Thebaidos libri XII

Liber undecimus

_______________________________________________________

Postquam magnanimus furias virtutis iniquae

consumpsit Capaneus expiravitque receptum

fulmen, et ad terras longe comitata cadentem

signavit muros ultricis semita flammae,

5

componit dextra victor concussa plagarum

Iuppiter et vultu caelumque diemque reducit.

gratantur superi, Phlegrae ceu fessus anhelet

proelia et Encelado fumantem impresserit Aetnen.

ille iacet lacerae complexus fragmina turris,

10

torvus adhuc visu memorandaque facta relinquens

gentibus atque ipsi non inlaudata Tonanti.

quantus Apollineae temerator matris Averno

tenditur; ipsae horrent, si quando pectore ab alto

emergunt volucres inmensaque membra iacentis

15

spectant, dum miserae crescunt in pabula fibrae:

sic gravat iniectus terras hostiliaque urit

arva et anhelantem caelesti sulphure campum.

respirant Thebae, templisque iacentia surgunt

agmina; iam finis votis finisque supremis

20

planctibus, et natos ausae deponere matres.

At vaga pallentes campo fuga volvit Achivos.

nec iam hostes turmae aut ferrum mortale timetur:

omnibus ante oculos irae Iovis, omnibus ardent

arma metu galeaeque tonant, visusque paventes

25

ipse sequi et profugis opponere Iuppiter ignes.

instat Agenoreus miles caelique tumultu

utitur: indomitos ut cum Massyla per arva

armenti reges magno leo fregit hiatu

et contentus abit; rauci tunc comminus ursi,

30

tunc avidi venere lupi, rabieque remissa

lambunt degeneres alienae vulnera praedae.

hinc premit Eurymedon, cui rusticus horror in armis,

rustica tela manu, patriumque agitare tumultus

(Pan illi genitor); tener hinc conatibus annos

35

egreditur iuvenemque patrem puer aequat Alatreus:

felices ambo, sed fortunatior ille,

quem genuisse iuvat; nec iam dinoscere promptum

quae magis arma sonent, quo plus eat hasta lacerto.

Artatur denso fugientum examine vallum.

40

quas voluis, Gradive, vices! modo moenia Cadmi

scandebant, sua nunc defendunt tecta Pelasgi.

ceu redeunt nubes, ceu circumflantibus Austris

alternus procumbit ager, ceu gurgite cano

nunc retegit bibulas, nunc induit aestus harenas.

45

expirat late pubes Tirynthia, alumni

exuvias imitata dei; trux maeret ab astris

Amphitryoniades Nemeaea in sanguine terga

et similes ramos similesque videre pharetras.

stabat in Argolicae ferrato culmine turris

50

egregius lituo dextri Mavortis Enyeus

hortator; sed tunc miseris dabat utile signum

suadebatque fugam et tutos in castra receptus,

cum subitum obliquo descendit ab aere vulnus,

urguentisque sonum laeva manus aure retenta est,

55

sicut erat; fugit in vacuas iam spiritus auras,

iam gelida ora tacent, carmen tuba sola peregit.

Iamque potens scelerum geminaeque exercita gentis

sanguine Tisiphone fraterna claudere quaerit

bella tuba: nec se tanta in certamina fidit

60

sufficere, inferna comitem ni sede Megaeram

et consanguineos in proelia suscitet angues.

ergo procul vacua concedit valle solumque

ense fodit Stygio terraeque inmurmurat absens

nomen et (Elysiis signum indubitabile regnis)

65

crinalem attollit longo stridore cerasten:

caeruleae dux ille comae, quo protinus omnis

horruit audito tellus pontusque polusque,

et pater Aetnaeos iterum respexit ad ignes.

accipit illa sonum; stabat tunc forte parenti

70

proxima, dum coetu Capaneus laudatur ab omni

Ditis et insignem Stygiis fovet amnibus umbram.

protinus abrupta terrarum mole sub astris

constitit, exultant manes, quantumque profundae

rarescunt tenebrae, tantum de luce recessit.

75

excipit atra soror dextraeque innexa profatur:

‹hac, germana, tenus Stygii metuenda parentis

imperia et iussos potui tolerare furores

sola super terras hostilique obvia mundo,

dum vos Elysium et faciles compescitis umbras.

80

nec pretium deforme morae cassique labores:

hoc quodcumque madent campi, quod sanguine fumant

stagna, quod innumero Lethaea examine gaudet

ripa, meae vires laeta insignia. sed quid

haec ego? Mars habeat, vulgataque iactet Enyo.

85

vidistis (Stygiis certe manifestus in umbris)

sanguine foedatum rictus atroque madentem

ora ducem tabo: miserum insatiabilis edit

me tradente caput. modo nempe horrendus ab astris

descendit vos usque fragor: me sacra premebat

90

tempestas, ego mixta viri furialibus armis

bella deum et magnas ridebam fulminis iras.

sed iam (effabor enim) longo sudore fatiscunt

corda, soror, tardaeque manus; hebet infera caelo

taxus et insuetos angues nimia astra soporant.

