Punica

Liber II

________________________________________________________________

Romanorum legati ab Hannibale repulsi Carthaginem petunt 1 – 24. Hannibal militum animis denuo incensis Saguntum oppugnare pergit 25 – 269. – Romanorum legati in senatu Carthaginiensium: Hannonis et Gestaris orationes; Fabius bellum indicit 270 – 390. – Hannibal aliquot gentibus, quae defecerant, celeriter oppressis ad Saguntum oppugnandum redit; arma ab Hispanis dono missa accipit 391 – 456. Saguntinorum miseriae 457 – 474. Hercules, conditor urbis, Fidem deam mittit, quae illorum animos erigit 475 – 525. contra Iuno Tisiphonen furiam ab inferis evocat, quae eos ad summam desperationem adducit 526 – 649. rogus exstruitur et incenditur. Hannibal urbem capit 660 – 695. epilogus poetae 696 – 707.

Caeruleis prouecta uadis iam Dardana puppis

tristia magnanimi portabat iussa senatus

primoresque patrum. Fabius, Tirynthia proles,

ter centum memorabat auos, quos turbine Martis

5

abstulit una dies, cum Fors non aequa labori

patricio Cremerae maculauit sanguine ripas.

huic comes aequato sociauit munere curas

Publicola, ingentis Volesi Spartana propago.

is cultam referens insigni nomine plebem

10

Ausonios atauo ducebat consule fastus.

Hos ut depositis portum contingere uelis

allatum Hannibali consultaque ferre senatus

iam medio seram bello poscentia pacem

ductorisque simul conceptas foedere poenas,

15

ocius armatas passim per litora turmas

ostentare iubet minitantia signa recensque

perfusos clipeos et tela rubentia caede.

haud dictis nunc esse locum; strepere omnia clamat

Tyrrhenae clangore tubae gemituque cadentum.

20

dum detur, relegant pontum neu se addere clausis

festinent: notum quid caede calentibus armis,

quantum irae liceat, motusue quid audeat ensis.

sic ducis adfatu per inhospita litora pulsi

conuerso Tyrios petierunt remige patres.

25

Hic alto Poenus fundentem uela carinam

incessens dextra ‹Nostrum, pro Iuppiter!› inquit

‹nostrum ferre caput parat illa per aequora puppis.

heu caecae mentes tumefactaque corda secundis!

armatum Hannibalem poenae petit impia tellus!

30

ne deposce, adero; dabitur tibi copia nostri

ante expectatum, portisque focisque timebis

quae nunc externos defendis, Roma, penatis.

Tarpeios iterum scopulos praeruptaque saxa

scandatis licet et celsam migretis in arcem:

35

nullo iam capti uitam pensabitis auro.›

Incensi dictis animi, et furor additus armis.

conditur extemplo telorum nubibus aether,

et densa resonant saxorum grandine turres.

ardor agit, prouecta queat dum cernere muros,

40

inque oculis profugae Martem exercere carinae.

ipse autem incensas promissa piacula turmas

flagitat insignis nudato uulnere ductor

ac repetens questus furibundo personat ore:

‹Poscimur, o socii, Fabiusque e puppe catenas

45

ostentat, dominique uocat nos ira senatus.

si taedet coepti culpandaue mouimus arma,

Ausoniam ponto propere reuocate carinam:

nil moror: en, uincta lacerandum tradite dextra.

nam cur, Eoi deductus origine Beli,

50

tot Libyae populis, tot circumfusus Hiberis,

seruitium perferre negem? Rhoeteius immo

aeternum imperitet populis saeclisque propaget

regna ferox; nos iussa uirum nutusque tremamus.›

effundunt gemitus atque omina tristia uertunt

55

in stirpem Aeneadum ac stimulant clamoribus iras.

Discinctos inter Libyas populosque bilinguis

Marmaricis audax in bella Oenotria signis

uenerat Asbyte, proles Garamantis Hiarbae.

Hammone hic genitus, Phorcynidos antra Medusae

60

Cinyphiumque Macen et iniquo e sole calentis

Battiadas late imperio sceptrisque regebat.

cui patrius Nasamon aeternumque arida Barce,

cui nemora Autololum atque infidae litora Syrtis

parebant nullaque leuis Gaetulus habena.

65

atque is fundarat thalamos Tritonide nympha,

unde genus proauumque Iouem regina ferebat

et sua fatidico repetebat nomina luco.

haec ignara uiri uacuoque adsueta cubili

uenatu et siluis primos defenderat annos;

70

non calathis mollita manus operataue fuso

Dictynnam et saltus et anhelum impellere planta

cornipedem ac strauisse feras immitis amabat.

quales Threiciae Rhodopen Pangaeaque lustrant

saxosis nemora alta iugis cursuque fatigant

75

Hebrum innupta manus: spreti Ciconesque Getaeque

et Rhesi domus et lunatis Bistones armis.

