis

litora; tum Calabro portu te crede potitum

590

cum iam non poterit puppi nostraeque saluti

altera terra dari. quid tanta strage paretur

ignoras: quaerit pelagi caelique tumultu

quod praestet Fortuna mihi.' non plura locuto

avolsit laceros percussa puppe rudentis

595

turbo rapax fragilemque super volitantia malum

vela tulit; sonuit victis conpagibus alnus.

inde ruunt toto concita pericula mundo.

primus ab oceano caput exeris Atlanteo,

Core, movens aestus. iam te tollente furebat

600

pontus et in scopulos totas erexerat undas:

occurrit gelidus Boreas pelagusque retundit,

et dubium pendet, vento cui concidat, aequor.

sed Scythici vicit rabies Aquilonis et undas

torsit et abstrusas penitus vada fecit harenas.

605

nec perfert pontum Boreas ad saxa, suumque

in fluctus Cori frangit mare, motaque possunt

aequora subductis etiam concurrere ventis.

non Euri cessasse minas, non imbribus atrum

Aeolii iacuisse Notum sub carcere saxi

610

crediderim; cunctos solita de parte ruentis

defendisse suas violento turbine terras,

sic pelagus mansisse loco. nam priva procellis

aequora rapta ferunt; Aegaeas transit in undas

Tyrrhenum, sonat Ionio vagus Hadria ponto.

615

a quotiens frustra pulsatos aequore montis

obruit ille dies! quam celsa cacumina pessum

tellus victa dedit! non ullo litore surgunt

tam validi fluctus, alioque ex orbe voluti

a magno venere mari, mundumque coercens

620

monstriferos agit unda sinus. sic rector Olympi

cuspide fraterna lassatum in saecula fulmen

adiuvit, regnoque accessit terra secundo,

cum mare convolvit gentes, cum litora Tethys

noluit ulla pati caelo contenta teneri.

625

tum quoque tanta maris moles crevisset in astra

ni superum rector pressisset nubibus undas.

non caeli nox illa fuit: latet obsitus aer

infernae pallore domus nimbisque gravatus

deprimitur, fluctusque in nubibus accipit imbrem.

630

lux etiam metuenda perit, nec fulgura currunt

clara, sed obscurum nimbosus dissilit aer.

tum superum convexa tremunt atque arduus axis

intonuit motaque poli conpage laborant.

extimuit natura chaos; rupisse videntur

635

concordes elementa moras rursusque redire

nox manes mixtura deis. spes una salutis,

quod tanta mundi nondum periere ruina.

quantum Leucadio placidus de vertice pontus

despicitur, tantum nautae videre trementes

640

fluctibus e summis praeceps mare; cumque tumentes

rursus hiant undae vix eminet aequore malus.

nubila tanguntur velis et terra carina.

nam pelagus, qua parte sedet, non celat harenas

exhaustum in cumulos, omnisque in fluctibus unda est.

645

artis opem vicere metus, nescitque magister

quam frangat, cui cedat aquae. discordia ponti

succurrit miseris, fluctusque evertere puppem

non valet in fluctum: victum latus unda repellens

erigit, atque omni surgit ratis ardua vento.

650

non humilem Sasona vadis [non litora curvae

Thessaliae saxosa pavent] oraeque malignos

Ambraciae portus, scopulosa Ceraunia nautae

summa timent. credit iam digna pericula Caesar

fatis esse suis. 'quantusne evertere' dixit

655

'me superis labor est, parva quem puppe sedentem

tam magno petiere mari! si gloria leti

est pelago donata mei bellisque negamur,

intrepidus quamcumque datis mihi, numina, mortem

accipiam. licet ingentis abruperit actus

660

festinata dies fatis, sat magna peregi.