95

tu, cui totus adhuc furor exultantque recentes

Cocyti de fonte comae, da iungere vires.

non solitas acies nec Martia bella paramus,

sed fratrum (licet alma Fides Pietasque repugnent,

vincentur), fratrum stringendi comminus enses.

100

grande opus! ipsae odiis, ipsae discordibus armis

aptemur. quid lenta venis? agedum elige cuius

signa feras. ambo faciles nostrique; sed anceps

vulgus et adfatus matris blandamque precatu

Antigonen timeo, paulum ne nostra retardent

105

consilia. ipse etiam, qui nos lassare precando

suetus et ultrices oculorum exposcere Diras,

iam pater est: coetu fertur iam solus ab omni

flere sibi. atque adeo moror ipsa inrumpere Thebas

adsuetumque larem. tibi pareat impius exul,

110

Argolicumque impelle nefas; neu mitis Adrastus

praevaleat plebesque, cave, Lernaea moretur.

vade, et in alternas inimica revertere pugnas.›

Talia partitae diversum abiere sorores:

ut Notus et Boreas gemino de cardine mundi,

115

hic nive Rhipaea, Libycis hic pastus harenis,

bella cient: clamant amnes, freta, nubila, silvae,

iamque patent strages; plangunt sua damna coloni

et tamen oppressos miserantur in aequore nautas.

illas ut summo vidit pater altus Olympo

120

incestare diem trepidumque Hyperionis orbem

suffundi maculis, torvo sic incohat ore:

‹vidimus armiferos, quo fas erat usque, furores,

caelicolae, licitasque acies, etsi impia bella

unus init aususque mea procumbere dextra.

125

nunc par infandum miserisque incognita terris

pugna subest: auferte oculos! absentibus ausint

ista deis lateantque Iovem; sat funera mensae

Tantaleae et sontes vidisse Lycaonis aras

et festina polo ducentes astra Mycenas.

130

nunc etiam turbanda dies: mala nubila, tellus,

accipe, secedantque poli: stat parcere mundo

caelitibusque meis; saltem ne virginis almae

sidera, Ledaei videant neu talia fratres.›

sic pater omnipotens, visusque nocentibus arvis

135

abstulit, et dulci terrae carvere sereno.

Iamque per Argolicas Erebo sata virgo cohortes

vestigat Polynicis iter portisque sub ipsis

invenit, incertum leto tot iniqua fugane

exeat, et dubios turbabant omina sensus.

140

viderat, obscura vallum dum nocte pererrat

aeger consilii curisque novissima volvens,

coniugis Argiae laceram cum lampade maesta

effigiem (sunt monstra deum: sic ire parabat,

has latura viro taedas erat!): ergo roganti,

145

quae via quisve dolor, cur maesta insignia, tantum

fleverat atque manu tacitos averterat ignes.

scit mentem vidisse nefas; etenim unde Mycenis

adforet et vallum coniunx inopina subiret?

sed fati monitus vicinaque funera sentit,

150

ac sentire timet. cum vero Acherontis aperti

Dira ter admoto tetigit thoraca flagello,

ardet inops animi, nec tam considere regno

quam scelus et caedem et perfossi in sanguine fratris

expirare cupit, subitusque adfatur Adrastum:

155

‹sera quidem, extremus socium gentisque superstes

Argolicae, consulta, pater, iam rebus in artis

adgredior; tunc tempus erat, cum sanguis Achivum

integer, ire ultro propriamque capessere pugnam,

non plebis Danaae florem regumque verendas

160

obiectare animas, ut lamentabile tantis

urbibus induerem capiti decus. ast ea quando

praeteriit virtus, nunc saltem exoluere fas sit

quae merui. scis namque, socer, licet alta recondas

vulnera et adflictum generi vereare pudorem:

165

ille ego sum qui te pacem et pia iura regentem

(infelix utinamque aliis datus urbibus hospes!)

extorrem patria regnoque – sed exige tandem

supplicium: fratrem suprema in bella (quid horres?

decretum est fixumque) voco; desiste morari,

170

nec poteris. non si atra parens miseraeque sorores

in media arma cadant, non si ipse ad bella ruenti

obstet et extinctos galeae pater ingerat orbes,

deficiam. anne bibam superest quodcumque cruoris

Inachii et vestris etiamnum mortibus utar?

175

vidi ego me propter ruptos telluris hiatus,

nec subii; vidi exanimum fecique nocentem

Tydea; me Tegee regem indefensa reposcit,

orbaque Parrhasiis ululat mihi mater in antris.

ipse nec Ismeni ripas, dum stagna cruentat

180

Hippomedon, Tyrias potui nec scandere turres,

dum tonat, et tecum, Capaneu, miscere furores.

quis tantus pro luce timor? sed digna rependam.

conveniant ubi quaeque nurus matresque Pelasgae

longaevique patres, quorum tot gaudia carpsi

185

orbavique domos: fratri concurro, quid ultra est?

spectent et votis victorem Eteoclea poscant.

iamque vale, coniunx, dulcesque valete Mycenae!

at tu, care socer, (nec enim omnis culpa malorum

me penes, et superi mecum Parcaeque nocentes)