Ergo habitu insignis patrio, religata fluentem

Hesperidum nodo crinem dextrumque feroci

nuda latus Marti ac fulgentem tegmine laeuam

80

Thermodontiaca munita in proelia pelta,

fumantem rapidis quatiebat cursibus axem.

pars comitum biiugo curru, pars cetera dorso

fertur equi; nec non Veneris iam foedera passae

reginam cingunt, sed uirgine densior ala est.

85

ipsa autem gregibus per longa mapalia lectos

ante aciem ostentabat equos, tumulumque propincum

dum sequitur gyris, campo uibrata per auras

spicula contorquens summa ponebat in arce.

Hanc hasta totiens intrantem moenia Mopsus

90

non tulit et celsis senior Gortynia muris

tela sonante fugat neruo liquidasque per auras

derigit aligero letalia uulnera ferro.

Cres erat, aerisonis Curetum aduectus ab antris,

Dictaeos agitare puer leuioribus armis

95

pennata saltus adsuetus harundine Mopsus.

ille uagam caelo demisit saepe uolucrem,

ille procul campo linquentem retia ceruum

uulnere sistebat, rueretque inopina sub ictu

ante fera incauto quam sibila poneret arcus.

100

nec se tum pharetra iactauit iustius ulla

Eois quamquam certet Gortyna sagittis.

uerum ut opum leuior uenatu extendere uitam

abnuit, atque artae res exegere per aequor,

coniuge cum Meroe natisque inglorius hospes

105

intrarat miseram fato ducente Saguntum.

coryti fratrum ex umeris calamique paterni

pendebant uolucerque chalybs, Minoia tela.

hic medius iuuenum Massylae gentis in agmen

crebra Cydoneo fundebat spicula cornu.

110

iam Garamum audacemque Thyrum pariterque ruentis

Gisgonem leuemque Bagam indignumque sagittae,

impubem malas, tam certae occurrere Lixum

fuderat et plena tractabat bella pharetra.

tum uultum intendens telumque in uirginis ora

115

desertum non grata Iouem per uota uocabat.

namque ut fatiferos conuerti prospicit arcus,

opposito procul insidiis Nasamonias Harpe

corpore praeripuit letum calamumque uolantem,

dum clamat, patulo excipiens tramisit hiatu,

120

et primae ferrum a tergo uidere sorores.

at comitis frendens casu labentia uirgo

membra leuat paruaque oculos iam luce natantis

inrorat lacrimis totisque adnisa doloris

uiribus intorquet letalem in moenia cornum.

125

illa uolans umerum rapido transuerberat ictu

conantis Dorylae, iunctis iam cornibus arcus

et ducti spatium nerui complente sagitta,

excutere in uentos resoluto pollice ferrum.

tum subitum in uulnus praeceps deuoluitur altis

130

aggeribus muri, iuxtaque cadentia membra

effusi uersa calami fluxere pharetra.

exclamat paribus frater uicinus in armis

Icarus ulciscique parat lacrimabile fatum.

atque illum raptim promentem in proelia telum

135

Hannibal excussi praeuertit turbine saxi.

labuntur gelido torpentia frigore membra,

deficiensque manus pharetrae sua tela remisit.

At pater in gemino natorum funere Mopsus

correptos arcus ter maesta mouit ab ira,

140

ter cecidit dextra, et notas dolor abstulit artis.

paenitet heu sero dulcis liquisse penatis,

adreptoque auide, quo concidis, Icare, saxo,

postquam aeuum senior percussaque pectora frustra

sentit et, ut tantos compescat morte dolores,

145

nil opis in dextra, uastae se culmine turris

praecipitem iacit et delapsus pondere prono

membra super nati moribundos explicat artus.

Dum cadit externo Gortynius aduena bello,

iam noua molitus stimulato milite Theron,

150

Alcidae templi custos araeque sacerdos,

non expectatum Tyriis effuderat agmen

et fera miscebat reserata proelia porta.

atque illi non hasta manu, non uertice cassis,

sed fisus latis umeris et mole iuuentae

155

agmina uastabat claua, nihil indigus ensis.

exuuiae capiti impositae tegimenque leonis

terribilem attollunt excelso uertice rictum.

centum angues idem Lernaeaque monstra gerebat

in clipeo et sectis geminam serpentibus hydram.

