Thebaidos libri XII

Liber sextus

_______________________________________________________

Nuntia multivago Danaas perlabitur urbes

Fama gradu, sancire novo sollemnia busto

Inachidas ludumque super, quo Martia bellis

praesudare paret seseque accendere virtus.

5

Graium ex more decus: primus Pisaea per arva

hunc pius Alcides Pelopi certavit honorem

pulvereumque fera crinem detersit oliva;

proxima vipereo celebratur libera nexu

Phocis, Apollineae bellum puerile pharetrae;

10

mox circum tristes servata Palaemonis aras

nigra superstitio, quotiens animosa resumit

Leucothea gemitus et amica ad litora festa

tempestate venit: planctu conclamat uterque

Isthmos, Echioniae responsant flebile Thebae.

15

et nunc eximii regum, quibus Argos alumnis

conexum caelo, quorumque ingentia tellus

Aonis et Tyriae suspirant nomina matres,

concurrunt nudasque movent in proelia vires.

ceu primum ausurae trans alta ignota biremes,

20

seu Tyrrhenam hiemem, seu stagna Aegaea lacessant,

tranquillo prius arma lacu clavumque levesque

explorant remos atque ipsa pericula discunt;

at cum experta cohors, tunc pontum inrumpere fretae

longius ereptasque oculis non quaerere terras.

25

Clara laboriferos caelo Tithonia currus

extulerat vigilesque deae pallentis habenas

et Nox et cornu fugiebat Somnus inani;

iam plangore viae, gemitu iam regia mugit

flebilis, acceptos longe nemora avia frangunt

30

multiplicantque sonos. sedet ipse exutus honoro

vittarum nexu genitor squalentiaque ora

sparsus et incultam ferali pulvere barbam.

asperior contra planctusque egressa viriles

exemplo famulas premit hortaturque volentes

35

orba parens, lacerasque super procumbere nati

reliquias ardet totiensque avulsa refertur.

arcet et ipse pater. mox ut maerentia dignis

vultibus Inachii penetrarunt limina reges,

ceu nova tunc clades et primo saucius infans

40

vulnere letalisve inrumperet atria serpens,

sic alium ex alio quamquam lassata fragorem

pectora congeminant, integratoque resultant

accensae clamore fores: sensere Pelasgi

invidiam et lacrimis excusant crimen obortis.

45

Ipse, datum quotiens intercisoque tumultu

conticuit stupefacta domus, solatur Adrastus

adloquiis genitorem ultro, nunc fata recensens

resque hominum duras et inexorabile pensum,

nunc aliam prolem mansuraque numine dextro

50

pignora. nondum orsis modus, et lamenta redibant.

ille quoque adfatus non mollius audit amicos

quam trucis Ionii rabies clamantia ponto

vota virum aut tenues curant vaga fulmina nimbos.

Tristibus interea ramis teneraque cupresso

55

damnatus flammae torus et puerile feretrum

texitur: ima virent agresti stramina cultu;

proxima gramineis operosior area sertis,

et picturatus morituris floribus agger;

tertius adsurgens Arabum strue tollitur ordo

60

Eoas complexus opes incanaque glebis

tura et ab antiquo durantia cinnama Belo.

summa crepant auro, Tyrioque attollitur ostro

molle supercilium, teretes hoc undique gemmae

inradiant, medio Linus intertextus acantho

65

letiferique canes: opus admirabile semper

oderat atque oculos flectebat ab omine mater.

arma etiam et veterum exuvias circumdat avorum

gloria mixta malis adflictaeque ambitus aulae,

ceu grande exequiis onus atque inmensa ferantur

70

membra rogo, sed cassa tamen sterilisque dolentes

fama iuvat, parvique augescunt funere manes.

inde ingens lacrimis honor et miseranda voluptas,

muneraque in cineres annis graviora feruntur;

namque illi et pharetras brevioraque tela dicarat

75

festinus voti pater insontesque sagittas;

iam tunc et nota stabuli de gente probatos

in nomen pascebat equos cinctusque sonantes

armaque maiores expectatura lacertos.

[spes avidi quas, non in nomen credula, vestes

80

urguebat studio cultusque insignia regni

purpureos sceptrumque minus, cuncta ignibus atris

damnat atrox suaque ipse parens gestamina ferri,

si damnis rabidum queat exaturare dolorem.]

Parte alia gnari monitis exercitus instat

85

auguris aeriam truncis nemorumque ruina,

montis opus, cumulare pyram, quae crimina caesi

anguis et infausti cremet atra piacula belli.

[his labor accisam Nemeen umbrosaque tempe

praecipitare solo lucosque ostendere Phoebo.]

90

sternitur extemplo veteres incaedua ferro

silva comas, largae qua non opulentior umbrae

Argolicos inter saltusque educta Lycaeos

extulerat super astra caput: stat sacra senectae

numine, nec solos hominum transgressa veterno

95

fertur avos, Nymphas etiam mutasse superstes

Faunorumque greges. aderat miserabile luco

excidium: fugere ferae, nidosque tepentes

absiliunt (metus urguet) aves; cadit ardua fagus

Chaoniumque nemus brumaeque inlaesa cupressus,

100

procumbunt piceae, flammis alimenta supremis,

ornique iliceaeque trabes metuendaque suco

taxus et infandos belli potura cruores

fraxinus atque situ non expugnabile robur.

hinc audax abies et odoro vulnere pinus

105

scinditur, adclinant intonsa cacumina terrae

alnus amica fretis nec inhospita vitibus ulmus.

dat gemitum tellus: non sic eversa feruntur

Ismara cum fracto Boreas caput extulit antro,

non grassante Noto citius nocturna peregit

110

flamma nemus. linquunt flentes dilecta locorum

otia cana Pales Silvanusque arbiter umbrae

semideumque pecus, migrantibus aggemit illis

silva, nec amplexae dimittunt robora Nymphae.

ut cum possessas avidis victoribus arces

115

dux raptare dedit, vix signa audita, nec urbem

invenias; ducunt sternuntque abiguntque feruntque

inmodici, minor ille fragor quo bella gerebant.