190

sis lenis cineri, meque haec post proelia raptum

alitibus fratrique tegas urnamque reportes,

hoc tantum, et natae melius conubia iungas.›

Ibant in lacrimas, veluti cum vere reverso

Bistoniae tepuere nives, summittitur ingens

195

Haemus et angustos Rhodope descendit in amnes.

coeperat et leni senior mulcere furentem

adloquio: scidit orsa novo terrore cruenta

Eumenis, alipedemque citum fataliaque arma

protinus, Inachii vultus expressa Pherecli,

200

obtulit ac fidas exclusit casside voces.

ac super haec: ‹abrumpe moras, celeremus! et illum

adventare ferunt portis.› sic omnia vicit,

correptumque iniecit equo; volat aequore aperto

pallidus instantemque deae circumspicit umbram.

205

Sacra Iovi merito Tyrius pro fulmine ductor

nequiquam Danaos ratus exarmasse ferebat.

nec pater aetherius divumque has ullus ad aras,

sed mala Tisiphone trepidis inserta ministris

astat et inferno praevertit vota Tonanti.

210

‹summe deum, tibi namque meae primordia Thebae

(liveat infandum licet Argos et aspera Iuno)

debent, Sidonios ex quo per litora raptor

turbasti thiasos, dignatus virgine nostra

terga premi et placidas falsum mugire per undas.

215

nec te vana fides iterum Cadmeia adeptum

conubia et Tyrios nimium inrupisse penates:

tandem, inquam, soceros dilectaque moenia gratus

respicis adsertorque tonas; ceu regia caeli

attemptata tui, sic te pro turribus altis

220

vidimus urguentem nubes, laetique benignum

fulmen et auditos proavis agnovimus ignes.

accipe nunc pecudes et magni turis acervos

votivumque marem; dignas sed pendere grates

haud mortale opus est; certent tibi reddere Bacchus

225

noster et Alcides, illis haec moenia servas.›

dixerat: ast illi niger ignis in ora genasque

prosiluit raptumque comis diadema cremavit.

tunc ferus ante ictum spumis delubra cruentat

taurus et obstantum mediis e coetibus exit

230

turbidus insanoque ferens altaria cornu.

diffugiunt famuli, et regem solatur haruspex.

ipse instaurari sacrum male fortis agique

imperat, et magnos ficto premit ore timores.

qualis ubi implicitum Tirynthius ossibus ignem

235

sensit et Oetaeas membris accedere vestes,

vota incepta tamen libataque tura ferebat

durus adhuc patiensque mali; mox grande coactus

ingemuit, victorque furit per viscera Nessus.

Nuntius exanimi suspensus pectora cursu

240

Aepytus ad regem portae statione relicta

tendit et haec trepido vix intellectus anhelat:

‹rumpe pios cultus intempestivaque, rector,

sacra deum: frater muris circum omnibus instat

portarumque moras frenis adsultat et hastis,

245

nomine te crebro, te solum in proelia poscens.

flent maesti retro comites, et uterque loquenti

aggemit et pulsis exercitus obstrepit armis.

ille vocat. nunc tempus erat, sator optime divum!

quid meruit Capaneus?› turbatus inhorruit altis

250

rex odiis, mediaque tamen gavisus in ira est.

sic ubi regnator post exulis otia tauri

mugitum hostilem summa tulit aure iuvencus

agnovitque minas, magna stat fervidus ira

ante gregem spumisque animos ardentibus efflat,

255

nunc pede torvus humum, nunc cornibus aera findens;

horret ager, trepidaeque expectant proelia valles.

Nec desunt regni comites: ‹sine moenia pulset

inritus.› ‹ille autem fractis huc audeat usque

viribus?› ‹hic miseris furor est instare periclo,

260

nec librare metus et tuta odisse.› ‹resiste

hic fretus solio, nos propulsabimus hostem,

nos bellare iube.› sic proxima turba, sed ardens

ecce aderat luctu dicturusque omnia belli

libertate Creon: urit fera corda Menoeceus;

265

nulla patri requies, illum quaeritque tenetque;

illum sanguineos proflantem pectore rivos

aspicit et saeva semper de turre cadentem.

ut dubium et pugnas cunctantem Eteoclea vidit,

‹ibis› ait ‹neque te ulterius fratremque ducemque,

270

pessime, funeribus patriae lacrimisque potentem,

Eumenidum bellique reum, patiemur inulti.

sat tua non aequis luimus periuria divis.

urbem armis opibusque gravem et modo civibus artam,

ceu caelo deiecta lues inimicave tellus,

275

hausisti, vacuamque tamen sublimis obumbras?

deest servitio plebes: hos ignis egentes

fert humus, hos pelago patrius iam detulit amnis;

hi quaerunt artus, illi anxia vulnera curant.

redde agedum miseris fratres natosque patresque,

280

redde arvis domibusque viros! ubi maximus Hypseus

finitimusque Dryas? ubi Phocidos arma sonorae

Euboicique duces? illos tamen aequa duelli

fors tulit ad manes: at tu (pudet), hostia regni,

hostia, nate, iaces, ceu mutus et e grege sanguis

285

(ei mihi) primitiis ararum et rite nefasto

libatus iussusque mori: et cunctabitur ultra

iste nec, adverso nunc saltem Marte vocatus,

stabit? an in pugnas alium iubet ire profanus

Tiresias iterumque meos oracula nectit

290

in gemitus? quid enim misero super unicus Haemon?

ille iube subeat, tuque hinc spectator ab alta

turre sede! quid saeva fremis famulamque cohortem

respectas? hi te ire volunt, hi pendere poenas;

ipsa etiam genetrix ipsaeque odere sorores.