160

ille Iubam T<h>apsumque patrem clarumque Micipsam

nomine aui Maurumque Sacen, a moenibus actos

palantisque fuga, praeceps ad litora cursu

egerat, atque una spumabant aequora dextra.

nec contentus Idi leto letoque Cothonis

165

Marmaridae nec caede Rothi nec caede Iugurthae,

Asbytes currum et radiantis tegmina laeuae

poscebat uotis gemmataque lumina peltae

atque in belligera uersabat uirgine mentem.

quem ruere ut telo uidit regina cruento,

170

obliquos detorquet equos laeuumque per orbem

fallaci gyro campum secat ac uelut ales

auerso rapitur sinuata per aequora curru.

dumque ea se ex oculis aufert, atque ocior Euro

incita pulueream campo trahit ungula nubem,

175

aduersum late stridens rota proterit agmen,

ingerit et crebras uirgo trepidantibus hastas.

hic cecidere Lycus Thamyrisque et nobile nomen

Eurydamas, clari deductum stirpe parentis,

qui thalamos ausus quondam sperare superbos

180

(heu demens!) Ithacique torum; sed enim arte pudica

fallacis totiens reuoluto stamine telae

deceptus, mersum pelago iactarat Vlixen.

ast Ithacus uero ficta pro morte loquacem

adfecit leto, taedaeque ad funera uersae.

185

gens extrema uiri campis deletur Hiberis

Eurydamas Nomados dextra: superinstrepit ater

et seruat cursum perfractis ossibus axis.

Iamque aderat remeans uirgo, inter proelia postquam

distringi Therona uidet, saeuamque bipennem

190

perlibrans mediae fronti, spolium inde superbum

Herculeasque tibi exuuias, Dictynna, uouebat.

nec segnis Theron tantae spe laudis in ipsos

aduersus consurgit equos uillosaque fului

ingerit obiectans trepidantibus ora leonis.

195

attoniti terrore nouo rictuque minaci

quadrupedes iactant resupino pondere currum.

tum saltu Asbyten conantem linquere pugnas

occupat incussa gemina inter tempora claua,

feruentisque rotas turbataque frena pauore

200

disiecto spargit conlisa per ossa cerebro,

ac rapta properans caedem ostentare bipenni

amputat e curru reuolutae uirginis ora.

necdum irae positae. celsa nam figitur hasta

spectandum caput: id gestent ante agmina Poenum

205

imperat, et propere currus ad moenia uertant.

Haec caecus fati diuumque abeunte fauore

uicino Theron edebat proelia leto.

namque aderat toto ore ferens iramque minasque

Hannibal et caesam Asbyten fixique tropaeum

210

infandum capitis furiata mente dolebat.

ac simul aerati radiauit luminis umbo,

et concussa procul membris uelocibus arma

letiferum intonuere, fugam perculsa repente

ad muros trepido conuertunt agmina cursu:

215

sicut agit leuibus per sera crepuscula pennis

e pastu uolucres ad nota cubilia uesper;

aut, ubi Cecropius formidine nubis aquosae

sparsa super flores examina tollit Hymettos,

ad dulcis ceras et odori corticis antra

220

mellis apes grauidae properant densoque uolatu

raucum conexae glomerant ad limina murmur.

praecipitat metus attonitos, caecique feruntur.

heu blandum caeli lumen! tantone cauetur

mors reditura metu nascentique addita fata?

225

consilium damnant portisque atque aggere tuto

erupisse gemunt: retinet uix agmina Theron

interdumque manu, interdum clamore minisque:

‹State, uiri; meus ille hostis; mihi gloria magnae,

state, uenit pugnae. muro tectisque Sagunti

230

hac abigam Poenos dextra; spectacula tantum

ferte, uiri; uel, si cunctos metus acer in urbem

(heu deforme!) rapit, soli mihi claudite portas.›

At Poenus rapido praeceps ad moenia cursu,

dum pauitant trepidi rerum fessique salutis,

235

tendebat. stat primam urbem murosque patentis

postposita caede et dilata inuadere pugna.

id postquam Herculeae custos uidet impiger arae,

emicat et uelox formidine praeuenit hostem.

gliscit Elissaeo uiolentior ira tyranno:

240

‹Tu solue interea nobis, bone ianitor urbis,

supplicium, ut pandas› inquit ‹tua moenia leto.›

nec plura effari sinit ira, rotatque coruscum

mucronem; sed contortum prior impete uasto

Daunius huic robur iuuenis iacit. arma fragore

245

icta graui raucum gemuere, alteque resultant

aere inlisa cauo nodosae pondera clauae.

at uiduus teli et frustrato proditus ictu,

pernici uelox cursu rapit incita membra

et celeri fugiens perlustrat moenia planta.

