De partu virginis libri III

1526

_________________________________________________________

Liber primus.

Virginei partus, magnoque aequaeva Parenti

progenies, superas caeli quae missa per auras

antiquam generis labem mortalibus aegris

abluit, obstructique viam patefecit Olympi,

5

sit mihi, Caelicolae, primus labor: hoc mihi primum

surgat opus: vos, auditas ab origine causas,

et tanti seriem, si fas, evolvite facti!

Nec minus, o Musae, vatum decus, hic ego vestros

optarim fontes, vestras nemora ardua rupes:

10

quandoquidem genus e caelo deducitis, et vos

virginitas, sanctaeque juvat reverentia famae:

vos igitur, seu cura poli, seu Virginis hujus

tangit honos, monstrate viam, qua nubila vincam,

et mecum immensi portas recludite caeli.

15

Magna quidem, magna, Aonides, sed debita posco,

nec vobis ignota: etenim potuistis et antrum

aspicere et choreas, nec vos orientia caelo

signa, nec Eoos Reges latuisse putandum est.

Tuque adeo, spes fida hominum, spes fida Deorum.

20

Alma Parens, quam mille acies, quaeque aetheris alti

militia est, totidem currus, tot signa, tubaeque,

tot litui comitantur, ovantique agmina gyro

adglomerant: niveis tibi si solemnia templis

serta damus, si mansuras tibi ponimus aras

25

exciso in scopulo, fluctus unde aurea canos

despiciens celso se culmine Mergilline

adtollit, nautisque procul venientibus offert,

si laudes de more tuas, si sacra, diemque

ac coetus late insignes, ritusque dicamus,

30

annua felicis colimus dum gaudia partus:

tu vatem ignarumque viae, insuetumque labori,

Diva, mone, et pavidis jam laeta adlabere coeptis.

Viderat aetherea superum Regnator ab arce,

undique collectas vectari in Tartara praedas:

35

Tisiphonemque imo conantem cuncta profundo

vertere, et immanes stimulantem ad dira sorores:

nec jam homini prodesse, alto quod semina caelo

duceret, aut varios animum excoluisset ad usus:

tantum letiferae poterant contagia culpae!

40

Tum pectus Pater, aeterno succensus amore,

sic secum: «Ecquis erit finis? tantisne parentum

prisca luent poenis seri commissa nepotes?

ut quos victuros semper, superisque crearam

pene pares, tristi patiar succumbere leto,

45

informesque domos, obscuraque regna subire?

Non ita, sed divum potius revocentur ad oras,

ut decet, et manuum poscunt opera alta mearum:

desertosque foros, vacuique sedilia caeli

actutum complere parent: legio unde, nefandis

50

acta odiis, trepidas ruit exturbata per auras.

Cumque caput fuerit, tantorumque una malorum

femina principium, lacrimasque, et funera terris

intulerit: nunc auxilium ferat ipsa, modumque

qua licet, afflictis imponat femina rebus.»

55

Haec ait, et celerem stellata in veste ministrum,

qui castae divina ferat mandata puellae,

adloquitur, facie insignem et fulgentibus alis:

«Te, quem certa vocant magnarum exordia rerum,

fide vigil, pars militiae fortissima nostrae,

60

te decet ire, novumque in saecula jungere foedus:

nunc animurn huc adverte atque haec sub pectore serva.

Est urbes Phoenicum inter, lateque fluentem

Jordanem, regio nostris sat cognita sacris;

Judaeam appellant, armisque et lege potentem.

65

Hic claris exorta atavis, vatumque ducumque

antiquum genus, et dignis licet aucta hymenaeis,

pectoris inlaesum Virgo mihi casta pudorem

servat adhuc, nullos non servatura per annos,

(mirus amor!) seniumque sui venerata mariti

70

exiguis degit thalamis et paupere tecto,

digna polo regnare, altoque effulgere divum

concilio, et nostros aeternum habitare penates.

Hanc mihi virginibus jampridem ex omnibus unam

delegi, prudensque animo interiore locavi:

75

ut foret, intacta sanctum quae numen in alvo

conciperet, ferretque pios sine semine partus.