295

in te ardens frater ferrum mortemque minatur

saevaque portarum convellit claustra, nec audis?›

Sic pater infrendens, miseraque exaestuat ira.

ille sub haec, ‹non fallis› ait ‹nec te incluta nati

fata movent. canere illa patrem et iactare decebat,

300

sed spes sub lacrimis, spes atque occulta cupido

his latet: insano praetendis funera voto,

meque premis frustra vacuae ceu proximus aulae.

non ita Sidoniam Fortuna reliquerit urbem,

in te ut sceptra cadant, tanto indignissime nato.

305

nec mihi difficilis praesens vindicta – sed arma,

arma prius, famuli! coeant in proelia fratres.

vult gemitus lenire Creon. lucrare furorem:

victori mihi cuncta lues.› sic iurgia paulum

distulit atque ensem, quem iam dabat ira, repressit.

310

ictus ut incerto pastoris vulnere serpens

erigitur gyro longumque e corpore toto

virus in ore legit; paulum si devius hostis

torsit iter, cecidere minae tumefactaque frustra

colla sedent, irasque sui bibit ipse veneni.

315

At genetrix, primam funestae sortis ut amens

expavit famam (nec tarde credidit), ibat

scissa comam vultusque et pectore nuda cruento,

non sexus decorisve memor: Pentheia qualis

mater ad insani scandebat culmina montis,

320

promissum saevo caput adlatura Lyaeo.

non comites, non ferre piae vestigia natae

aequa valent: tantum miserae dolor ultimus addit

robur, et exangues crudescunt luctibus anni.

iamque decus galeae, iam spicula saeva ligabat

325

ductor et ad lituos hilarem intrepidumque tubarum

prospiciebat equum, subito cum apparuit ingens

mater, et ipse metu famulumque expalluit omnis

coetus, et oblatam retro dedit armiger hastam.

‹quis furor? unde iterum regni integrata resurgit

330

Eumenis? ipsi etiam post omnia, comminus ipsi

stabitis? usque adeo geminas duxisse cohortes

et facinus mandasse parum est? quo deinde redibit

victor? in hosne sinus? o diri coniugis olim

felices tenebrae! datis, improba lumina, poenas:

335

haec spectanda dies. quo, saeve, minantia flectis

ora? quid alternus vultus pallorque ruborque

mutat, et obnixi frangunt mala murmura dentes?

me miseram! vinces? prius haec tamen arma necesse est

experiare domi: stabo ipso in limine portae

340

auspicium infelix scelerumque inmanis imago.

haec tibi canities, haec sunt calcanda, nefande,

ubera, perque uterum sonipes hic matris agendus.

parce: quid oppositam capulo parmaque repellis?

non ego te contra Stygiis feralia sanxi

345

vota deis, caeco nec Erinyas ore rogavi.

exaudi miseram: genetrix te, saeve, precatur,

non pater; adde moram sceleri et metire quod audes.

sed pulsat muros germanus et impia contra

bella ciet? non mater enim, non obstat eunti

350

ulla soror: te cuncta rogant, hic plangimus omnes;

ast ibi vix unus pugnas dissuadet Adrastus,

aut fortasse iubet. tu limina avita deosque

linquis et a nostris in fratrem amplexibus exis?›

At parte ex alia tacitos obstante tumultu

355

Antigone furata gradus (nec casta retardat

virginitas) volat Ogygii fastigia muri

exuperare furens; senior comes haeret eunti

Actor, et hic summas non duraturus ad arces.

utque procul visis paulum dubitavit in armis,

360

agnovitque (nefas!) iaculis et voce superba

tecta incessentem, magno prius omnia planctu

implet et ex muris ceu descensura profatur:

‹comprime tela manu paulumque hanc respice turrem,

frater, et horrentes refer in mea lumina cristas!