250

instat atrox terga increpitans fugientia uictor.

conclamant matres, celsoque e culmine muri

lamentis uox mixta sonat: nunc nomine noto

appellant, seras fesso nunc pandere portas

posse uolunt; quatit hortantum praecordia terror

255

ne simul accipiant ingentem moenibus hostem.

incutit umbonem fesso adsultatque ruenti

Poenus et ostentans spectantem e moenibus urbem

‹I, miseram Asbyten leto solare propinquo› –

haec dicens, iugulo optantis dimittere uitam

260

infestum condit mucronem ac regia laetus

quadrupedes spolia abreptos a moenibus ipsis,

quis aditum portae trepidantum saepserat agmen,

uictor agit curruque uolat per ouantia castra.

At Nomadum furibunda cohors miserabile humandi

265

deproperat munus tumulique adiungit honorem

et rapto cineres ter circum corpore lustrat.

hinc letale uiri robur tegimenque tremendum

in flammas iaciunt, ambustoque ore genisque

deforme alitibus liquere cadauer Hiberis.

270

Poenorum interea quis rerum summa potestas,

consultant bello super, et quae dicta ferantur

Ausoniae populis, oratorumque minaci

aduentu trepidant. mouet hinc foedusque fidesque

et testes superi iurataque pacta parentum,

275

hinc popularis amor coeptantis magna iuuentae,

et sperare iuuat belli meliora. sed, olim

ductorem infestans odiis gentilibus, Hannon

sic adeo increpitat studia incautumque fauorem:

‹Cuncta quidem, patres, (neque enim cohibere minantum

280

irae se ualuere) premunt formidine uocem:

haud tamen abstiterim. mortem licet arma propinquent,

testabor superos, et caelo nota relinquam

quae postrema salus rerum patriaeque reposcit.

nec nunc obsessa demum et fumante Sagunto

285

haec serus uates Hannon canit. anxia rupi

pectora ne castris innutriretur et armis

exitiale caput; monui et, dum uita, monebo,

ingenitum noscens uirus flatusque paternos,

ut, qui stelligero speculatur sidera caelo,

290

uenturam pelagi rabiem Caurique futura

praedicit miseris haud uanus flamina nautis.

consedit solio rerumque inuasit habenas:

ergo armis foedus fasque omne abrumpitur armis,

oppida quassantur, longeque in moenia nostra

295

Aeneadum arrectae mentes, disiectaque pax est.

exagitant manes iuuenem furiaeque paternae

ac funesta sacra et conuersi foedere rupto

in caput infidum superi Massylaque uates.

an nunc ille noui caecus caligine regni

300

externas arces quatit aut Tirynthia tecta?

sic propria luat hoc poena nec misceat urbis

fata suis: nunc hoc, hoc inquam, tempore muros

oppugnat, Carthago, tuos teque obsidet armis.

lauimus Hennaeas animoso sanguine uallis

305

et uix conducto produximus arma Lacone.

nos ratibus laceris Scyllaea repleuimus antra

classibus et refluo spectauimus aequore raptis

contorta e fundo reuomentem transtra Charybdin.

respice, pro demens, pro pectus inane deorum,

310

Aegatis Libyaeque procul fluitantia membra!

quo ruis et patriae exitio tibi nomina quaeris?

scilicet immensae, uisis iuuenalibus armis,

subsident Alpes, subsidet mole niuali

Alpibus aequatum attollens caput Apenninus.

315

sed campos fac, uane, dari. num gentibus istis

mortales animi, aut ferro flammaue fatiscunt?

haud tibi Neritia cernes cum prole laborem.

pubescit castris miles, galeaque teruntur

nondum signatae flaua lanugine malae,

320

nec requies aeui nota, exanguesque merendo

stant prima inter signa senes letumque lacessunt.

ipse ego Romanas perfosso corpore turmas

tela intorquentis correpta e uulnere uidi,

uidi animos mortesque uirum decorisque furorem.

325

si bello absistis nec te uictoribus offers,

quantum heu, Carthago, donat tibi sanguinis Hannon!›

Gestar ad haec (namque impatiens asperque coquebat

iamdudum immites iras mediamque loquentis

bis conatus erat turbando abrumpere uocem)

330

‹Concilione› inquit ‹Libyae Tyrioque senatu,

pro superi, Ausonius miles sedet, armaque tantum

haud dum sumpta uiro? nam cetera non latet hostis.

nunc geminas Alpes Apenninumque minatur,

nunc freta Sicaniae et Scyllaei litoris undas,

335

nec procul est quin iam manes umbrasque pauescat

Dardanias: tanta accumulat praeconia leto

uulneribusque uirum ac tollit sub sidera gentem.

mortalem, mihi crede, licet formidine turpi

frigida corda tremant, mortalem sumimus hostem.

340

uidi ego, cum, geminas artis post terga catenis

euinctus palmas, uulgo traheretur ouante

carceris in tenebras spes et fiducia gentis

Regulus Hectoreae; uidi, cum robore pendens

Hesperiam cruce sublimis spectaret ab alta.

