Carmen Paschale

Liber I

____________________________________________________________

Liber primus.

Cum sua gentiles studeant figmenta poetae

Grandisonis pompare modis, tragicoque boatu

Ridiculoque Geta seu qualibet arte canendi

20

Saeva nefandarum renovent contagia rerum

Et scelerum monumenta canant, rituque magistro

Plurima Niliacis tradant mendacia biblis:

Cur ego, Daviticis adsuetus cantibus odas

Cordarum resonare decem sanctoque verenter

25

Stare choro et placidis caelestia psallere verbis,

Clara salutiferi taceam miracula Christi?

Cum possim manifesta loqui, Dominumque tonantem

Sensibus et toto delectet corde fateri:

Qui sensus et corda dedit, cui convenit uni

30

Facturam servire suam, cui iure perenni

Arcibus aetheriis una est cum patre potestas,

Par splendor, communis apex, sociale cacumen,

Aequus honor, virtus eadem, sine tempore regnum,

Semper principium, sceptrum iuge, gloria consors,

35

Maiestas similis. haec est via namque salutis,

Haec firmos ad dona gradus paschalia ducit.

Haec mihi carmen erit: mentes huc vertite cuncti.

Hanc constanter opem laesis adhibete medullis,

Quos letale malum, quos vanis dedita curis

40

Attica Cecropii serpit doctrina veneni,

Sectantesque magis vitam spirantis odorem

Legis Athenaei paedorem linquite pagi.

Quid labyrintheo, Thesidae, erratis in antro

Caecaque Daedalei lustratis limina tecti?

45

Labruscam placidis quid adhuc praeponitis uvis

Neglectisque rosis saliuncam sumitis agri?

Quid lapides atque aera coli, quid fana profana

Proderit et mutis animas damnare metallis?

Parcite pulverei squalentia iugera campi

50

Et steriles habitare plagas, ubi gignere fructum

Arida nescit humus, nec de tellure cruenta

Livida mortiferis vellatis toxica sucis,

Tartareo damnata cibo: sed amoena virecta

Florentum semper nemorum sedesque beatas

55

Per latices intrate pios, ubi semina vitae

Divinis animantur aquis et fonte superno

Laetificata seges spinis mundatur ademptis,

Ut messis queat esse Dei mercisque futurae

Maxima centenum cumulare per horrea fructum.

60

Omnipotens aeterne Deus, spes unica mundi,

Qui caeli fabricator ades, qui conditor orbis,

Qui maris undisonas fluctu surgente procellas

Mergere vicinae prohibes confinia terrae,

Qui solem radiis et lunam cornibus imples

65

Inque diem ac noctem lumen metiris utrumque,

Qui stellas numeras, quarum tu nomina solus,

Signa, potestates, cursus, loca, tempora nosti,

Qui diversa novam formasti in corpora terram

Torpentique solo viventia membra dedisti,

70

Qui pereuntem hominem vetiti dulcedine pomi

Instauras meliore cibo potuque sacrati

Sanguinis infusum depellis ab angue venenum,

Qui genus humanum praeter quos clauserat arca

Diluvii rapida spumantis mole sepultum

75

Una iterum de stirpe creas, ut mystica virtus,

Quod carnis delita necant, hoc praesule ligno

Monstraret liquidas renovari posse per undas,

Totum namque lavans uno baptismate mundum:

Pande salutarem paucos quae ducit in urbem

80

Angusto mihi calle viam verbique lucernam

Da pedibus lucere meis, ut semita vitae

Ad caulas me ruris agat, qua servat amoenum

Pastor ovile bonus, qua vellere praevius albo

Virginis agnus ovis grexque omnis candidus intrat.

85

Te duce difficilis non est via; subditur omnis

Imperiis natura tuis, rituque soluto

Transit in adversas iussu dominante figuras.

Si iubeas mediis segetes arere pruinis,

Messorem producit hiems; si currere mustum

90

Vernali sub sole velis, florentibus arvis

Sordidus inpressas calcabit vinitor uvas:

Cunctaque divinis parebunt tempora dictis.

Indicio est antiqua fides et cana priorum

Testis origo patrum, nullisque abolenda per aevum

95

Temporibus constant virtutum signa tuarum.

Ex quibus audaci perstringere pauca relatu

Vix animis conmitto meis, silvamque patentem

Ingrediens aliquos nitor contingere ramos.

Nam centum licet ora movens vox ferrea clamet

100

Centenosque sonos, humanum pectus anhelet,

Cuncta quis expediet, quorum nec lucida caeli

Sidera nec bibulae numeris aequantur harenae?