Arctoas domui gentes, inimica subegi

arma metu, vidit Magnum mihi Roma secundum,

iussa plebe tuli fasces per bella negatos;

nulla meis aberit titulis Romana potestas,

665

nec sciet hoc quisquam nisi tu, quae sola meorum

conscia votorum es, me, quamvis plenus honorum

et dictator eam Stygias et consul ad umbras,

privatum, Fortuna, mori. mihi funere nullo

est opus, o superi: lacerum retinete cadaver

670

fluctibus in mediis, desint mihi busta rogusque,

dum metuar semper terraque expecter ab omni.'

haec fatum decumus, dictu mirabile, fluctus

invalida cum puppe levat, nec rursus ab alto

aggere deiecit pelagi sed pertulit unda

675

scruposisque angusta vacant ubi litora saxis

inposuit terrae. pariter tot regna, tot urbes

fortunamque suam tacta tellure recepit.

sed non tam remeans Caesar iam luce propinqua

quam tacita sua castra fuga comitesque fefellit.

680

circumfusa duci flevit gemituque suorum

et non ingratis incessit turba querellis.

'quo te, dure, tulit virtus temeraria, Caesar,

aut quae nos viles animas in fata relinquens

invitis spargenda dabas tua membra procellis?

685

cum tot in hac anima populorum vita salusque

pendeat et tantus caput hoc sibi fecerit orbis,

saevitia est voluisse mori. nullusne tuorum

emeruit comitum fatis non posse superstes

esse tuis? cum te raperet mare, corpora segnis

690

nostra sopor tenuit. pudet, heu! tibi causa petendae

haec fuit Hesperiae, visum est quod mittere quemquam

tam saevo crudele mari. sors ultima rerum

in dubios casus et prona pericula morti

praecipitare solet: mundi iam summa tenentem

695

permisisse mari tantum! quid numina lassas?

sufficit ad fatum belli favor iste laborque

Fortunae, quod te nostris inpegit harenis?

hine usus placuere deum, non rector ut orbis

nec dominus rerum, sed felix naufragus esses?'

700

talia iactantis discussa nocte serenus

oppressit cum sole dies, fessumque tumentis

conposuit pelagus ventis patientibus undas.

nec non Hesperii lassatum fluctibus aequor

ut videre duces, purumque insurgere caelo

705

fracturum pelagus Borean, solvere carinas.

quas ventus doctaeque pari moderamine dextrae

permixtas habuere diu, latumque per aequor,

ut terrestre, coit consertis puppibus agmen.

sed nox saeva modum venti velique tenorem

710

eripuit nautis excussitque ordine puppes.

Strymona sic gelidum bruma pellente relinquunt

poturae te, Nile, grues, primoque volatu

effingunt varias casu monstrante figuras;

mox, ubi percussit tensas Notus altior alas,

715

confusos temere inmixtae glomerantur in orbes,

et turbata perit dispersis littera pinnis.

cum primum redeunte die violentior aer

puppibus incubuit Phoebeo concitus ortu,

praetereunt frustra temptati litora Lissi

720

Nymphaeumque tenent: nudas Aquilonibus undas

succedens Boreae iam portum fecerat Auster.

undique conlatis in robur Caesaris armis

summa videns duri Magnus discrimina Martis

iam castris instare suis seponere tutum

725

coniugii decrevit onus Lesboque remota

te procul a saevi strepitu, Cornelia, belli

occulere. heu, quantum mentes dominatur in aequas

iusta Venus! dubium trepidumque ad proelia, Magne,

te quoque fecit amor; quod nolles stare sub ictu

730

fortunae quo mundus erat Romanaque fata,

coniunx sola fuit. mentem iam verba paratam

destituunt, blandaeque iuvat ventura trahentem

indulgere morae et tempus subducere fatis.

nocte sub extrema pulso torpore quietis

735

dum fovet amplexu gravidum Cornelia curis

pectus et aversi petit oscula grata mariti,

umentis mirata genas percussaque caeco

volnere non audet flentem deprendere Magnum.