365

agnoscisne hostes? sic annua pacta fidemque

poscimus? hi questus, haec est bona causa modesti

exulis? Argolicos per te, germane, penates

(nam Tyriis iam nullus honos), per si quid in illa

dulce domo, summitte animos: en utraque gentis

370

turba rogant ambaeque acies; rogat illa suorum

Antigone devota malis suspectaque regi,

et tantum tua, dire, soror. saltem ora trucesque

solve genas; liceat vultus fortasse supremum

noscere dilectos et ad haec lamenta videre

375

anne fleas. illum gemitu iam supplice mater

frangit et exertum dimittere dicitur ensem:

tu mihi fortis adhuc, mihi, quae tua nocte dieque

exilia erroresque fleo iam iamque tumentem

placavi tibi saepe patrem? quid crimine solvis

380

germanum? nempe ille fidem et stata foedera rupit,

ille nocens saevusque suis; tamen ecce vocatus

non venit.› his paulum furor elanguescere dictis

coeperat, obstreperet quamquam atque obstaret Erinys;

iam summissa manus, lente iam flectit habenas,

385

iam tacet; erumpunt gemitus, lacrimasque fatetur

cassis; hebent irae, pariterque et abire nocentem

et venisse pudet: subito cum matre repulsa

Eumenis eiecit fractis Eteoclea portis

clamantem: ‹venio, solumque quod ante vocasti

390

invideo; ne incesse moras, gravis arma tenebat

mater; io patria, o regum incertissima tellus,

nunc certe victoris eris!› nec mitior ille,

‹tandem,› inquit, ‹scis, saeve, fidem et descendis in aequum?

o mihi nunc primum longo post tempore frater,

395

congredere: hae leges, haec foedera sola supersunt.›

sic hostile tuens fratrem; namque uritur alto

corde quod innumeri comites, quod regia cassis

instratusque ostro sonipes, quod fulva metallo

parma micet, quamquam haud armis inhonorus et ipse

400

nec palla vulgare nitens: opus ipsa novarat

Maeoniis Argia modis ac pollice docto

stamina purpureae sociaverat aurea telae.

Iamque in pulvereum Furiis hortantibus aequor

prosiliunt, sua quemque comes stimulatque monetque.

405

frena tenent ipsae phalerasque et lucida comunt

arma manu mixtisque iubas serpentibus augent.

stat consanguineum campo scelus, unius ingens

bellum uteri, coeuntque pares sub casside vultus.

signa pavent, siluere tubae, stupefactaque Martis

410

cornua; ter nigris avidus regnator ab oris

intonuit terque ima soli concussit, et ipsi

armorum fugere dei: nusquam incluta Virtus,

restinxit Bellona faces, longeque paventes

Mars rapuit currus, et Gorgone cruda virago

415

abstitit, inque vicem Stygiae rubuere sorores.

prominet excelsis vulgus miserabile tectis,

cuncta madent lacrimis et ab omni plangitur arce.

hinc questi vixisse senes, hinc pectore nudo

stant matres parvosque vetant attendere natos.

420

ipse quoque Ogygios monstra ad gentilia manes

Tartareus rector porta iubet ire reclusa.

montibus insidunt patriis tristique corona

infecere diem et vinci sua crimina gaudent.

Illos ut stimulis ire in discrimen apertis

425

audit et sceleri nullum iam obstare pudorem,

advolat et medias inmittit Adrastus habenas,

ipse quidem et regnis multum et venerabilis aevo.

sed quid apud tales, quis nec sua pignora curae,

exter honos? tamen ille rogat: ‹spectabimus ergo hoc,

430

Inachidae Tyriique, nefas? ubi iura deique?

bella ubi? ne perstate animis. te deprecor, hostis

(quamquam, haec ira sinat, nec tu mihi sanguine longe),

te, gener, et iubeo; sceptri si tanta cupido est,

exuo regales habitus, i, Lernan et Argos

435

solus habe!› non verba magis suadentia frangunt

accensos sumptisque semel conatibus obstant,

quam Scytha curvatis erectus fluctibus umquam

Pontus Cyaneos vetuit concurrere montes.

ut periisse preces geminoque ad proelia fusos

440

pulvere cornipedes explorarique furentum

in digitis ammenta videt, fugit omnia linquens,

castra, viros, generum, Thebas, ac fata monentem

conversumque iugo propellit Ariona: qualis

demissus curru laevae post praemia sortis

445

umbrarum custos mundique novissimus heres

palluit, amisso veniens in Tartara caelo.

Non tamen indulsit pugnae cunctataque primo

substitit in scelere et paulum Fortuna morata est.

bis cassae periere viae, bis comminus actos

450

avertit bonus error equos, puraeque nefandi

sanguinis obliquis ceciderunt ictibus hastae.

tendunt frena manu, saevis calcaribus urguent

inmeritos; movet et geminas venerabile divum

prodigium turmas, alternaque murmura volvunt

455

mussantes: iterare acies, procurrere saepe

impetus et totum miseris opponere bellum.

Iamdudum terris coetuque offensa deorum

aversa caeli Pietas in parte sedebat,

non habitu quo nota prius, non ore sereno,

460

sed vittis exuta comam, fraternaque bella,

ceu soror infelix pugnantum aut anxia mater,

deflebat, saevumque Iovem Parcasque nocentes

vociferans, seseque polis et luce relicta

descensuram Erebo et Stygios iam malle penates.

465

‹quid me› ait ‹ut saevis animantum ac saepe deorum

obstaturam animis, princeps Natura, creabas?

nil iam ego per populos, nusquam reverentia nostri.

o furor, o homines diraeque Prometheos artes!

quam bene post Pyrrham tellus pontusque vacabant!