Primus abusque chao meritis vivacibus Enoch

Multa per innumeros iam saecula contigit annos

105

Natura perdente modum: quem iure creandi

Terra tulit genitum, sed mors miratur ademptum.

Saucia iam vetulae marcebant viscera Sarrae

Grandaevo consumpta situ, prolemque negabat

Frigidus annoso moriens in corpore sanguis:

110

Cum seniore viro gelidi praecordia ventris

In partum tumuere novum tremebundaque mater

Algentes onerata sinus, spem gentis opimae

Edidit et serum suspendit ad ubera natum.

Mactandumque Deo pater obtulit, at sacer ipsam

115

Pro pueri iugulis aries mactatur ad aram.

O iusti mens sancta viri! pietate remota

Plus pietatis habens contempsit vulnera nati

Amplexus praecepta Dei, typicique cruoris

Auxilio ventura docet, quod sanguine Christi

120

Humana pro gente pius occumberet agnus.

Loth Sodomae fugiente chaos, dum respicit uxor,

In statuam mutata salis stupefacta remansit,

Ad poenam conversa suam: quia nemo retrorsum,

Noxia contempti vitans discrimina mundi,

125

Aspiciens salvandus erit, nec debet arator

Dignum opus exercens vultum in sua terga referre.

Ignibus innocuis flagrans apparuit olim

Non ardens ardere rubus, nec iuncta calori

Materies alimenta dabat, nec torrida vivens

130

Sensit damna frutex, sed amici fomitis aestu

Frondea blanditae lambebant robora flammae.

Mitis in inmitem virga est animata draconem,

Per flexos sinuata globos linguisque trisulcis

Squamea colla tumens inimicos ore chelydros

135

Sorbuit et proprii redit in virgulta rigoris.

Pervia divisi patuerunt caerula ponti

In geminum revoluta latus, nudataque tellus

Cognatis spoliatur aquis, ac turba pedestris

Intrat in absentis pelagi mare, perque profundum

140

Sicca peregrinas stupuerunt marmora plantas.

Mutavit natura viam, mediumque per aequor

Ingrediens populus rude iam baptisma gerebat,

Cui dux Christus erat, clamat nam lectio: multas

Vox Domini super extat aquas; vox denique verbum est.

145

Verbum Christus adest, geminae qui consona legis

Testamenta regens veterem patefecit abyssum,

Ut doctrina sequens planis incederet arvis.

Quid referam innumeras caelesti pane catervas

Angelicos sumpsisse cibos, nimbisque superni

150

Nectaris aeria populum dulcedine pastum

In pluviis habuisse dapes et in imbribus escas?

Rursus in exustis sitiens exercitus arvis,

Qua nimium loca sicca, diu qua terra negatis

Aegra iacebat aquis, qua spes ablata bibendi

155

Vivendique fuit, subitas arente metallo

Hausit aquas, sterilique latex de rupe manavit,

Et ieiuna novum vomuerunt marmora potum.

His igitur iam sacra tribus dans munera rebus,

Christus erat panis, Christus petra, Christus in undis.

160

Angelicis tremefacta minis adfatur asella

Sessorem per verba suum, linguaque rudenti

Edidit humanas animal pecuale loquellas.

Sol stetit ad Gabaon mediique cacumine caeli

Fixit anhelantem dilato vespere lucem,

165

Insolitus frenare diem, nec luna cucurrit

Ordine pigra suo, donec populantibus armis

Fervidus ingentem gladius consumeret hostem

Coniurante polo: iam tunc famulata videbant

Sidera venturum praemisso nomine Iesum.

170

Heliam corvi quondam pavere ministri

Praebentes sine more dapes, alesque rapinis

Deditus atque avido saturans cava guttura rostro

Tradidit inlaesam ieiunis morsibus escam.

Nunc bonus Heliae, qui perfidus antea Noe,

175

Abluit in terris quidquid deliquit in undis.

Plenus at ille Deo postquam miracula terris

Plura dedit meritisque suis succedere dignum

Heredem propriae fecit virtutis amicum,

Aurea flammigeris evectus in astra quadrigis,

180

Qua levis aerios non exprimit orbita sulcos,

Sidereum penetravit iter curruque corusco

Dexteriora petens spatio maiore triumphum

Duxit et humani metam non contigit aevi.

Quam bene fulminei praelucens semita caeli

185

Convenit Heliae! meritoque et nomine fulgens

Hac ope dignus erat: nam si sermonis Achivi

Una per accentum mutetur littera, sol est.

Ultima labentis miseratus tempora lucis

Ter quinos quondam regi Deus addidit annos

190

Usus iure suo, patefactaque limina claudens

Mortis ab occasu vitam convertit in ortum.