Ergo age, nubivagos molire per aera gressus,

deveniensque locum, castas haec jussus ad aures

effare: et pulchris cunctantem hortatibus imple:

80

quandoquidem genus e Stygiis mortale tenebris

eripere est animus, saevosque arcere labores.»

Dixerat. Ille altum Zephyris per inane vocatis

carpit iter, scindit nebulas, atque aera tranat

ima petens, pronusque leves vix commovet alas.

85

Qualis, ubi ex alto notis Maeandria ripis

prospexit vada, seu placidi stagna ampla Caystri,

praecipitem sese candenti corpore cycnus

mittit agens: jamque implumis, segnisque videtur

ipse sibi, donec tandem potiatur amatis

90

victor aquis: sic ille auras, nubesque secabat.

Ast ubi palmiferac tractu stetit altus Idumes:

Reginam haud humiles volventem pectore curas

adspicit; atque illi veteres de more Sibyllae

in manibus: tum siqua aevo reseranda nepotum

95

fatidici casto cecinerunt pectore vates.

Ipsam autem securam animi laetamque videres

auctorem sperare suum: namque adfore tempus,

quo Sacer aethereis delapsus Spiritus astris

incorrupta piae compleret viscera Matris,

100

audierat. Proh, quanta alti reverentia caeli

virgineo in vultu est! Oculos dejecta modestos

suspirat: matremque Dei venientis adorat:

felicemque illam, humana nec lege creatam

saepe vocat: nec dum ipsa suos jam sentit honores,

105

cum subito ex alto juvenis demissus Olympo

purpureos retegit vultus, numenque professus

incessuque habituque, ingentes explicat alas,

ac tectis late insuetum diffundit odorem.

Mox prior haec: «Oculis salve lux debita nostris,

110

jampridem notum caelo jubar, optima Virgo:

cui sese tot dona, tot explicuere merenti

divitiae superum: quidquid rectique, probique

aeterna de mente fluit: purissima quidquid

ad terras summo veniens Sapientia caelo

115

fert secum, et plenis exundans Gratia rivis.

Te Genitor stabili firmam sibi lege sacravit,

perpetuos genitor cursus qui dirigit astris,

mansuramque tuo fixit sub pectore sedem.

Idcirco coetus inter veneranda pudicos

120

una es, quam latis caeli in regionibus olim

tot divum celebrent voces. Proh gaudia terris

quanta dabis! quantis hominum succurrere votis

incipies!» Stupuit confestim exterrita Virgo,

demisitque oculos, totosque expalluit artus.

125

Non secus ac conchis si quando intenta legendis

seu Micone parva, scopulis seu forte Seriphi,

nuda pedem virgo, laetae nova gloria matris,

veliferam advertit vicina ad litora puppim

adventare, timet: nec jam subducere vestem

130

audet, nec tuto ad socias se reddere cursu:

sed trepidans silet, obtutuque immobilis haeret.

Illa Arabum merces, et fortunata Canopi

dona ferens, nullis bellum mortalibus infert:

sed pelago innocuis circum nitet armamentis.

135

Tum rutilus caeli alipotens, cui lactea fandi

Copia, divinique fluunt e pectore rores

ambrosiae, quibus ille acres mulcere procellas

possit, et iratos pelago depellere ventos:

«Exue, Dia, metus animo, paritura verendum

140

caelitibus Numen, sperataque gaudia terris,

aeternamque datura venis per saecula pacem.

Haec ego, siderea missus tibi nuncius arce,

sublimis celeres vexit quem penna per auras,

vaticinor, non insidias, non nectere fraudes

145

edoctus: longe a nostris fraus exulat oris.

Quippe tui magnum magna incrementa per orbem

ipsa olim partus, Virgo, sobolisque beatae

adspicies: vincet proavos, proavitaque longo

extendet jura imperio, populisque vocatis

150

ad solium, late ingentes moderabitur urbes:

nec sceptri jam finis erit, nec terminus aevi;

quin justis paulatim animis pulcherrima surget

relligio: non monstra, piis sed numina templis

placabunt castae diris sine caedibus arae.»