470

en mortale genus!› dixit, speculataque tempus

auxilio, ‹temptemus› ait ‹licet inrita coner,›

desiluitque polo; niveus sub nubibus atris

quamquam maesta deae sequitur vestigia limes.

vix steterat campo, subita mansuescere pace

475

agmina sentirique nefas; tunc ora madescunt

pectoraque, et tacitus subrepsit fratribus horror.

arma etiam simulata gerens cultusque viriles,

nunc his, nunc illis, ‹agite, ite, obsistite,› clamat,

‹quis nati fratresque domi, quis pignora tanta

480

hic quoque! nonne palam est ultro miserescere divos?

tela cadunt, cunctantur equi, Fors ipsa repugnat.›

Nonnihil impulerat dubios, ni torva notasset

Tisiphone fraudes caelestique ocior igne

adforet increpitans: ‹quid belli obverteris ausis,

485

numen iners pacique datum? cede, improba: noster

hic campus nosterque dies; nunc sera nocentes

defendis Thebas. ubi tunc, cum bella cieret

Bacchus et armatas furiarent orgia matres?

aut ubi segnis eras, dum Martius impia serpens

490

stagna bibit, dum Cadmus arat, dum victa cadit Sphinx,

dum rogat Oedipoden genitor, dum lampade nostra

in thalamos Iocasta venit?› sic urguet, et ultro

vitantem aspectus etiam pudibundaque longe

ora reducentem premit astridentibus hydris

495

intentatque faces; deiectam in lumina pallam

diva trahit magnoque fugit questura Tonanti.

Tunc vero accensae stimulis maioribus irae:

arma placent, versaeque volunt spectare cohortes.

instaurant crudele nefas; rex impius aptat

500

tela et funestae casum prior occupat hastae.

illa viam medium clipei conata per orbem

non perfert ictus atque alto vincitur auro.

tunc exul subit et clare funesta precatur:

‹di, quos effosso non inritus ore rogavit

505

Oedipodes flammare nefas, non improba posco

vota: piabo manus et eodem pectora ferro

rescindam, dum me moriens hic sceptra tenentem

linquat et hunc secum portet minor umbra dolorem.›

hasta subit velox equitis femur inter equique

510

ilia, letum utrique volens; sed plaga sedentis

laxato vitata genu, tamen inrita voti

cuspis in obliquis invenit vulnera costis.

it praeceps sonipes strictae contemptor habenae

arvaque sanguineo scribit rutilantia gyro.

515

exultat fratris credens hunc ille cruorem

(credit et ipse metu), totis iamque exul habenis

indulget, caecusque avidos inlidit in aegrum

cornipedem cursus. miscentur frena manusque

telaque, et ad terram turbatis gressibus ambo

520

praecipitant. ut nocte rates, quas nubilus Auster

implicuit, frangunt tonsas mutantque rudentes,

luctataeque diu tenebris hiemique sibique,

sicut erant, imo pariter sedere profundo:

haec pugnae facies. coeunt sine more, sine arte,

525

tantum animis iraque, atque ignescentia cernunt

per galeas odia et vultus rimantur acerbo

lumine: nil adeo mediae telluris, et enses

impliciti innexaeque manus, alternaque saevi

murmura ceu lituos rapiunt aut signa tubarum.

530

fulmineos veluti praeceps cum comminus egit

ira sues strictisque erexit tergora saetis:

igne tremunt oculi, lunataque dentibus uncis

ora sonant; spectat pugnas de rupe propinqua

venator pallens canibusque silentia suadet:

535

sic avidi incurrunt; necdum letalia miscent

vulnera, sed coeptus sanguis, facinusque peractum est.

nec iam opus est Furiis; tantum mirantur et astant

laudantes, hominumque dolent plus posse furores.

fratris uterque furens cupit adfectatque cruorem

540

et nescit manare suum; tandem inruit exul,

hortatusque manum, cui fortior ira nefasque

iustius, alte ensem germani in corpore pressit,

qua male iam plumis imus tegit inguina thorax.

ille dolens nondum, sed ferri frigore primo

545

territus, in clipeum turbatos colligit artus;

mox intellecto magis ac magis aeger anhelat

vulnere. nec parcit cedenti atque increpat hostis:

‹quo retrahis, germane, gradus? hoc languida somno,

hoc regnis effeta quies, hoc longa sub umbra

550

imperia! exilio rebusque exercita egenis

membra vides; disce arma pati nec fidere laetis.›

Sic pugnant miseri; restabat lassa nefando

vita duci summusque cruor, poterantque parumper

stare gradus; sed sponte ruit fraudemque supremam

555

in media iam morte parat. clamore Cithaeron

erigitur, fraterque ratus vicisse levavit

ad caelum palmas: ‹bene habet! non inrita vovi,

cerno graves oculos atque ora natantia leto.

huc aliquis propere sceptrum atque insigne comarum,

560

dum videt.› haec dicens gressus admovit et arma,

ceu templis decus et patriae laturus ovanti,

arma etiam spoliare cupit; nondum ille peractis

manibus ultrices animam servabat in iras.

utque superstantem pronumque in pectora sensit,

565

erigit occulte ferrum vitaeque labantis

reliquias tenues odio supplevit, et ensem

iam laetus fati fraterno in corde reliquit.

ille autem: ‹vivisne an adhuc manet ira superstes,

perfide, nec sedes umquam meriture quietas?