Iamque pari cumulo geminas, hanc tristibus umbris

ast illam superis, aequus labor auxerat aras,

120

cum signum luctus cornu grave mugit adunco

tibia, cui teneros suetum producere manes

lege Phrygum maesta. Pelopem monstrasse ferebant

exequiale sacrum carmenque minoribus umbris

utile, quo geminis Niobe consumpta pharetris

125

squalida bissenas Sipylon deduxerat urnas.

Portant inferias arsuraque fercula primi

Graiorum, titulisque pios testantur honores

gentis quisque suae; longo post tempore surgit

colla super iuvenum (numero dux legerat omni)

130

ipse fero clamore torus. cinxere Lycurgum

Lernaei proceres, genetricem mollior ambit

turba; nec Hypsipyle raro subit agmine: vallant

Inachidae memores, sustentant livida nati

bracchia et inventae concedunt plangere matri.

135

Illic infaustos ut primum egressa penates

Eurydice, nudo vocem de pectore rumpit

planctuque et longis praefata ululatibus infit:

‹non hoc Argolidum coetu circumdata matrum

speravi te, nate, sequi, nec talia demens

140

fingebam votis annorum elementa tuorum,

nil saevum reputans: etenim his in finibus aevi

unde ego bella tibi Thebasque ignara timerem?

cui superum nostro committere sanguine pugnas

dulce? quis hoc armis vovit scelus? at tua nondum,

145

Cadme, domus, nullus Tyrio grege plangitur infans.

primitias egomet lacrimarum et caedis acerbae,

ante tubas ferrumque, tuli, dum deside cura

credo sinus fidos altricis et ubera mando.

quidni ego? narrabat servatum fraude parentem

150

insontesque manus. en quam ferale putemus

abiurasse sacrum et Lemni gentilibus unam

inmunem furiis! haec illa (et creditis ausae?)

haec pietate potens solis abiecit in arvis –

non regem dominumque – alienos impia partus,

155

hoc tantum, silvaque infamis tramite liquit

quem non anguis atrox (quid enim hac opus, ei mihi, leti

mole fuit?) tantum caeli violentior aura

impulsaeque Noto frondes cassusque valeret

exanimare timor. nec vos incessere luctu

160

orba habeo, fixum matri inmotumque manebat

hac altrice nefas; †atquin et blandus ad illam

nate magis solam nosse atque audire vocantem

ignarusque mei† nulla ex te gaudia matri.

illa tuos questus lacrimososque impia risus

165

audiit et vocis decerpsit murmura primae.

illa tibi genetrix semper dum vita manebat,

nunc ego. sed miserae mihi nec punire potestas

sic meritam! quid dona, duces, quid inania fertis

iusta rogis? illam (nil poscunt amplius umbrae),

170

illam, oro, cineri simul excisaeque parenti

reddite, quaeso, duces, per ego haec primordia belli

cui peperi; sic aequa gemant mihi funera matres

Ogygiae.› sternit crines iteratque precando:

‹reddite, nec vero crudelem avidamque vocate

175

sanguinis: occumbam pariter, dum vulnere iusto

exaturata oculos unum impellamur in ignem.›

talia vociferans alia de parte gementem

Hypsipylen (neque enim illa comas nec pectora servat)

agnovit longe et socium indignata dolorem:

180

‹hoc saltem, o proceres, tuque o, cui pignora nostri

proturbata tori: prohibete, auferte supremis

invisam exequiis. quid se funesta parenti

miscet et in nostris spectatur et ipsa ruinis?›

[cui luget complexa suos?› dixitque repente

185

concidit abruptisque obmutuit ore querelis.]

185a

sic ait abruptisque inmutuit ore querelis.

non secus ac primo fraudatum lacte iuvencum,

cui trepidae vires et solus ab ubere sanguis,

seu fera seu duras avexit pastor ad aras;

nunc vallem spoliata parens, nunc flumina questu,

190

nunc armenta movet vacuosque interrogat agros;

tunc piget ire domum, maestoque novissima campo

exit et oppositas impasta avertitur herbas.

At genitor sceptrique decus cultusque Tonantis

inicit ipse rogis, tergoque et pectore fusam

195

caesariem ferro minuit sectisque iacentis

obnubit tenuia ora comis, ac talia fletu

verba pio miscens: ‹alio tibi, perfide, pacto,

Iuppiter, hunc crinem voti reus ante dicaram,

si pariter virides nati libare dedisses

200

ad tua templa genas; sed non ratus ore sacerdos,

damnataeque preces; ferat haec, quae dignior, umbra.›

iam face subiecta primis in frondibus ignis

exclamat; labor insanos arcere parentes.

stant iussi Danaum atque obtentis eminus armis

205

prospectu visus interclusere nefasto.

ditantur flammae; non umquam opulentior illic

ante cinis: crepitant gemmae, atque inmane liquescit

argentum, et pictis exsudat vestibus aurum;

nec non Assyriis pinguescunt robora sucis,

210

pallentique croco strident ardentia mella,

spumantesque mero paterae verguntur et atri

sanguinis et rapto gratissima cymbia lactis.

tunc septem numero turmas (centenus ubique

surgit eques) versis ducunt insignibus ipsi

215

Graiugenae reges, lustrantque ex more sinistro

orbe rogum et stantes inclinant pulvere flammas.

ter curvos egere sinus, inlisaque telis

tela sonant, quater horrendum pepulere fragorem

arma, quater mollem famularum bracchia planctum.

220

Semianimas alter pecudes spirantiaque ignis

accipit armenta; hic luctus abolere novique

funeris auspicium vates, quamquam omina sentit

vera, iubet: dextri gyro et vibrantibus hastis

hac redeunt, raptumque suis libamen ab armis

225

quisque iacit, seu frena libet seu cingula flammis

mergere seu iaculum summae seu cassidis umbram.

[multa gemunt extra raucis concentibus agri,

et lituis aures circum pulsantur acutis.

terretur clamore nemus: sic Martia vellunt

230

signa tubae, nondum ira calet, nec sanguine ferrum

inrubuit, primus bellorum comitur illo

vultus, honoris opus. stat adhuc incertus in alta

nube quibus sese Mavors indulgeat armis.]

Finis erat, lassusque putres iam Mulciber ibat

235

in cineres; instant flammis multoque soporant

imbre rogum, posito donec cum sole labores

exhausti; seris vix cessit cura tenebris.