155

Dixerat. Illa animum sedato pectore firmans,

substitit, et placido breviter sic ore locuta est:

«Conceptusne mihi tandem, partusque futuros,

Sancte, refers? mene attactus perferre viriles

posse putas? cui vel nitenti matris ab alvo

160

protinus inconcussum, et ineluctabile votum

virginitas fuit una: nec est cur solvere amatae

jura pudicitiae cupiam, aut haec foedera rumpam.»

«Immo istas (quod tu minime jam rere) per aures,

excipit interpres, foecundam Spiritus alvum

165

influet, implebitque potenti viscera partu,

flammifero veniens caelo, atque micantibus astris.

At tu, virgineum mirata tumescere ventrem,

haerebis pavitans: demum, formidine pulsa,

gaudia servati capies inopina pudoris.

170

Neve haec vana putes, dictis aut territa nostris

indubites, serae dudum concessa senectae

dona oculos pone ante tuos; nam sanguine avito

juncta tibi mulier (sterilis licet illa gravique

pressa aevo) haudquaquam speratum hoc tempore pignus

175

fert utero, et felix sexto sub mense laborat.

Usque adeo magno nil non superabile caelo est!»

His dictis, Regina oculos ad sidera tollens

caelestumque domos superas, atque aurea tecta,

adnuit, et tales emisit pectore voces:

180

«Jam jam vince; fides, vince, obsequiosa voluntas:

en adsum: accipio venerans tua jussa, tuumque

dulce sacrum, Pater omnipotens; nec fallere vestrum est,

Caelicolae: nosco crines, nosco ora, manusque

Verbaque, et aligerum caeli haud variantis alumnum.»

185

Tantum effata, repente nova micuisse penates

luce videt: nitor ecce domum complerat; ibi illa,

ardentum haud patiens radiorum, ignisque corusci,

extimuit magis. At venter (mirabile dictu!

non ignota cano) sine vi, sine labe pudoris,

190

arcano intumuit verbo: Vigor actus ab alto

irradians, vigor omnipotens, Vigor omnia cornplens

descendit, Deus ille, Deus, totosque per artus

dat sese, miscetque utero. Quo tacta repente

viscera contremuere: silet Natura, pavetque

195

adtonitae similis; confusaque turbine rerum

insolito, occultas conatur quaerere causas.

Sed longe vires alias, majoraque sentit

numina: succutitur tellus, laevumque sereno

intonuit caelo, rerum cui summa potestas,

200

adventum Nati Genitor testatus, ut omnes

audirent late populi, quos maximus ambit

Oceanus, Tethysque et raucisona Amphitrite.

Hos inter medios caeli, terraeque fragores,

aequatis properans volucer pulcherrimus alis,

205

(omnia dum trepidant) discesserat, altaque nabat

per loca, cum Virgo celsis in nubibus illum

alternantem humeros videt, atque immensa secantem

ventorum spatia, et jam versicolore per auras

fulgentem pluma ac caeli convexa petentem.

210

Quem demum tali adspectans sermone secuta est:

«Magne ales, celsi decus aetheris, invia rerum

qui penetras, longeque et nubila linquis, et Euros

antevolans, laeto seu te felicia tractu

sidera, quaeque suos volvuntur signa per orbes

215

exspectant redeuntem: alti seu certa reposcit

crystalli domus, et vitrei plaga lucida regni:

seu propiora vocant supremo tecta Tonanti,

qua patet in summum regio flammantis Olympi

teque amor, et liquidis flagrans alit ignibus aura:

220

i, precor, i, nostrum testis defende pudorem.»

Nec plura his. Tum vero aciem deflectit, et omnes,

haud mora, sollicito percurrit lumine montes:

agnatamque animo, conceptaque pignora versat,

multa putans, serumque uteri miratur honorem.

225

Interea Manes descendit Fama sub imos,

pallentesque domos veris rumoribus implet:

optatum adventare diem, quo tristia linquant

Tartara, et evictis fugiant Acheronta tenebris,

immanemque ululatum, et non laetabile murmur

230

tergemini canis: adverso qui carceris antro

excubat insomnis semper, rictuque trifauci

horrendum, stimulante fame, sub nocte profunda

personat et morsu venienteis adpetit umbras.