570

huc mecum ad manes! illic quoque pacta reposcam,

si modo Agenorei stat Cnosia iudicis urna,

qua reges punire datur.› nec plura locutus

concidit et totis fratrem gravis obruit armis.

Ite truces animae funestaque Tartara leto

575

polluite et cunctas Erebi consumite poenas!

vosque malis hominum, Stygiae, iam parcite, divae:

omnibus in terris scelus hoc omnique sub aevo

viderit una dies, monstrumque infame futuris

excidat, et soli memorent haec proelia reges.

580

At genitor sceleris comperto fine profundis

erupit tenebris saevoque in limine profert

mortem imperfectam: veteri stat sordida tabo

utraque canities, et durus sanguine crinis

obnubit furiale caput; procul ora genaeque

585

intus et effossae squalent vestigia lucis.

virgo autem impositae sustentat pondera laevae,

dextra sedet baculo. qualis si puppe relicta

exosus manes pigri sulcator Averni

exeat ad superos solemque et pallida turbet

590

astra, nec ipse diu fortis patiensque superni

aeris; interea longum cessante magistro

crescat opus, totisque expectent saecula ripis:

talis init campum, comitique extrema gementi,

‹duc› ait ‹ad natos patremque recentibus, oro,

595

inice funeribus!› cunctatur nescia virgo

quid paret; impediunt iter implicitosque morantur

arma, viri, currus, altaque in strage seniles

deficiunt gressus et dux miseranda laborat.

ut quaesita diu monstravit corpora clamor

600

virginis, insternit totos frigentibus artus.

nec vox ulla seni: iacet inmugitque cruentis

vulneribus, nec verba diu temptata sequuntur.

dum tractat galeas atque ora latentia quaerit,

tandem muta diu genitor suspiria solvit:

605

‹tarda meam, Pietas, longo post tempore mentem

percutis? estne sub hoc hominis clementia corde?

vincis io miserum, vincis, Natura, parentem!

en habeo gemitus lacrimaeque per arida serpunt

vulnera et in molles sequitur manus impia planctus.

610

accipite infandae iusta exequialia mortis,

crudeles nimiumque mei! nec noscere natos

adloquiumque aptare licet; dic, virgo, precanti,

quem teneo? quo nunc vestras ego saevus honore

prosequar inferias? o si fodienda redirent

615

lumina et in vultus saevire ex more potestas!

heu dolor, heu iusto magis exaudita parentis

vota malaeque preces! quisnam fuit ille deorum,

qui stetit orantem iuxta praereptaque verba

dictavit Fatis? Furor illa et movit Erinys

620

et pater et genetrix et regna oculique cadentes;

nil ego: per Ditem iuro dulcesque tenebras

inmeritamque ducem, subeam sic Tartara digna

morte, nec irata fugiat me Laius umbra.

ei mihi, quos nexus fratrum, quae vulnera tracto!

625

solvite, quaeso, manus infestaque vincula tandem

dividite, et medium nunc saltem admittite patrem.›

talia dequestus paulatim insumpserat iras

mortis, et occulte telum, ni nata vetaret,

quaerebat; sed cauta manu subtraxerat enses

630

Antigone. furit inde senex: ‹ubi noxia tela?

heu Furiae! num totum abiit in corpora ferrum?›

dicentem comes aegra levat mutumque dolorem

ipsa premit, saevum gaudens planxisse parentem.

Olim autem inceptae clamore exterrita pugnae

635

regina extulerat notum penetralibus ensem,

ensem sceptriferi spolium lacrimabile Lai.

multaque cum superis et diro questa cubili

et nati furiis et primi coniugis umbris,

luctata est dextra, et prono vix pectore ferrum

640

intravit tandem: venas perrumpit aniles

vulnus et infelix lustratur sanguine lectus.

illius exili stridentem in pectore plagam

Ismene conlapsa super lacrimisque comisque

siccabat plangens: qualis Marathonide silva

645

flebilis Erigone caesi prope funera patris

questibus absumptis tristem iam solvere nodum

coeperat et fortes ramos moritura legebat.

Et iam laeta ducum spes elusisse duorum

res Amphionias alio sceptrumque maligna

650

transtulerat Fortuna manu, Cadmique tenebat

iura Creon. miser heu bellorum terminus! illi

pugnarant fratres. hunc et Mavortia clamant

semina, et impensus patriae paulo ante Menoeceus

conciliat populis. scandit fatale tyrannis

655

flebilis Aoniae solium: pro blanda potestas

et sceptri malesuadus amor! numquamne priorum

haerebunt documenta novis? iuvat ecce nefasto

stare loco regimenque manu tractare cruentum.

quid, melior Fortuna, potes! iam flectere patrem

660

incipit atque datis abolere Menoecea regnis.

primum adeo saevis imbutus moribus aulae

(indicium specimenque sui) iubet igne supremo

arceri Danaos, nudoque sub axe relinqui

infelix bellum et tristes sine sedibus umbras.