345

nec uero terrent puerilia protinus ora

sub galea et pressae properata casside malae.

indole non adeo segni sumus: aspice, turmae

quot Libycae certant annos anteire labore

et nudis bellantur equis; ipse, aspice, ductor,

350

cum primam tenero uocem proferret ab ore,

iam bella et lituos ac flammis urere gentem

iurabat Phrygiam atque animo patria arma mouebat.

proinde polo crescant Alpes, astrisque coruscos

Apenninus agat scopulos: per saxa niuesque

355

(dicam etenim, ut stimulent atram uel inania mentem),

per caelum est qui pandat iter: pudet Hercule tritas

desperare uias laudemque timere secundam.

sed Libyae clades et primi incendia belli

aggerat atque iterum pro libertate labores

360

Hannon ferre uetat. ponat formidinis aestus

parietibusque domus imbellis femina seruet

singultantem animam; nos, nos contra ibimus hostem,

quis procul a Tyria dominos depellere Byrsa,

uel Ioue non aequo, fixum est. sin fata repugnant,

365

et iam damnata cessit Carthagine Mauors,

occumbam potius nec te, patria inclita, dedam

aeternum famulam liberque Acheronta uidebo.

nam quae, pro superi, Fabius iubet! «ocius arma

exuite et capta descendite ab arce Sagunti.

370

tum delecta manus scutorum incendat aceruos,

uranturque rates, ac toto absistite ponto.»

di, procul o, merita est numquam si talia plecti

Carthago, prohibete nefas nostrique solutas

ductoris seruate manus!› ut deinde resedit,

375

factaque censendi patrum de more potestas,

hic Hannon reddi propere certamine rapta

instat et auctorem uiolati foederis addit.

tum uero attoniti, ceu templo inrumperet hostis,

exiluere patres, Latioque id uerteret omen

380

orauere deum. at postquam discordia sensit

pectora et infidas ad Martem uergere mentes,

non ultra patiens Fabius rexisse dolorem

concilium propere exposcit, patribusque uocatis,

bellum se gestare sinu pacemque profatus,

385

quid sedeat, legere ambiguis neu fallere dictis

imperat ac, saeuo neutrum renuente senatu,

ceu clausas acies gremioque effunderet arma,

‹Accipite infaustum Libyae euentuque priori

par› inquit ‹bellum›, et laxos effundit amictus.

390

tum patrias repetit pugnandi nuntius arces.

Atque ea dum profugae regnis agitantur Elissae,

†accitis uelox populis, quis aegra lababat

ambiguo sub Marte fides, praedaque grauatus

ad muros Poenus reuocauerat arma Sagunti.

395

Ecce autem clipeum saeuo fulgore micantem

Oceani gentes ductori dona ferebant,

Callaicae telluris opus, galeamque coruscis

subnixam cristis, uibrant quae uertice coni

albentis niueae tremulo nutamine pennae,

400

ensem, unam ac multis fatalem milibus hastam;

praeterea textam nodis auroque trilicem

loricam, nulli tegimen penetrabile telo.

haec, aere et duri chalybis perfecta metallo

atque opibus perfusa Tagi, per singula laetis

405

lustrat ouans oculis et gaudet origine regni.

Condebat primae Dido Carthaginis arces,

instabatque operi subducta classe iuuentus.

molibus hi claudunt portus, his tecta domosque

partiris, iustae Bitia uenerande senectae.

410

ostentant caput effossa tellure repertum

bellatoris equi atque omen clamore salutant.

has inter species orbatum classe suisque

Aenean pulsum pelago dextraque precantem

cernere erat: fronte hunc auide regina serena

415

infelix ac iam uultu spectabat amico.

hinc et speluncam furtiuaque foedera amantum

Callaicae fecere manus: it clamor ad auras

latratusque canum, subitoque exterrita nimbo

occultant alae uenantum corpora siluis.

420

nec procul Aeneadum uacuo iam litore classis

aequora nequiquam reuocante petebat Elissa.

ipsa pyram super ingentem stans saucia Dido

mandabat Tyriis ultricia bella futuris,

ardentemque rogum media spectabat ab unda

425

Dardanus et magnis pandebat carbasa fatis.

parte alia supplex infernis Hannibal aris

arcanum Stygia libat cum uate cruorem

et primo bella Aeneadum iurabat ab aeuo.

at senior Siculis exultat Hamilcar in aruis:

430

spirantem credas certamina anhela mouere,

ardor inest oculis, toruumque minatur imago.

Necnon et laeuum clipei latus aspera signis

implebat Spartana cohors; hanc ducit ouantem

Ledaeis ueniens uictor Xanthippus Amyclis.