ille gemens 'non nunc vita mihi dulcior,' inquit

740

'cum taedet vitae, laeto sed tempore, coniunx,

venit maesta dies et quam nimiumque parumque

distulimus; iam totus adest in proelia Caesar.

cedendum est bellis, quorum tibi tuta latebra

Lesbos erit. desiste preces temptare: negavi

745

iam mihi. non longos a me patiere recessus;

praecipites aderunt casus: properante ruina

summa cadunt. satis est audisse pericula Magni;

meque tuus decepit amor, civilia bella

si spectare potes. nam me iam Marte parato

750

securos cepisse pudet cum coniuge somnos,

eque tuo, quatiunt miserum cum classica mundum,

surrexisse sinu. vereor civilibus armis

Pompeium nullo tristem committere damno.

tutior interea populis et tutior omni

755

rege late, positamque procul fortuna mariti

non tota te mole premat. si numina nostras

inpulerint acies, maneat pars optima Magni,

sitque mihi, si fata prement victorque cruentus,

quo fugisse velim.' vix tantum infirma dolorem

760

cepit, et attonito cesserunt pectore sensus.

tandem vox maestas potuit proferre querellas.

'nil mihi de fatis thalami superisque relictum est,

Magne, queri: nostros non rumpit funus amores

nec diri fax summa rogi, sed sorte frequenti

765

plebeiaque nimis careo dimissa marito.

hostis ad adventum rumpamus foedera taedae,

placemus socerum. sic est tibi cognita, Magne,

nostra fides? credisne aliquid mihi tutius esse

quam tibi? non olim casu pendemus ab uno?

770

fulminibus me, saeve, iubes tantaeque ruinae

absentem praestare caput? secura videtur

sors tibi, cum facias etiamnunc vota, perisse?

ut nolim servire malis sed morte parata

te sequar ad manes, feriat dum maesta remotas

775

fama procul terras, vivam tibi nempe superstes.

adde quod adsuescis fatis tantumque dolorem,

crudelis, me ferre doces. ignosce fatenti,

posse pati timeo. quod si sunt vota, deisque

audior, eventus rerum sciet ultima coniunx.

780

sollicitam rupes iam te victore tenebunt,

et puppem quae fata feret tam laeta timebo.

nec solvent audita metus mihi prospera belli,

cum vacuis proiecta locis a Caesare possim

vel fugiente capi. notescent litora clari

785

nominis exilio, positaque ibi coniuge Magni

quis Mytilenaeas poterit nescire latebras?

hoc precor extremum: si nil tibi victa relinquent

tutius arma fuga, cum te commiseris undis,

quolibet infaustam potius deflecte carinam:

790

litoribus quaerere meis.' sic fata relictis

exiluit stratis amens tormentaque nulla

vult differre mora. non maesti pectora Magni

sustinet amplexu dulci, non colla tenere,

extremusque perit tam longi fructus amoris,

795

praecipitantque suos luctus, neuterque recedens

sustinuit dixisse vale, vitamque per omnem

nulla fuit tam maesta dies; nam cetera damna

durata iam mente malis firmaque tulerunt.

labitur infelix manibusque excepta suorum

800

fertur ad aequoreas, ac se prosternit, harenas,

litoraque ipsa tenet, tandemque inlata carinaest.

non sic infelix patriam portusque reliquit

Hesperios, saevi premerent cum Caesaris arma.

fida comes Magni vadit duce sola relicto

805

Pompeiumque fugit. quae nox tibi proxima venit,

insomnis; viduo tum primum frigida lecto

atque insueta quies uni, nudumque marito

non haerente latus. somno quam saepe gravata

deceptis vacuum manibus conplexa cubile est

810

atque oblita fugae quaesivit nocte maritum!

nam quamvis flamma tacitas urente medullas

non iuvat in toto corpus iactae cubili:

servatur pars illa tori. caruisse timebat

Pompeio; sed non superi tam laeta parabant:

815

instabat miserae, Magnum quae redderet, hora.