665

mox reducem Ogygiae congressus limine portae

Oedipodem extimuit paulum, seseque minorem

confessus tacite, promptamque coercuit iram;

sed redit in regem caecumque audentius hostem

increpitans, ‹procul,› inquit, ‹abi, victoribus omen

670

invisum, et Furias averte ac moenia lustra

discessu Thebana tuo. spes longa peracta est:

vade, iacent nati. quae iam tibi vota supersunt?›

Horruit instinctu rabido, steteruntque trementes

ceu visu praesente genae, seniumque recessit.

675

tunc natam baculumque manu dimisit, et irae

innixus tumido vocem de pectore rumpit:

‹iamne vacat saevire, Creon? modo perfida regna

fortunaeque locum nostrae, miserande, subisti,

et tibi iam fas est regum calcare ruinas?

680

iam tumulis victos, socios iam moenibus arces?

macte, potes digne Thebarum sceptra tueri:

haec tua prima dies. sed cur nova contrahis amens

iura? quid anguste tantos metiris honores?

exilium intendis. timida inclementia regum

685

ista! feros avidus quin protinus imbuis enses?

crede, licet: veniat cupidus parere satelles

intrepidusque secet non evitantia colla.

incipe! an expectas ut pronus supplice dextra

sternar et inmitis domini vestigia quaeram?

690

finge autem temptare, sines? mihine ulla minaris

supplicia, aut ullos reris superesse timores?

linquere tecta iubes? caelum terramque reliqui

sponte, atque ultricem crudelis in ora retorsi

non ullo cogente manum: quid tale iubere,

695

rex inimice, potes? fugio excedoque nefandis

sedibus; an refert quo funera longa measque

transportem tenebras? ne non gens cuncta precanti

concedat, patriae quantum miser incubo terrae!

sed dulces Thebae. nimirum hic clarior ortus,

700

et meliora meos permulcent sidera vultus,

hic genetrix natique. habeas Thebana regasque

moenia, quo Cadmus, quo Laius omine rexit

quoque ego; sic thalamos, sic pignora fida capessas;

nec tibi sit virtus fortunam evadere dextra,

705

sed lucem deprensus ames. satis omina sanxi,

duc age, nata, procul. quid te autem luctibus addo?

da, rex magne, ducem.› timuit miseranda relinqui

Antigone mutatque preces: ‹felicia per te

regna, verende Creon, sanctasque Menoeceos umbras:

710

da veniam adflicto dictisque ignosce superbis.

hunc morem fandi longae fecere querelae;

nec soli ferus iste tibi: sic fata deosque

adloquitur, durus luctu, facilisque nec ipsi

saepe mihi; pridem indomito sub pectore vivit

715

libertas misera et saevae spes aspera mortis.

et nunc ecce tuas inritat callidus iras

suppliciumque cupit; sed tu maioribus, oro,

imperii potiare bonis, altusque iacentes

praetereas, et magna ducum vereare priorum

720

funera. et hic quondam solio sublimis et armis

saeptus opem miseris et iura, potentibus aequus

supplicibusque, dabat, cui nunc ex agmine tanto

una comes, necdum exul erat. felicibus hicne

obstat? in hunc odiis et regni viribus exis,

725

hunc abigis tectis? an ne prope limina clarum

ingemat et votis intempestivus oberret?

pone metum, procul usque tua summotus ab aula

flebit; ego erectum subigam et servire docebo,

coetibus abducam solaque in sede recondam:

730

exul erit. nam quae migranti externa patebunt

moenia? vis Argos eat hostilesque Mycenas

squalidus inreptet, victique ad limen Adrasti

Aonias referat clades, tenuemque precetur

rex Thebanus opem? miserae quid crimina gentis

735

pandere, quid casus iuvat ostentare pudendos?

conde, precor, quodcumque sumus, nec longa precamur

dona, Creon: miserere senis, maestosque parentis

hic, precor, hic manes indulge ponere: certe

Thebanos sepelire licet.› sic orat humique

740

volvitur; abducit genitor saevumque minatur

indignans veniam. qualis leo rupe sub alta,

quem viridem quondam silvae montesque tremebant,

iam piger et longo iacet exarmatus ab aevo,

magna tamen facies et non adeunda senectus;

745

et si demissas veniat mugitus ad aures,

erigitur meminitque sui, viresque solutas

ingemit et campis alios regnare leones.

Flectitur adfatu, sed non tamen omnia rector

supplicis indulget lacrimis partemque recidit

750

muneris. ‹haud,› inquit, ‹patriis prohibebere longe

finibus, occursu dum non pia templa domosque

commacules. habeant te lustra tuusque Cithaeron;

atque haec ecce tuis tellus habitabilis umbris,

qua bellum geminaeque iacent in sanguine gentes.›

755

sic ait, et ficto comitum vulgique gementis

adsensu limen tumidus regale petebat.

Interea pulsi vallum exitiale Pelasgi

destituunt furto; nulli sua signa suusque

ductor: eunt taciti passim et pro funere pulchro

760

dedecorem amplexi vitam reditusque pudendos.

nox favet et grata profugos amplectitur umbra.