Roscida iam novies caelo dimiserat astra

Lucifer et totidem Lunae praevenerat ignes

240

mutato nocturnus equo (nec conscia fallit

sidera et alterno deprenditur unus in ortu):

mirum opus accelerasse manus! stat saxea moles,

templum ingens cineri, rerumque effictus in illa

ordo docet casus: fessis hic flumina monstrat

245

Hypsipyle Danais, hic reptat flebilis infans,

hic iacet, extremum tumuli circum asperat orbem

squameus; expectes morientis ab ore cruenta

sibila, marmorea sic volvitur anguis in hasta.

Iamque avidum pugnas visendi vulgus inermes

250

(fama vocat cunctos) arvis ac moenibus adsunt

exciti; illi etiam quis belli incognitus horror,

quos effeta domi, quos prima reliquerat aetas,

conveniunt: non aut Ephyraeo in litore tanta

umquam aut Oenomai fremuerunt agmina circo.

255

Collibus incurvis viridique obsessa corona

vallis in amplexu nemorum sedet; hispida circum

stant iuga, et obiectus geminis umbonibus agger

campum exire vetat, longo quem tramite planum

gramineae frontes sinuataque caespite vivo

260

mollia non subitis augent fastigia clivis.

illic conferti, iam sole rubentibus arvis,

bellatrix sedere cohors; ibi corpore mixto

metiri numerum vultusque habitusque suorum

dulce viris, tantique iuvat fiducia belli.

265

centum ibi nigrantes, armenti robora, tauros

lenta mole trahunt; idem numerusque colorque

matribus et nondum lunatis fronte iuvencis.

Exin magnanimum series antiqua parentum

invehitur, miris in vultum animata figuris.

270

primus anhelantem duro Tirynthius angens

pectoris attritu sua frangit in ossa leonem.

haud illum impavidi quamvis et in aere suumque

Inachidae videre decus. pater ordine iuncto

laevus harundineae recubans super aggere ripae

275

cernitur emissaeque indulgens Inachus urnae.

Io post tergum, iam prona dolorque parentis,

spectat inocciduis stellatum visibus Argum.

ast illam melior Phariis erexerat arvis

Iuppiter atque hospes iam tunc Aurora colebat.

280

Tantalus inde parens, non qui fallentibus undis

inminet aut refugae sterilem rapit aera silvae,

sed pius et magni vehitur conviva Tonantis.

parte alia victor curru Neptunia tendit

lora Pelops, prensatque rotas auriga natantes

285

Myrtilos et volucri iam iamque relinquitur axe.

et gravis Acrisius speciesque horrenda Coroebi

et Danae culpata sinus et in amne reperto

tristis Amymone, parvoque Alcmena superbit

Hercule tergemina crinem circumdata luna.

290

iungunt discordes inimica in foedera dextras

Belidae fratres, sed vultu mitior astat

Aegyptus; Danai manifestum agnoscere ficto

ore notas pacisque malae noctisque futurae.

mille dehinc species. tandem satiata voluptas

295

praestantesque viros vocat ad sua praemia virtus.

Primus sudor equis. dic incluta, Phoebe, regentum

nomina, dic ipsos; neque enim generosior umquam

alipedum conlata acies, ceu praepete cursu

confligant densae volucres aut litore in uno

300

Aeolus insanis statuat certamina ventis.

Ducitur ante omnes rutilae manifestus Arion

igne iubae. Neptunus equo, si certa priorum

fama, pater; primus teneri laesisse lupatis

ora et litoreo domitasse in pulvere fertur,

305

verberibus parcens; etenim insatiatus eundi

ardor et hiberno par inconstantia ponto.

saepe per Ionium Libycumque natantibus ire

interiunctus equis omnesque adsuerat in oras

caeruleum deferre patrem; stupuere relicta

310

Nubila, certantesque Eurique Notique sequuntur.

nec minor in terris bella Eurysthea gerentem

Amphitryoniaden alto per gramina sulco

duxerat, illi etiam ferus indocilisque teneri.

mox divum dono regis dignatus Adrasti

315

imperia et multum mediis mansueverat annis.

tunc rector genero Polynici indulget agendum

multa monens, ubi fervor equo, qua suetus ab arte

mulceri, ne saeva manus, ne liber habenis

impetus. ‹urgue alios,› inquit, ‹stimulisque minisque;

320

ille ibit, minus ipse voles.› sic ignea lora

cum daret et rapido Sol natum imponeret axi,

gaudentem lacrimans astra insidiosa docebat

nolentesque teri zonas mediamque polorum

temperiem: pius ille quidem et formidine cauta,

325

sed iuvenem durae prohibebant discere Parcae.

Oebalios sublimis agit, spes proxima palmae,

Amphiaraus equos; tua furto lapsa propago,

Cyllare, dum Scythici diversus ad ostia Ponti

Castor Amyclaeas remo permutat habenas.

330

ipse habitu niveus, nivei dant colla iugales,

concolor est albis et cassis et infula cristis.

quin et Thessalicis felix Admetus ab oris

vix steriles compescit equas, Centaurica dicunt

semina: credo, adeo sexum indignantur, et omnis

335

in vires adducta Venus; noctemque diemque

adsimulant maculis internigrantibus albae:

tantus uterque color, credi nec degener illo

de grege, Castaliae stupuit qui sibila cannae

laetus et audito contempsit Apolline pasci.

340

ecce et Iasonidae iuvenes, nova gloria matris

Hypsipyles, subiere iugo, quo vectus uterque,

nomen avo gentile Thoas atque omine dictus

Euneos Argoo. geminis eadem omnia: vultus,

currus, equi, vestes, par et concordia voti,

345

vincere vel solo cupiunt a fratre relinqui.

it Chromis Hippodamusque, alter satus Hercule magno,

alter ab Oenomao: dubites uter effera presset

frena magis. Getici pecus hic Diomedis, at ille

Pisaei iuga patris habet, crudelibus ambo

350

exuviis diroque imbuti sanguine currus.

Metarum instar erat hinc nudo robore quercus,

olim omnes exuta comas, hinc saxeus umbo,

arbiter agricolis; finem iacet inter utrumque

quale quater iaculo spatium, ter harundine, vincas.