Ionas puppe cadens, coeto sorbente voratus

In pelago non sensit aquas, vitale sepulchrum

Ne moreretur habens, tutusque in ventre ferino

195

Depositum, non praeda fuit, vastumque per aequor

Venit ad ignotas inimico remige terras.

Cum spirante Deo Babylonia sacra negarent

Tres una cum mente viri durumque subirent

Exitium saevi Chaldaea lege tyranni,

200

Cuius Achaemeniam rabies accenderat iram

Plus fornace sua: medios truduntur in ignes

Nil audente rogo, tantumque ardore calentes

Cordis imagineae vincunt incendia poenae

Igne animi. o quanta est credentum gloria! flammis

205

Ardentis fidei restincta est flamma camini.

Digna sed inmitem mox perculit ultio regem.

Nam quod ab humana vecors pietate recessit,

Agrestes pecudum consors fuit ille per herbas

Aulica depasto mutans convivia faeno.

210

Pronus ab amne bibit, septenaque tempora lustrat

Omnibus hirsutus silvis et montibus errans.

Nec minus et Darii furuerunt iussa tyranni,

[Ecce etenim sceleri scelus addidit ira furentis]

Hebraeumque decus Danihel decernitur insons

215

Ieiunis cibus esse feris. sed belua iusto

Mitis facta viro, sanctos ne laederet artus,

Coepit amare famem; rabies mollita furorem

Deposuit saevisque in faucibus ira quievit,

Et didicere truces praedam servare leones.

220

Dic, ubi sunt, natura, tuae post talia leges?

Qui totiens tibi iura tulit? qui tartara iussit

Translatum nescire virum, sterilemque marito

Fecundavit anum, sacram praecepit ad aram

Sponte venire pecus, muliebres transtulit artus

225

In simulacra salis, ramos incendia passos

Non ardere dedit, virgultum solvit in anguem,

Per pelagus siccavit iter, mirabile nimbis

Manna pluit, saxo latices produxit ab imo,

Quadrupedem fari plano sermone coegit,

230

Suspensis rapidas elementis distulit horas,

Per volucres hominem pasci dedit atque coruscis

In caelum transvexit equis, iam morte gravato

Adiecit tria lustra viro, praedonis in ore

Naufragio fundavit opem, flagrante camino

235

Servavit sub rore pios, per pascua regem

Pavit ut hirsutam pecudem, rictusque leonum

Instimulante fame iussit nescire furorem?

Nempe creatori, cuius quaecumque videntur

Seu quaecumque latent et rerum machina sermo est,

240

Omne suum famulatur opus sequiturque iubentis

Imperium quacumque trahit sententia nutu.

Heu miseri, qui vana colunt, qui corde sinistro

Religiosa sibi sculpunt simulacra suumque

Factorem fugiunt et quae fecere verentur!

245

Quis furor est? quae tanta animos dementia ludit,

Ut volucrem turpemque bovem tortumque draconem

Semihominemque canem supplex homo plenus adoret?

Ast alii solem caecatis mentibus acti

Adfirmant rerum esse patrem, quia rite videtur

250

Clara serenatis infundere lumina terris

Et totum lustrare polum: cum constet ab istis

Motibus instabilem rapidis discursibus ignem

Officium, non esse Deum, quique ordine certo

Nunc oritur, nunc occiduas dimissus in oras

255

Partitur cum nocte vices. nec semper ubique est

Nec lumen fuit ille manens in origine mundi,

Cum geminum sine sole diem novus orbis haberet.

Sic lunae quoque vota ferunt, quam crescere cernunt

Ac minui, stellisque litant quae luce fugantur.

260

Hic laticem colit, ille larem, sed iungere sacris

Non audent inimica suis, ne lite propinqua

Aut rogus exiguas desiccet fortior undas,

Aut validis tenues moriantur fontibus ignes.

Arboreis alius ponit radicibus aras

265

Instituitque dapes et ramos flebilis orat,

Ut natos caramque domum dilectaque rura

Coniugiique fidem, famulos censumque gubernent.

Lignee, ligna rogas, surdis clamare videris,

A mutis responsa petis, quae iura domorum

270

Hac ratione regunt, si caesa securibus actis

Ardua pendentis sustentent culmina tecti,

Aut subiecta focis dapibus famulentur edendis.

Nonnulli venerantur holus mollesque per hortos

Numina sicca rigant verique hac arte videntur

275

Transplantatorum cultores esse deorum.

Plura referre pudet, sanctoque in carmine longum

Vel damnare nefas, ne mollia sentibus uram

Lilia, purpurei neu per violaria campi

Carduus et spinis surgat paliurus acutis.

280

Iam satis humanis erroribus addita monstra

Risimus aut potius tales deflevimum actus.