435

iuxta triste decus pendet sub imagine poenae

Regulus et fidei dat magna exempla Sagunto.

laetior at circa facies: agitata ferarum

agmina uenatu et caelata mapalia fulgent,

nec procul usta cutem nigri soror horrida Mauri

440

adsuetas mulcet patrio sermone leaenas.

it liber campi pastor, cui fine sine ullo

inuetitum saltus penetrat pecus: omnia Poenum

armenti uigilem patrio de more secuntur,

gaesaque latratorque Cydon tectumque focique

445

in silicis uenis et fistula nota iuuencis.

eminet excelso consurgens colle Saguntos,

quam circa immensi populi condensaque cingunt

agmina certantum pulsantque trementibus hastis.

extrema clipei stagnabat Hiberus in ora,

450

curuatis claudens ingentem flexibus orbem.

Hannibal abrupto transgressus foedere ripas

Poenorum populos Romana in bella uocabat.

tali sublimis dono, noua tegmina latis

aptat concutiens umeris celsusque profatur:

455

‹Heu quantum Ausonio sudabitis, arma, cruore!

quas, belli ui<n>dex, poenas mihi, Curia, pendes!›

Iamque senescebat uallatus moenibus hostis,

carpebatque dies urbem, dum signa manusque

expectant fessi socias. tandem aequore uano

460

auertunt oculos frustrataque litora ponunt

et propius suprema uident. sedet acta medullis

iamdudum atque inopes penitus coquit intima pestis.

est furtim lento misere durantia tabo

uiscera et exurit siccatas sanguine uenas

465

per longum celata fames. iam lumina retro

exesis fugere genis, iam lurida sola

tecta cute et uenis male iuncta trementibus ossa

extant consumptis uisu deformia membris.

umentis rores noctis terramque madentem

470

solamen fecere mali, cassoque labore

e sicco frustra presserunt robore sucos.

nil temerare piget: rabidi ieiunia uentris

insolitis adigunt uesci, resolutaque, nudos

linquentes clipeos, armorum tegmina mandunt.

475

Desuper haec caelo spectans Tirynthius alto

inlacrimat fractae nequiquam casibus urbis.

namque metus magnique tenent praecepta parentis

ne saeuae tendat contra decreta nouercae.

sic igitur coepta occultans ad limina sanctae

480

contendit Fidei secretaque pectora temptat.

arcanis dea laeta polo tum forte remoto

caelicolum magnas uoluebat conscia curas.

quam tali adloquitur Nemeae pacator honore:

‹Ante Iouem generata, decus diuumque hominumque,

485

qua sine non tellus pacem, non aequora norunt,

iustitiae consors tacitumque in pectore numen,

exitiumne tuae dirum spectare Sagunti

et tot pendentem pro te, dea, cernere poenas

urbem lenta potes? moritur tibi uulgus, et unam

490

te matres uincente fame, te maesta uirorum

ora uocant, primaque sonant te uoce minores.

fer caelo auxilium et fessis da surgere rebus.›

Haec satus Alcmena; contra cui talia uirgo:

‹Cerno equidem, nec pro nihilo est mihi foedera rumpi,

495

statque dies ausis olim tam tristibus ultor.

sed me pollutas properantem linquere terras

sedibus his tectisque Iouis succedere adegit

fecundum in fraudes hominum genus: impia liqui

et, quantum terrent, tantum metuentia regna

500

ac furias auri nec uilia praemia fraudum

et super haec ritu horrificos ac more ferarum

uiuentis rapto populos luxuque solutum

omne decus multaque oppressum nocte pudorem.

uis colitur, iurisque locum sibi uindicat ensis,

505

et probris cessit uirtus. en, aspice gentes:

nemo insons: pacem seruant commercia culpae.

sed si cura, tua fundata ut moenia dextra

dignum te seruent memorando fine uigorem,

dedita nec fessi tramittant corpora Poeno:

510

quod solum nunc fata sinunt seriesque futuri,

extendam leti decus atque in saecula mittam

ipsaque laudatas ad manes prosequar umbras.›

Inde seuera leui decurrens aethere uirgo

luctantem fatis petit inflammata Saguntum.

515

inuadit mentes et pectora nota pererrat

immittitque animis numen. tum fusa medullis

implicat atque sui flagrantem inspirat amorem.

arma uolunt temptantque aegros ad proelia nisus.

insperatus adest uigor, interiusque recursat

520

dulcis honor diuae et sacrum pro uirgine letum.

it tacitus fessis per ouantia pectora sensus

uel leto grauiora pati saeuasque ferarum

attemptare dapes et mensis addere crimen.

sed prohibet culpa pollutam extendere lucem

525

casta Fides paribusque famem compescere membris.