355

Interea cantu Musarum nobile mulcens

concilium citharaeque manus insertus Apollo

Parnasi summo spectabat ab aethere terras.

357a

· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·

orsa deum, nam saepe Iovem Phlegramque suique

anguis opus fratrumque pius cantarat honores.

360

tunc aperit quis fulmen agat, quis sidera ducat

spiritus, unde animi fluviis, quae pabula ventis,

quo fonte inmensum vivat mare, quae via solis

praecipitet noctem, quae porrigat, imane tellus

an media et rursus mundo succincta latenti.

365

finis erat, differt avidas audire sorores,

dumque chelyn lauro tectumque inlustre coronae

subligat et picto discingit pectora limbo,

haud procul Herculeam Nemeen clamore reductus

aspicit atque illic ingens certaminis instar

370

quadriiugi. noscit cunctos, et forte propinquo

constiterant Admetus et Amphiaraus in arvo.

tunc secum: ‹quisnam iste duos, fidissima Phoebi

nomina, commisit deus in discrimina reges?

ambo pii carique ambo; nequeam ipse priorem

375

dicere. Peliacis hic cum famularer in arvis

(sic Iovis imperia et nigrae volvere Sorores),

tura dabat famulo nec me sentire minorem

ausus; at hic tripodum comes et pius artis alumnus

aetheriae. potior meritis tamen ille, sed huius

380

extrema iam fila colu; datur ordo senectae

Admeto serumque mori; tibi nulla supersunt

gaudia, nam Thebae iuxta et tenebrosa vorago.

scis miser, et nostrae pridem cecinere volucres.›

dixit, et os fletu paene inviolabile tinctus

385

extemplo Nemeen radiante per aera saltu

ocior et patrio venit igne suisque sagittis.

ipse olim in terris, caelo vestigia durant,

claraque per zephyros etiamnum semita lucet.

Et iam sortitus Prothous versarat aena

390

casside, iamque locus cuique est et liminis ordo.

terrarum decora ampla viri, decora aequa iugales,

divum utrumque genus, stant uno margine clausi,

spesque audaxque una metus et fiducia pallens.

nil fixum cordi: pugnant exire paventque,

395

concurrit summos animosum frigus in artus.

qui dominis, idem ardor equis; face lumina surgunt,

ora sonant morsu, spumisque et sanguine ferrum

uritur, impulsi nequeunt obsistere postes

claustraque, compressae transfumat anhelitus irae.

400

stare adeo miserum est, pereunt vestigia mille

ante fugam, absentemque ferit gravis ungula campum.

circumstant fidi, nexusque et torta iubarum

expediunt firmantque animos et plurima monstrant.

insonuit contra Tyrrhenum murmur, et omnes

405

exiluere loco. quae tantum carbasa ponto,

quae bello sic tela volant, quae nubila caelo?

amnibus hibernis minor est, minor impetus igni,

tardius astra cadunt, glomerantur tardius imbres,

tardius e summo decurrunt flumina monte.

410

emissos videre atque agnovere Pelasgi,

et iam rapti oculis, iam caeco pulvere mixti

una in nube latent, vultusque umbrante tumultu

vix inter sese clamore et nomine noscunt.

evolvere globum, et spatio quo quisque valebat

415

diducti. delet sulcos iterata priores

orbita, nunc avidi prono iuga pectore tangunt,

nunc pugnante genu et pressis duplicantur habenis.

colla toris crinita tument, stantesque repectit

aura iubas, bibit albentes humus arida nimbos.

420

fit sonus inmanisque pedum tenuisque rotarum:

nulla manu requies, densis insibilat aer

verberibus; gelida non crebrior exilit Arcto

grando, nec Oleniis manant tot cornibus imbres.

Senserat adductis alium praesagus Arion

425

stare ducem loris, dirumque expaverat insons

Oedipodioniden; iam illinc a limine discors

iratusque oneri solito truculentior ardet.

Inachidae credunt accensum laudibus; ille

aurigam fugit, aurigae furiale minatur

430

efferus, et campo dominum circumspicit omni.

ante tamen cunctos sequitur longeque secundus

Amphiaraus agit, quem Thessalus aequat eundo

Admetus; iuxta gemini, nunc Euneos ante

et nunc ante Thoas, cedunt vincuntque, nec umquam

435

ambitiosa pios conlidit gloria fratres.

postremum discrimen erant Chromis asper et asper

Hippodamus, non arte rudes, sed mole tenentur

cornipedum; prior Hippodamus fert ora sequentum,

fert gemitus multaque umeros incenditur aura.

440

speravit flexae circum compendia metae

interius ductis Phoebeius augur habenis

anticipasse viam; nec non et Thessalus heros

spe propiore calet, dum non cohibente magistro

spargitur in gyros dexterque exerrat Arion.

445

iam prior Oeclides et iam non tertius ibat

Admetus, laxo cum denique ab orbe reductus

aequoreus sonipes premit evaditque parumper

gavisos; subit astra fragor, caelumque tremescit,

omniaque excusso patuere sedilia vulgo.

450

sed nec lora regit nec verbera pallidus audet

Labdacides: lassa veluti ratione magister

in fluctus, in saxa ruit nec iam amplius astra

respicit et victam proiecit casibus artem.

Rursus praecipites in recta ac devia campi

455

obliquant tenduntque vias, iterum axibus axes

inflicti, radiisque rotae; pax nulla fidesque.

bella geri ferro levius, bella horrida, credas;

is furor in laudes. trepidant mortemque minantur,

multaque transversis praestringitur ungula campis.

460

nec iam sufficiunt stimuli, non verbera; voce

nominibusque cient Pholoen Admetus et Irin

funalemque Thoen, rapidum Danaeius augur

Ascheton increpitans meritumque vocabula Cycnum.

audit et Herculeum Strymon Chromin, Euneon audit

465

igneus Aetion; tardumque Cydona lacessit

Hippodamus, variumque Thoas rogat ire Podarcen.

solus Echionides errante silentia curru

maesta tenet trepidaque timet se voce fateri.