Nunc coeptam iuvat ire viam montemque per altum

Nitentes firmare gradus; properemus in urbem,

Libertatis opem, radians ubi regia fulvis

285

Emicat aula tholis, ubi dantur digna petenti,

Quarentem spes certa manet, claustrisque remotis

Pervia pulsanti reserantur limina cordi.

Hic est ille lapis, reprobum quem vertice gestat

Angulus atque oculis praebet miracula nostris:

290

Cuius onus leve est, cuius iuga ferre suave est.

Per digesta prius veteris miraculi legis

Rettulimus, sancti coniuncto Spiritus actu

Quae Genitor socia Nati virtute peregit.

Per digesta rudis necnon miracula legis

295

Dicemus, sancti coniuncto Spiritus actu

Quae Natus socia Patris virtute peregit,

Semper ut una manens deitatis forma perennis

Quod simplex triplicet quodque est triplicabile simplet.

Haec est vera fides; hanc sprevit habere salutem

300

Arrius infelix, qui curva per avia rectum

Flectere nisus iter, foveam dilapsus in atram

Conruit et tetri mersus petit ima profundi:

Tam vacuus sensu, iustae quam tempore poenae

Visceribus fusis vacuus quoque ventre remansit.

305

Demens, perpetui qui non imitanda parentis

Iura caducorum gradibus simulavit honorum!

Namque homines inter natum genitore minorem

Lex carnalis habet, quoniam pater ipse parentis

Filius ante fuit, mox et qui filius est nunc

310

Adforet esse pater: sic per genus omne nepotum

It nova progenies et avi numerantur avorum.

At Dominus, verbum, virtus, sapientia, Christus,

Et totum commune Patris, de lumine lumen,

De solo solus, cui nec minus est Patre quicquam,

315

Nec quo crescat habet, genitus, non quippe creatus:

Ipse est principium. nam sicut clarus habetur

In genitore manens, genitor quoque clarus in ipso

Permanet, et rerum caput est Deus unus ubique.

Non quia qui summus Pater est, et Filius hic est,

320

Sed quia quod summus Pater est, et Filius hoc est.

Sic ait ipse docens: ego in Patre et Pater in me.

Rursus: ego atque Pater unum sumus. Arrius unum

Debet scire sumusque Sabellius esse fatendum.

Iste fidem ternam, hic non amplectitur unam.

325

Ambo errore pares, quamquam diversa sequentes.

Qualiter adsueti varias producere sectas

Inpugnant sua dicta viri, qui brachia nudis

Ostendunt exerta umeris, nil tradere docti

Sed tantum certare cati, prudentia quorum

330

Stulta iacet, quia vana Deo est sapientia mundi.

Hic loquitur nimis, ille tacet; hic ambulat, hic stat;

Alter amat fletus, alter crispare cachinnum:

Diversisque modis par est vesania cunctis.

Interea dum rite viam sermone levamus

335

Spesque fidesque meum comitantur in ardua gressum,

Blandius ad summam tandem pervenimus arcem.

En signo sacrata crucis vexilla coruscant,

En regis pia castra micant, tuba clamat erilis,

Militibus sua porta patet: qui militat intret,

340

Ianua vos aeterna vocat, quae ianua Christus.

Aurea perpetuae capietis praemia vitae,

Arma quibus Domini tota virtute geruntur

Et fixum est in fronte decus. Decus armaque porto

Militiaeque tuae, bone rex, pars ultima resto.

345

Hic proprias sedes, huius mihi moenibus urbis

Exiguam concede domum, tuus incola sanctis

Ut merear habitare locis alboque beati

Ordinis extremus conscribi in saecula civis.

Grandia posco quidem, sed tu dare grandia nosti,

350

Quem magis offendit quisquis sperando tepescit.

Christe, fave votis, qui mundum in morte iacentem

Vivificare volens quondam terrena petisti

Caelitus, humanam dignatus sumere formam,

Sic aliena gerens, ut nec tua linquere posses.

355

Hoc Matthaeus agens hominem generaliter implet,

Marcus ut alta fremit vox per deserta leonis,

Iura sacerdotii Lucas tenet ore iuvenci,

More volans aquilae verbo petit astra Iohannes.

Quatuor hi proceres una te voce canentes

360

Tempora ceu totidem latum sparguntur in orbem.

Sic et apostolici semper duodenus honoris

Fulget apex numero, menses imitatus et horas,

Omnibus ut rebus totus tibi militet annus.

Hinc igitur veteris recolens exordia mortis

365

Ad vitam properabo novam lacrimasque serendo

Gaudia longa metam: nam qui deflemus in Adam

Semina mittentes, mox exultabimus omnes

Portantes nostros Christo veniente maniplos.