Quam simul inuisae gentis conspexit in arce,

forte ferens sese Libycis Saturnia castris,

uirgineum increpitat miscentem bella furorem

atque ira turbata gradum ciet ocius atram

530

Tisiphonen imos agitantem uerbere manes,

et palmas tendens ‹Hos› inquit ‹noctis alumna,

hos muros impelle manu populumque ferocem

dextris sterne suis: Iuno iubet. ipsa propinqua

effectus studiumque tuum de nube uidebo.

535

illa deos summumque Iouem turbantia tela,

quis Acheronta moues, flammam immanesque chelydros

stridoremque tuum, quo territa comprimit ora

Cerberus, ac mixto quae spumant felle uenena

et quicquid scelerum, poenarum quicquid et irae

540

pectore fecundo coquitur tibi, congere praeceps

in Rutulos totamque Erebo demitte Saguntum.

hac mercede Fides constet delapsa per auras.›

Sic uoce instimulans dextra dea concita saeuam

Eumenida incussit muris, tremuitque repente

545

mons circum, et grauior sonuit per litora fluctus.

sibilat insurgens capiti et turgentia circa

multus colla micat squalenti tergore serpens.

Mors graditur uasto caua pandens guttura rictu

casuroque inhiat populo: tunc Luctus et atri

550

pectora circumstant Planctus Maerorque Dolorque,

atque omnes adsunt Poenae, formaque trifauci

personat insomnis lacrimosae Ianitor aulae.

protinus adsimulat faciem mutabile monstrum

Tiburnae gressumque simul sonitumque loquentis.

555

haec bello uacuos et saeui turbine Martis

lugebat thalamos, Murro spoliata marito,

clara genus Daunique trahens a sanguine nomen.

cui uultus induta pares disiectaque crinem

Eumenis in medios inrumpit turbida coetus

560

et maestas lacerata genas ‹Quis terminus?› inquit

‹sat Fidei proauisque datum. uidi ipsa cruentum,

ipsa meum uidi lacerato uulnere nostras

terrentem Murrum noctes et dira sonantem:

«Eripe te, coniunx, miserandae casibus urbis

565

et fuge, si terras adimit uictoria Poeni,

ad manes, Tiburna, meos; cecidere penates,

occidimus Rutuli, tenet omnia Punicus ensis.»

mens horret, nec adhuc oculis absistit imago.

nullane iam posthac tua tecta, Sagunte, uidebo?

570

felix, Murre, necis patriaque superstite felix.

at nos, Sidoniis famulatum matribus actas,

post belli casus uastique pericula ponti

Carthago aspiciet uictrix, tandemque suprema

nocte obita Libyae gremio captiua iacebo.

575

sed uos, o iuuenes, uetuit quos conscia uirtus

posse capi, quis telum ingens contra aspera mors est,

uestris seruitio manibus subducite matres.

ardua uirtutem profert uia: pergite primi

nec facilem populis nec notam inuadere laudem.›

580

His ubi turbatas hortatibus impulit aures,

inde petit tumulum, summo quem uertice montis

Amphitryoniades spectandum ex aequore nautis

struxerat et grato cineres decorarat honore.

excitus sede, horrendum, prorumpit ab ima

585

caeruleus maculis auro squalentibus anguis.

ignea sanguinea radiabant lumina flamma,

oraque uibranti stridebant sibila lingua.

isque inter trepidos coetus mediamque per urbem

uoluitur et muris propere delabitur altis

590

ac similis profugo uicina ad litora tendit

spumantisque freti praeceps immergitur undis.

Tum uero excussae mentes, ceu prodita tecta

expulsi fugiant manes, umbraeque recusent

captiuo iacuisse solo. sperare salute<m>

595

pertaesum, damnantque cibos: agit abdita Erinys.

haud grauior duris diuum inclementia rebus

quam leti perferre moras: abrumpere uitam

ocius attoniti quaerunt lucemque grauantur.

certatim structus subrectae molis ad astra

600

in media stetit urbe rogus: portantque trahuntque

longae pacis opes quaesitaque praemia dextris,

Callaico uestes distinctas matribus auro

armaque Dulichia proauis portata Zacyntho

et prisca aduectos Rutulorum ex urbe penates.

605

huc, quicquid superest captis, clipeosque simulque

infaustos iaciunt enses et condita bello

effodiunt penitus terra gaudentque superbi

uictoris praedam flammis donare supremis.

Quae postquam congesta uidet feralis Erinys,

610

lampada flammiferis tinctam Phlegethontis in undis

quassat et inferna superos caligine condit.

inde opus aggressi toto quod nobile mundo

aeternum inuictis infelix gloria seruat.

princeps Tisiphone lentum indignata pauentum

615

pressit ouans capulum cunctantemque impulit ensem

et dirum insonuit Stygio bis terque flagello.

inuitas maculant cognato sanguine dextras

miranturque nefas auersa mente peractum

et facto sceleri inlacrimant. hic turbidus ira

620

et rabie cladum perpessaeque ultima uitae

obliquos uersat materna per ubera uisus.

hic raptam librans dilectae in colla securim

coniugis increpitat sese mediumque furorem

proiecta damnat stupefactus membra bipenni.