Vixdum coeptus equis labor, et iam pulvere quarto

470

campum ineunt, iamque et tepidis sudoribus artus

effeti, et crassum rapit eiectatque vaporem

cornipedum flammata sitis, nec iam integer illis

impetus, et longi suspendunt ilia flatus.

hic anceps Fortuna diu decernere primum

475

ausa venit. ruit, Haemonium dum fervidus instat

Admetum superare, Thoas, nec praetulit ullam

frater opem. velit ille quidem, sed Martius ante

obstitit Hippodamus mediasque inmisit habenas.

mox Chromis Hippodamum metae interioris ad orbem

480

viribus Herculeis et toto robore patris

axe tenet prenso; luctantur abire iugales

nequiquam frenosque et colla rigentia tendunt.

ut Siculas si quando rates tenet aestus et ingens

auster agit, medio stant vela tumentia ponto.

485

tunc ipsum fracto curru deturbat, et isset

ante Chromis; sed Thraces equi ut videre iacentem

Hippodamum, redit illa fames, iam iamque trementem

partiti furiis, ni frena ipsosque frementes

oblitus palmae retro Tirynthius heros

490

torsisset victusque et conlaudatus abisset.

At tibi promissos iamdudum Phoebus honores,

Amphiarae, cupit. tandem ratus apta favori

tempora pulverei venit in spatia horrida circi,

cum iam in fine viae, et summum victoria nutat;

495

anguicomam monstri effigiem, saevissima visu

ora, movet sive ille Erebo seu finxit in astus

temporis, innumera certe formidine cultum

tollit in astra nefas. non illud ianitor atrae

impavidus Lethes, non ipsae horrore sine alto

500

Eumenides vidisse queant, turbasset euntes

Solis equos Martisque iugum. nam flavus Arion

ut vidit, saliere iubae, atque erectus in armos

stat sociumque iugi comitesque utrimque laboris

secum alte suspendit equos. ruit ilicet exul

505

Aonius nexusque diu per terga volutus

exuit: abripitur longe moderamine liber

currus; at hunc putri praeter tellure iacentem

Taenarii currus et Thessalus axis et heros

Lemnius obliqua, quantum vitare dabatur,

510

transabiere fuga. tandem caligine mersum

erigit accursu comitum caput aegraque tollit

membra solo, et socero redit haud speratus Adrasto.

Quis mortis, Thebane, locus, nisi dura negasset

Tisiphone, quantum poteras dimittere bellum!

515

te Thebe fraterque palam, te plangeret Argos,

te Nemea, tibi Lerna comas Larisaque supplex

poneret, Archemori maior colerere sepulcro.

Tum vero Oeclides, quamquam iam certa sequenti

praemia, cum vacuus domino praeiret Arion,

520

ardet adhuc cupiens vel inanem vincere currum.

dat vires refovetque deus; volat ocior Euro,

ceu modo carceribus dimissus in arva solutis,

verberibusque iubas et terga lacessit habenis

Ascheton increpitansque levem Cycnumque nivalem.

525

nunc, saltem dum nemo prior, rapit igneus orbes

axis, et effusae longe sparguntur harenae.

dat gemitum tellus et iam tum saeva minatur.

forsitan et victo prior isset Arione Cycnus,

sed vetat aequoreus vinci pater: hinc vice iusta

530

gloria mansit equo, cessit victoria vati.

Huic pretium palmae gemini cratera ferebant

Herculeum iuvenes: illum Tirynthius olim

ferre manu sola spumantemque ore supino

vertere, seu monstri victor seu Marte, solebat.

535

Centauros habet arte truces aurumque figuris

terribile: hic mixta Lapitharum caede rotantur

saxa, faces (aliique iterum crateres); ubique

ingentes morientum irae; tenet ipse furentem

Hylaeum et torta molitur robora barba.

540

at tibi Maeonio fertur circumflua limbo

pro meritis, Admete, chlamys repetitaque multo

murice: Phrixei natat hic contemptor ephebus

aequoris et picta tralucet caerulus unda;

in latus ire manu mutaturusque videtur

545

bracchia, nec siccum speres in stamine crinem;

contra autem frustra sedet anxia turre suprema

Sestias in speculis, moritur prope conscius ignis.

has Adrastus opes dono victoribus ire

imperat; at generum famula solatur Achaea.

550

Sollicitat tunc ampla viros ad praemia cursu

praeceleres: agile studium et tenuissima virtus,

pacis opus, cum sacra vocant, nec inutile bellis

subsidium, si dextra neget. prior omnibus Idas,

nuper Olympiacis umbratus tempora ramis,

555

prosilit; excipiunt plausu Pisaea iuventus

Eleaeque manus. sequitur Sicyonius Alcon,

et bis in Isthmiaca victor clamatus harena

Phaedimus, alipedumque fugam praegressus equorum

ante Dymas, sed tunc aevo tardante secutus.

560

multi et, quos varii tacet ignorantia vulgi,

hinc atque hinc subiere. sed Arcada Parthenopaeum

appellant densique cient vaga murmura circi.

nota parens cursu; quis Maenaliae Atalantes

nesciat egregium decus et vestigia cunctis

565

indeprensa procis? onerat celeberrima natum

mater, et ipse procul fama iam notus inermes

narratur cervas pedes inter aperta Lycaei

tollere et emissum cursu deprendere telum.

tandem expectatus volucri super agmina saltu

570

emicat et torto chlamydem diffibulat auro.

effulsere artus, membrorumque omnis aperta est

laetitia, insignes umeri, nec pectora nudis

deteriora genis, latuitque in corpore vultus.

ipse tamen formae laudem aspernatur et arcet

575

mirantes; tunc Palladios non inscius haustus

incubuit pinguique cutem fuscatur olivo.

hoc Idas, hoc more Dymas aliique nitescunt.

sic ubi tranquillo perlucent sidera ponto

vibraturque fretis caeli stellantis imago,

580

omnia clara nitent, sed clarior omnia supra

Hesperus exercet radios, quantusque per altum

aethera, caeruleis tantus monstratur in undis.

proximus et forma nec multum segnior Idas

cursibus atque aevo iuxta prior; attamen illi

585

iam tenuem pingues florem induxere palaestrae,

deserpitque genis nec se lanugo fatetur

intonsae sub nube comae. tunc rite citatos

explorant acuuntque gradus, variasque per artes

instimulant docto languentia membra tumultu:

590

poplite nunc sidunt flexo, nunc lubrica forti

pectora conlidunt plausu, nunc ignea tollunt

crura brevemque fugam necopino fine reponunt.