Tum vero Heroes laetati, animaeque piorum

235

ad caelum erectas coeperunt tendere palmas.

Atque hic insignis funda, citharaque decorus,

insignis sceptro senior, per opaca locorum

dum graditur, nectitque sacros diademate crines:

dum legit effoetos Lethaeo in gramine flores,

240

qua tacitae labuntur aquae, mutaeque volucres

ducunt per steriles aeterna silentia ramos:

adtonita subitos concepit mente furores,

divinamque animam; et consueto numine plenus,

intorquens oculos, venientia fata recenset:

245

«Nascere, magne Puer, nostros quem solvere nexus,

et tantos Genitor voluit perferre labores;

magne Puer, cui se haec tandem spolianda reservant

regna, tot, heu! miseris hominum ditata ruinis:

nascere, venturum si te mortalibus olim

250

pectore veridico promisimus, igneus ut nos

viribus adflatos caelestibus ardor agebat

insinuans: si sacra peregimus, et tua late

jussa per immensum fama vulgavimus orbem.

En ridet Pax alma tibi: simul ecce potentes

255

impulsi caelo, divisque auctoribus acti,

orbe alio properant Reges. Salvete, beati

Aethiopes, hominum sanctum genus, astra secuti:

scilicet huc vestris adfertis munera regnis.

Accipe dona, Puer, tuque, o sanctissima Mater,

260

sume animos: jam te populique, ducesque frequentant

litore ab extremo et odoriferis Nabathaeis.

Ille autem aurata fulgens in veste sacerdos

jam canus, jam maturo venerabilis aevo,

quid sibi vult? sacras Puerum qui sistit ad aras,

265

sic venerans, laetoque inspectans aethera vultu?

Seque dehinc facili clausurum lumina fato

Exclamat: quod speratum per saecula munus,

promissamque diu pacem, certamque salutem

terrarum exorta liceat sibi luce tueri

270

optanti, seniumque ideo, Parcasque trahenti.

Sed quid ego, heu! dira conspersos caede penates

Infantum, et subito currenteis sanguine rivos

adspicio? tristisque meas vagitus ad aures

fertur? io, scelus est partus jugulare recentes!

275

Crudelis, quid agis? nihil hi meruere: neque illum

quem petis, insano dabitur tibi perdere ferro.

Nunc nunc, o matres, scelerata abscedite terra,

dum licet, inque sinu pueros abscondite vestros:

nam ferus hostis adest. Propera jam, regia Virgo,

280

inque Paraetonias transfer tua pignora terras:

admonet hoc magnum Genitor qui temperat orbem.

Tuta domus tutique illic tibi, Dia, recessus.

Verum ubi bis senas hiemes bis senaque nati

solstitia, et tantos superaveris anxia casus:

285

ingentes imo duces de pectore questus,

aureaque adsiduis pulsabis sidera votis.

Nam Puerum, quamvis per compita saepe vocatum,

saepe expectatum consuetae ad gaudia mensae,

perquires nequicquam amens: nec cara petentem

290

oscula, nec sera redeuntem nocte videbis.

Tresque illum totos moerenti pectore soles,

et totidem trepidas somni sine munere noctes

omnia lustrantes, questu omnia confundentes,

flebitis, indigno perculsi corda dolore

295

tuque senexque tuus; quarto sed Lucifer ortu

purpureos tremulo cum tollet ab aequore vultus,

inventum dabit, et quaerentibus offeret ultro.

O quas tunc lacrimas, o quae tunc oscula, Mater,

quos dabis amplexus, misto inter gaudia fletu!

300

cum Natum ante aras Patris et delubra sedentem,

mulcentemque senes dictis, animosque trahentem

adspicies gavisa, ipso admirante senatu

primitias Pueri ingentes, nec inane sagacis

pectoris indicium nataeque ad grandia mentis.