625

nec tamen euasisse datur; nam uerbera Erinys

incutit atque atros insibilat ore tumores.

sic thalami fugit omnis amor, dulcesque marito

effluxere tori, et subiere obliuia taedae.

ille iacit totis conisus uiribus aegrum

630

in flammas corpus, densum qua turbine nigro

exundat fumans piceus caligine uertex.

At medios inter coetus pietate sinistra,

infelix Tymbrene, furis, Poenoque parentis

dum properas auferre necem, reddentia formam

635

ora tuam laceras temerasque simillima membra.

uos etiam primo gemini cecidistis in aeuo,

Eurymedon fratrem et fratrem mentite Lycorma,

cuncta pares; dulcisque labor sua nomina natis

reddere et in uultu genetrici stare suorum.

640

iam fixus iugulo culpa te soluerat ensis,

Eurymedon, inter miserae lamenta senectae,

dumque malis turbata parens deceptaque uisis

‹Quo ruis? huc ferrum› clamat ‹conuerte, Lycorma,›

ecce simul iugulum perfoderat ense Lycormas.

645

sed magno ‹Quinam, Eurymedon, furor iste?› sonabat

cum planctu geminaeque notis decepta figurae

funera mutato reuocabat nomine mater,

donec transacto tremebunda per ubera ferro

tunc etiam ambiguos cecidit super inscia natos.

650

Quis diros urbis casus laudandaque monstra

et Fidei poenas ac tristia fata piorum

imperet euoluens lacrimis? uix Punica fletu

cessassent castra ac miserescere nescius hostis.

urbs, habitata diu Fidei caeloque parentem

655

murorum repetens, ruit inter perfida gentis

Sidoniae tela atque immania facta suorum,

iniustis neglecta deis: furit ensis et ignis,

quique caret flamma, scelerum est locus. erigit atro

nigrantem fumo rogus alta ad sidera nubem.

660

ardet in excelso proceri uertice montis

arx intacta prius bellis (hinc Punica castra

litoraque et totam soliti spectare Saguntum),

ardent tecta deum. resplendet imagine flammae

aequor, et in tremulo uibrant incendia ponto.

665

Ecce inter medios caedum Tiburna furores

fulgenti dextram mucrone armata mariti

et laeua infelix ardentem lampada quassans

squalentemque erecta comam ac liuentia planctu

pectora nudatis ostendens saeua lacertis

670

ad tumulum Murri super ipsa cadauera fertur:

qualis, ubi inferni dirum tonat aula parentis,

iraque turbatos exercet regia manes,

Alecto solium ante dei sedemque tremendam

Tartareo est operata Ioui poenasque ministrat.

675

arma uiri multo nuper defensa cruore

imponit tumulo inlacrimans, manesque precata

acciperent sese, flagrantem lampada subdit.

tunc rapiens letum ‹Tibi ego haec› ait ‹optime coniunx,

ad manes, en, ipsa fero.› sic ense recepto

680

arma super ruit et flammas inuadit hiatu.

Semiambusta iacet nullo discrimine passim

infelix obitus, permixto funere, turba:

ceu, stimulante fame cum uictor ouilia tandem

faucibus inuasit siccis leo, mandit hianti

685

ore fremens imbelle pecus, patuloque redundat

gutture ructatus large cruor: incubat atris

semesae stragis cumulis, aut murmure anhelo

infrendens laceros inter spatiatur aceruos:

late fusa iacent pecudes custosque Molossus

690

pastorumque cohors stabulique gregisque magister,

totaque uastatis disiecta mapalia tectis.

inrumpunt uacuam Poeni tot cladibus arcem.

tum demum ad manis perfecto munere Erinys

Iunoni laudata redit magnamque superba

695

exultat rapiens secum sub Tartara turbam.

At uos, sidereae, quas nulla aequauerit aetas,

ite, decus terrarum, animae, uenerabile uulgus,

Elysium et castas sedes decorate piorum.

cui uero non aequa dedit uictoria nomen

700

(audite, o gentes, neu rumpite foedera pacis

nec regnis postferte fidem!) uagus exul in orbe

errabit toto patriis proiectus ab oris,

tergaque uertentem trepidans Carthago uidebit.

saepe Saguntinis somnos exterritus umbris

705

optabit cecidisse manu, ferroque negato

inuictus quondam Stygias bellator ad undas

deformata feret liuenti membra ueneno.