Ut ruit atque aequum summisit regula limen,

corripuere leves spatium, campoque refulsit

595

nuda cohors: volucres isdem modo tardius arvis

isse videntur equi; credas e plebe Cydonum

Parthorumque fuga totidem exiluisse sagittas.

non aliter, celeres Hyrcana per avia cervi

cum procul impasti fremitum accepere leonis

600

sive putant, rapit attonitos fuga caeca metusque

congregat, et longum dant cornua mixta fragorem.

effugit hic oculos rapida puer ocior aura

Maenalius, quem deinde gradu premit horridus Idas

inspiratque umero, flatuque et pectoris umbra

605

terga premit. post ambiguo discrimine tendunt

Phaedimus atque Dymas, illis celer inminet Alcon.

flavus ab intonso pendebat vertice crinis

Arcados; hoc primis Triviae pascebat ab annis

munus et, Ogygio victor cum Marte redisset,

610

nequiquam patriis audax promiserat aris.

tunc liber nexu lateque in terga solutus

occursu Zephyri retro fugit et simul ipsum

impedit infestoque volans obtenditur Idae.

inde dolum iuvenis fraudique accommoda sensit

615

tempora; iam finem iuxta, dum limina victor

Parthenopaeus init, correpto crine reductum

occupat, et longe primus ferit ostia portae.

Arcades arma fremunt, armis defendere regem,

ni raptum decus et meriti reddantur honores,

620

contendunt totoque parant descendere circo.

sunt et quis Idae placeat dolus. ipse regesta

Parthenopaeus humo vultumque oculosque madentes

obruit, accessit lacrimarum gratia formae.

pectora nunc maerens, nunc ora indigna cruento

625

ungue secat meritamque comam, furit undique clamor

dissonus, ambiguumque senis cunctatur Adrasti

consilium. tandem ipse refert: ‹compescite litem,

o pueri! virtus iterum temptanda; sed ite

limite non uno, latus hoc conceditur Idae,

630

tu diversa tene; fraus cursibus omnis abesto.›

Audierant, dictoque manent. mox numina supplex

adfatu tacito iuvenis Tegeaeus adorat:

‹diva potens nemorum (tibi enim hic, tibi crinis honori

debitus, eque tuo venit haec iniuria voto),

635

si bene quid genetrix, si quid venatibus ipse

promerui, ne, quaeso, sinas hoc omine Thebas

ire nec Arcadiae tantum meruisse pudorem.›

auditum manifesta fides: vix campus euntem

sentit, et exilis plantis intervenit aer,

640

raraque non fracto vestigia pulvere pendent.

inrumpit clamore fores, clamore recurrit

ante ducem prensaque fovet suspiria palma.

finiti cursus, operumque insignia praesto.

Arcas equum dono, clipeum gerit improbus Idas,

645

cetera plebs Lyciis vadit contenta pharetris.

Tunc vocat, emisso si quis decernere disco

impiger et vires velit ostentare superbas.

it iussus Pterelas et aenae lubrica massae

pondera vix toto curvatus corpore iuxta

650

deicit; inspectant taciti expenduntque laborem

Inachidae. mox turba ruunt, duo gentis Achaeae,

tres Ephyreiadae, Pisa satus unus, Acarnan

septimus; et plures agitabat gloria, ni se

arduus Hippomedon cavea stimulante tulisset

655

in medios, lateque ferens sub pectore dextro

orbem alium: ‹hunc potius, iuvenes, qui moenia saxis

frangere, qui Tyrias deiectum vaditis arces,

hunc rapite: ast illud cui non iaculabile dextrae

pondus?› et arreptum nullo conamine iecit

660

in latus. absistunt procul attonitique fatentur

cedere; vix unus Phlegyas acerque Menestheus

(hos etiam pudor et magni tenuere parentes)

promisere manum; concessit cetera pubes

sponte et adorato rediit ingloria disco.

665

qualis Bistoniis clipeus Mavortis in arvis

luce mala Pangaea ferit solemque refulgens

territat incussaque dei grave mugit ab hasta.

Pisaeus Phlegyas opus incohat et simul omnes

abstulit in se oculos: ea viso corpore virtus

670

promissa. ac primum terra discumque manumque

asperat, excusso mox circum pulvere versat,

quod latus in digitos, mediae quod certius ulnae

conveniat, non artis egens: hic semper amori

ludus erat, patriae non tantum ubi laudis obiret

675

sacra, sed alternis Alpheon utrumque solebat

metari ripis et, qua latissima distant,

non umquam merso transmittere flumina disco.

ergo operum fidens non protinus horrida campi

iugera, sed caelo dextram metitur, humique

680

pressus utroque genu collecto sanguine discum

ipse super sese rotat atque in nubila condit.

ille citus sublime petit similisque cadenti

crescit in adversum, tandemque exhaustus ab alto

tardior ad terram redit atque inmergitur arvis.

685

sic cadit, attonitis quotiens avellitur astris,

Solis opaca soror; procul auxiliantia gentes

aera crepant frustraque timent, at Thessala victrix

ridet anhelantes audito carmine bigas.

conlaudant Danai †sed non tibi molle tuenti,

690

Hippomedon† maiorque manus speratur in aequo.

Atque illi extemplo, cui spes infringere dulce

inmodicas, Fortuna venit. quid numina contra

tendere fas homini? spatium iam inmane parabat,

iam cervix conversa, et iam latus omne redibat:

695

excidit ante pedes elapsum pondus et ictus

destituit frustraque manum demisit inanem.

ingemuere omnes, rarisque ea visa voluptas.

inde ad conatus timida subit arte Menestheus

cautior, et multum te, Maia crete, rogato

700

molis praevalidae castigat pulvere lapsus.

illa manu magna et multum felicior exit,

nec partem exiguam circi transvecta quievit.

fit sonus, et fixa signatur terra sagitta.

tertius Hippomedon valida ad certamina tardos

705

molitur gressus; namque illum corde sub alto

et casus Phlegyae monet et fortuna Menesthei.

erigit adsuetum dextrae gestamen, et alte

sustentans rigidumque latus fortesque lacertos

consulit ac vasto contorquet turbine, et ipse

710

prosequitur. fugit horrendo per inania saltu

iamque procul meminit dextrae servatque tenorem

discus, nec dubia iunctave Menesthea victum

transabiit meta: longe super aemula signa

consedit viridesque umeros et opaca theatri

715

culmina ceu latae tremefecit mole ruinae:

quale vaporifera saxum Polyphemus ab Aetna

lucis egente manu tamen in vestigia puppis

auditae iuxtaque inimicum exegit Ulixen.