305

Tu vero quid in arma ruis, scelerata juventus?

quid galeas, ensesque virum, et fulgentia cerno

agmina? scutatasque procul sub nocte cohortes

obscura, et crebris radiantes ignibus hastas?

totne unum telis petitur caput? heu furor, heu mens

310

caeca hominum semperque odiis adcincta nefandis!

Jamque oleas, montemque sacrum circumque supraque

cinxere, et longa lucum obsedere corona.

Quo feror? ecce trahunt manibus post terga revinctis

Insontem: modo quem latas mira illa per urbes

315

edentem, Patrisque palam praecepta docentem

adtoniti stupuere, illum regemque Deumque

humanaeque ducem vitae, fontemque salutis

haud veriti populo circum plaudente fateri.

Heu facinus! mortemne etiam, et crudele minantur

320

Supplicium? saevos stringunt in vulnera fasces,

horrentesque parant paliuro intexere dumos,

tormenti genus, et capiti premere inde coronam

vulnificam: viden' alternos ut arundinis ictus

incutiunt? geminantque truci convicia lingua?

325

Parte alia ingentes video de stirpibus imis

everti palmas, altas ad sidera palmas,

infelix opus: unde hominum lux illa, decorque

pendeat: ah trepidis dirum et miserabile terris!

cum Patri aethereo moriens liventia pandet

330

brachia, turpatosque atra de morte capillos,

oraque, demissosque oculos frontemque cruore

jam madidam, et lato patefactum pectus hiatu.

At Mater, non jam mater sed flentis et orbae

infelix simulacrum, aegra ac sine viribus umbra,

335

ante crucem demissa genas, effusa capillum,

stat lacrimans, tristique irrorat pectora fletu.

Ac si jam comperta mihi licet ore profari

omnia: defessi spectans morientia Nati

lumina, crudeles terras, crudelia dicit

340

sidera, crudelem sese (quod talia cernat

vulnera) saepe vocat; tum luctisono ululatu

cuncta replens, singultanti sic incipit ore:

incipit, et duro figit simul oscula ligno,

exclamans: Quis me miseram, quis culmine tanto

345

dejectam subitis involvit, Nate, procellis?

Nate, Patris vires, sanguis meus, unde repente

haec fera tempestas? quis te mihi fluctus ademit?

quae manus indignos foedavit sanguine vultus?

cui tantum in superos licuit? bella impia caelo

350

quis parat? hunc ego te post tot male tuta labores

postque tot infelix elapsae incommoda vitae

adspicio? tune illa tuae lux unica Matris?

tune animae pax, et requies, spesque ultima nostrae

sic raperis? sic me solam exanimemque relinquis?

355

O dolor, exstincto jam te pro fratre sorores,

pro natis toties exoravere parentes:

ast ego pro Nato, pro te dominoque Deoque

quem misera exorem? quo tristia pectora vertam?

cui querar? o tandem dirae me perdite dextrae?

360

me potius, siqua est pietas, immanibus armis

obruite: in me omnes effundite pectoris iras!

vel tu (si tanti est hominum genus) eripe Matrem

quae rogat et Stygias tecum duc, Nate, sub umbras.

Ipsa ego te per dura locorum, inamoenaque vivis

365

regna sequar: liceat rumpentem cernere portas

aeratas, liceat pulchro sudore madentem

eversorem Erebi materna abstergere dextra.

Hos illa, et plures fundet de pectore questus.

Quod scelus Eois ut primum cernet ab undis

370

sol, indignantes retro convertere currus

optabit: frustraque suis luctatus habenis,

quod poterit tandem, auratos ferrugine crines

inficiet, moestamque diu sine lumine frontem

ostendet terris, ut qui jam ploret ademptum

375

auctorem Regemque suum; quin ipsa nigranti

fratris ab ore timens, et tanto concita casu

Cynthia caeruleo vultus obnubet amictu

avertetque oculos, lacrimasque effundet inanes.

At contra horrisono tellus concussa tremore,

380

cum gemitu fremet, et ruptis excita sepulcris

emittet simulacra. Quid, o, quid abire paratis,

illustres animae? Non omnibus haec data rerum

conditio: paucis remeare ad lumina vitae

concessum, sed tempus erit cum Martia rauco

385

mugitu caelum quatiet tuba: cumque repente

corpora per terras omneis late omnia surgent.