[sic et Aloidae, cum iam calcaret Olympum

720

desuper Ossa rigens, ipsum glaciale ferebant

Pelion et trepido sperabant iungere caelo.]

Tum genitus Talao victori tigrin inanem

ire iubet, fulvo quae circumfusa nitebat

margine et extremos auro mansueverat ungues.

725

Cnosiacos arcus habet et vaga tela Menestheus.

‹at tibi› ait ‹Phlegya, casu frustrate sinistro,

hunc, quondam nostri decus auxiliumque Pelasgi,

ferre damus, neque enim Hippomedon inviderit, ensem.

nunc opus est animis: infestos tollite caestus

730

comminus; haec bellis et ferro proxima virtus.›

Constitit inmanis cerni inmanisque timeri

Argolicus Capaneus, ac dum nigrantia plumbo

tegmina cruda boum non mollior ipse lacertis

induitur, ‹date tot iuvenum de milibus unum

735

huc› ait ‹atque utinam potius de stirpe veniret

aemulus Aonia, quem fas demittere leto,

nec mea crudelis civili sanguine virtus.›

obstipuere animi, fecitque silentia terror.

tandem insperatus nuda de plebe Laconum

740

prosilit Alcidamas: mirantur Dorica regum

agmina, sed socii fretum Polluce magistro

norant et sacras inter crevisse palaestras.

ipse deus posuitque manus et bracchia finxit

(materiae suadebat amor); tunc saepe locavit

745

comminus, et simili stantem miratus in ira

sustulit exultans nudumque ad pectora pressit.

illum indignatur Capaneus ridetque vocantem,

ut miserans, poscitque alium; tandemque coactus

restitit, et stimulis iam languida colla tumescunt.

750

fulmineas alte suspensi corpora plantis

erexere manus; tuto procul ora recessu

armorum in speculis, aditusque ad vulnera clausi.

hic, quantum Stygiis Tityos consurgat ab arvis,

si torvae patiantur aves, tanta undique pandit

755

membrorum spatia et tantis ferus ossibus extat.

hic paulo ante puer, sed enim maturius aevo

robur, et ingentes spondet tener impetus annos,

quem vinci haud quisquam saevo neque sanguine tingi

malit, et erecto timeat spectacula voto.

760

Ut sese permensi oculis et uterque priorem

speravere locum, non protinus ira nec ictus:

alternus paulum timor et permixta furori

consilia, inclinant tantum contraria iactu

bracchia et explorant caestus hebetantque terendo.

765

doctior hic differt animum metuensque futuri

cunctatus vires dispensat: at ille nocendi

prodigus incautusque sui ruit omnis et ambas

consumit sine lege manus atque inrita frendit

insurgens seque ipse premit. sed providus astu

770

et patria vigil arte Lacon hos reicit ictus,

hos cavet; interdum nutu capitisque citati

integer obsequio, manibus nunc obvia tela

discutiens, instat gressu vultuque recedit:

saepe etiam iniustis conlatum viribus hostem

775

(is vigor ingenio, tanta experientia dextrae est)

ultro audax animis intratque et obumbrat et alte

adsilit. ut praeceps cumulo salit unda minantes

in scopulos et fracta redit, sic ille furentem

circumit expugnans; levat ecce diuque minatur

780

in latus inque oculos; illum rigida arma caventem

avocat ac manibus necopinum interserit ictum

callidus et mediam designat vulnere frontem:

iam cruor, et tepido signantur tempora rivo.

nescit adhuc Capaneus subitumque per agmina murmur

785

miratur; verum ut fessam super ora reduxit

forte manum et summo maculas in vellere vidit,

non leo, non iaculo tantum indignata recepto

tigris: agit toto cedentem fervidus arvo

praecipitatque retro iuvenem atque in terga supinat,

790

dentibus horrendum stridens, geminatque rotatas

multiplicatque manus. rapiunt conamina venti,

pars cadit in caestus; motu Spartanus acuto

mille cavet lapsas circum cava tempora mortes

auxilioque pedum, sed non tamen inmemor artis

795

adversus fugit et fugiens tamen ictibus obstat.

Et iam utrumque labor suspiriaque aegra fatigant:

tardius ille premit, nec iam hic absistere velox,

defectique ambo genibus pariterque quierunt.

sic ubi longa vagos lassarunt aequora nautas

800

et signum de puppe datum, posuere parumper

bracchia: vix requies, iam vox citat altera remos.

ecce iterum inmodice venientem eludit et exit

sponte ruens mersusque umeris: effunditur ille

in caput, adsurgentem alio puer improbus ictu

805

perculit eventuque impalluit ipse secundo.

clamorem Inachidae, quantum non litora, tollunt,

non nemora. illum ab humo conantem ut vidit Adrastus

tollentemque manus et non toleranda parantem:

‹ite, oro, socii, furit, ite, opponite dextras,

810

festinate, furit, palmamque et praemia ferte!

non prius, effracto quam misceat ossa cerebro,

absistet, video; moriturum auferte Lacona.›

nec mora, prorumpit Tydeus, nec iussa recusat

Hippomedon; tunc vix ambo conatibus ambas

815

restringunt cohibentque manus ac plurima suadent:

‹vincis, abi; pulchrum vitam donare minori.

noster et hic bellique comes.› nil frangitur heros,

ramumque oblatumque manu thoraca repellit

vociferans: ‹liceat! non has ego pulvere crasso

820

atque cruore genas, meruit quibus iste favorem

semiviri, foedem, mittamque informe sepulcro

corpus et Oebalio donem lugere magistro?›

dicit; at hunc socii tumidum et vicisse negantem

avertunt, contra laudant insignis alumnum

825

Taygeti longeque minas risere Lacones.

Iamdudum variae laudes et conscia virtus

Tydea magnanimum stimulis urguentibus angunt.

ille quidem et disco bonus et contendere cursu,

nec caestu bellare minor, sed corde labores

830

ante alios erat uncta pale. sic otia Martis

degere et armiferas laxare adsueverat iras

ingentes contra ille viros Acheloia circum

litora felicesque deo monstrante palaestras.

ergo ubi luctandi iuvenes animosa citavit

835

gloria, terrificos umeris Aetolus amictus

exuitur patriumque suem. levat ardua contra

membra Cleonaeae stirpis iactator Agylleus,

Herculea nec mole minor, sic grandibus alte

insurgens umeris hominem super improbus exit.

840

sed non ille rigor patriumque in corpore robur:

luxuriant artus, effusaque sanguine laxo

membra natant; unde haec audax fiducia tantum

Oenidae superare parem. quamquam ipse videri

exiguus, gravia ossa tamen nodisque lacerti

845

difficiles. numquam hunc animum natura minori

corpore nec tantas ausa est includere vires.

Postquam oleo gavisa cutis, petit aequor uterque

procursu medium atque hausta vestitur harena.

tum madidos artus alterno pulvere siccant,

850

collaque demersere umeris et bracchia late

vara tenent. iam tunc astu deducit in aequum

callidus et celsum procurvat Agyllea Tydeus,

summissus tergo et genibus vicinus harenae.

ille autem, Alpini veluti regina cupressus

855

verticis urguentes cervicem inclinat ad Austros

vix sese radice tenens, terraeque propinquat,

iamdudum aetherias eadem reditura sub auras:

non secus ingentes artus praecelsus Agylleus

sponte premit parvumque gemens duplicatur in hostem,

860

et iam alterna manus frontemque umerosque latusque

collaque pectoraque et vitantia crura lacessit.

interdumque diu pendent per mutua fulti

bracchia, nunc saevi digitorum vincula frangunt.

non sic ductores gemini gregis horrida tauri

865

bella movent; medio coniunx stat candida prato

victorem expectans, rumpunt obnixa furentes

pectora, subdit amor stimulos et vulnera sanat:

fulmineo sic dente sues, sic hispida turpes

proelia villosis ineunt complexibus ursi.

870

vis eadem Oenidae; nec sole aut pulvere fessa

membra labant, riget arta cutis durisque laborum

castigata toris. contra non integer ille

flatibus alternis aegroque effetus hiatu

exuit ingestas fluvio sudoris harenas

875

ac furtim rapta sustentat pectora terra.

instat agens Tydeus fictumque in colla minatus

crura subit; coeptis non evaluere potiri

frustratae brevitate manus, venit arduus ille

desuper oppressumque ingentis mole ruinae

880

condidit. haud aliter collis scrutator Hiberi,

cum subiit longeque diem vitamque reliquit,

si tremuit suspensus ager subitumque fragorem

rupta dedit tellus, latet intus monte soluto

obrutus, ac penitus fractum obtritumque cadaver

885

indignantem animam propriis non reddidit astris.

acrior hoc Tydeus, animisque et pectore supra est.

nec mora, cum vinclis onerique elapsus iniquo

circumit errantem et tergo necopinus inhaeret,

mox latus et firmo celer implicat ilia nexu,

890

poplitibus genua inde premens evadere nodos

nequiquam et lateri dextram insertare parantem

improbus, horrendum visu ac mirabile pondus,

sustulit. Herculeis pressum sic fama lacertis

terrigenam sudasse Libyn, cum fraude reperta

895

raptus in excelsum, nec iam spes ulla cadendi,

nec licet extrema matrem contingere planta.

fit sonus, et laetos attollunt agmina plausus.

tunc alte librans inopinum sponte remisit

obliquumque dedit, procumbentemque secutus

900

colla simul dextra, pedibus simul inguina vinxit.

deficit obsessus soloque pudore repugnat.

tandem pectus humi pronamque extensus in alvum

sternitur, ac longo maestus post tempore surgit,

turpia signata linquens vestigia terra.

905

palmam autem dextra laevaque nitentia dono

arma ferens Tydeus: ‹quid si non sanguinis huius

partem haud exiguam (scitis) Dircaeus haberet

campus, ubi hae nuper Thebarum foedera plagae?›

haec simul ostentans quaesitaque praemia laudum

910

dat sociis, sequitur neglectus Agyllea thorax.

Sunt et qui nudo subeant concurrere ferro:

iamque aderant instructi armis Epidaurius Agreus

et nondum fatis Dircaeus agentibus exul.

dux vetat Iasides: ‹manet ingens copia leti,

915

o iuvenes! servate animos avidumque furorem

sanguinis adversi. tuque o, quem propter avita

iugera, dilectas cui desolavimus urbes,

ne, precor, ante aciem ius tantum casibus esse

fraternisque sinas (abigant hoc numina!) votis.›

920

sic ait, atque ambos aurata casside ditat.

tum generum, ne laudis egens, iubet ardua necti

tempora Thebarumque ingenti voce citari

victorem: dirae retinebant omina Parcae.

Ipsum etiam proprio certamina festa labore

925

dignari et tumulis supremum hunc addere honorem

hortantur proceres ac, ne victoria desit

una ducum numero, fundat vel Lyctia cornu

tela rogant, tenui vel nubila transeat hasta.

obsequitur gaudens, viridique ex aggere in aequum

930

stipatus summis iuvenum descendit; at illi

pone leves portat pharetras et cornua iussus

armiger: ingentem iactu transmittere circum

eminus et dictae dare vulnera destinat orno.

Quis fluere occultis rerum neget omina causis?

935

fata patent homini, piget inservare, peritque

venturi praemissa fides: sic omina casum

fecimus, et vires hausit Fortuna nocendi.

Campum emensa brevi fatalis ab arbore tacta,

horrendum visu, per quas modo fugerat auras,

940

venit harundo retro versumque a fine tenorem

pertulit, et notae iuxta ruit ora pharetrae.

multa duces errore serunt: hi nubila et altos

occurrisse Notos, adversi roboris ictu

tela repulsa alii. penitus latet exitus ingens

945

monstratumque nefas: uni remeabile bellum,

et tristes domino spondebat harundo recursus.