Nunc autem sat Tartarei si claustra tyranni

effringat Rex ille et caligantia pandat

atria: diffugiant immisso lumine dirae

390

Eumenidum facies jactis in terga colubris.

Quas atro vix in limo Phlegethontis adustum

accipiat nemus, et fumanti condat in ulva.

Tum variae pestes, et monstra horrentia Ditis

ima petant, trepident Briareia turba, Cerastae,

395

semiferumque genus Centauri, et Gorgones atrae,

Scyllaeque, Sphingesque, ardentisque ora Chimaerae,

atque Hydrae, atque Canes, et terribiles Harpyiae.

Ipse catenato fessus per Tartara collo

ducetur Pluton, tristi quem murmure circum

400

Inferni fractis maerebunt cornibus amnes.

At nos virginea praecincti tempora lauru,

signa per extentos caeli victricia campos

tollemus, laetoque ducem clamore sequemur:

Victor, io, bellator io, tu regna profunda,

405

tu Manes, Erebumque, Potestatesque coerces

aerias, Letumque tuo sub numine torques.

Ille alto temone sedens, levibusque quadrigis

lora dabit, volucresque reget placido ore jugales,

non jam cornipedum ductos de semine equorum,

410

nec qui consuetas carpant praesepibus herbas.

Primus enim valido subnixus eburnea collo

fert juga, formosi pecoris custodia Taurus:

stellatus minio Taurus, cui cornua fronti

aurea, et auratis horrent palearia setis,

415

perque pedes bifidae radiant nova sidera gemmae.

Torva Bovi facies, sed qua non altera caelo

dignior, imbriferum quae cornibus inchoet annum,

nec quae tam claris mugitibus astra lacessat.

Et juxta nemorum terror, rexque ipse ferarum

420

magnanimus nitet ore Leo: quem fusa per armos

convestit juba, pectoribus generosa superbit

majestas, non jam ut caedes aut proelia saevus

adpetat (innocuis armantur dentibus ora

grataque tranquillo ridet clementia vultu),

425

sed caelo ut spatietur et alta ad sidera tendat.

Hos post insequitur pulcros pennata per artus

alituum Regina, sacrae cui vertice plumae

adsurgunt: flavoque caput diademate fulget.

Ipsa, ingens alis, ingentis fulminis instar,

430

supra hominum tecta, ac montes, supraque volucres

fertur, et obstantes cursu petit obvia nubes.

Ultimus humana sociat cervice laborem

alatus tergo juvenis: cui lutea laevo

ex humero chlamys, Eois inspersa lapillis

435

pendet: eam variant centum longo ordine reges,

antiquum genus, et Solymae primordia gentis,

ostro intertexti: veros cognoscere vultus

est illic: veros montes et flumina credas:

et vera extremo Babylon nitet aurea limbo.

440

Tali sidereas curru subvectus in auras

indutos referens spoliis pallentibus axes,

perveniet: recto qua panditur orbita tractu

lactea, et ad sedes ducit candentis Olympi.

Illic auratae muros mirabimur urbis,

445

auratasque domos, et gemmea tecta, viasque

stelliferas, vitreosque altis cum montibus amnes.

Atque ibi, seu magni celsum penetrale Tonantis

sive alios habitare lares, ac tecta minorum

caelicolum dabitur, stellas numerare licebit:

450

surgentemque diem pariter, pariterque cadentern

sub pedibus spectare, et longos ducere soles:

longaque venturis protendere nomina saeclis.»

Haec ubi dicta, Patres plausu excepere frequentes

fatidicum vatem; sublatumque aggere ripae

455

adtollunt humeris, laetumque per avia ducunt.

Intremuere Erebi sedes, obscuraque Ditis

limina; suspirans imo de corde Megaera

dat gemitum, et torvas spectat sine mente sorores.

Tum caudam exululans sub ventre recondidit atram

460

Cerberus, et sontes latratu terruit umbras:

commotisque niger Cocytus inhorruit antris:

et vaga Sisyphiis haeserunt saxa lacertis.