| |
|
- E t h i c a
o r d i n e g e o m e t r i c o
d e m o n s t r a t a
E t h i c e s p a r s q u a r t a
D e S e r v i t u t e H u m a n a ,
s e u d e A f f e c t u u m
V i r i b u s
- ______________________________________
- PRAEFATIO
Humanam impotentiam in moderandis, & coercendis
affectibus Servitutem voco; homo enim affectibus obnoxius sui juris non
est, sed fortunæ, in cujus potestate ita est, ut sæpe coactus sit,
quanquam meliora sibi videat, deteriora tamen sequi. Hujus rei causam,
& quid præterea affectus boni, vel mali habent, in hac Parte
demonstrare proposui. Sed antequam incipiam, pauca de perfectione, &
imperfectione, deque bono, & malo præfari lubet.
Qui rem aliquam facere constituit, eamque perfecit, rem suam
perfectam esse, non tantum ipse, sed etiam unusquisque, qui mentem
Auctoris illius operis, & scopum recte noverit, aut se novisse
crediderit, dicet. Ex. gr. si quis aliquod opus (quod suppono nondum esse
peractum) viderit, noveritque scopum Auctoris illius operis esse domum
ædificare, is domum imperfectam esse dicet, & contra perfectam,
simulatque opus ad finem, quem ejus Auctor eidem dare constituerat,
perductum viderit. Verum si quis opus aliquod videt, cujus simile nunquam
viderat, nec mentem opificis novit, is sane scire non poterit, opusne
illud perfectum, an imperfectum sit. Atque hæc videtur prima fuisse horum
vocabulorum significatio. Sed postquam homines ideas universales formare,
& domuum, ædificiorum, turrium, &c. exemplaria excogitare, &
alia rerum exemplaria aliis præferre inceperunt, factum est, ut
unusquisque id perfectum vocaret, quod cum universali idea, quam ejusmodi
rei formaverat, videret convenire, & id contra imperfectum, quod cum
concepto suo exemplari minus convenire videret, quanquam ex opificis
sententia consummatum plane esset. Nec alia videtur esse ratio, cur res
naturales etiam, quæ scilicet humana manu non sunt factæ, perfectas, aut
imperfectas vulgo appellent; solent namque homines tam rerum naturalium,
quam artificialium ideas formare universales, quas rerum veluti exemplaria
habent, & quas naturam (quam nihil nisi alicujus finis causa agere
existimant) intueri credunt, sibique exemplaria proponere. Cum itaque
aliquid in natura fieri vident, quod cum concepto exemplari, quod rei
ejusmodi habent, minus convenit, ipsam naturam tum defecisse, vel
peccavisse, remque illam imperfectam reliquisse, credunt. Videmus itaque
homines consuevisse, res naturales perfectas, aut imperfectas vocare,
magis ex præjudicio, quam ex earum vera cognitione. Ostendimus enim in
Primæ Partis Appendice Naturam propter finem non agere; æternum namque
illud, & infinitum Ens, quod Deum, seu Naturam appellamus, eadem, qua
existit, necessitate agit. Ex qua enim naturæ necessitate existit, ex
eadem ipsum agere ostendimus (Prop. 16 p. 1). Ratio igitur, seu causa, cur
Deus, seu Natura agit, & cur existit, una, eademque est. Ut ergo
nullius finis causa existit, nullius etiam finis causa agit; sed ut
existendi, sic & agendi principium, vel finem habet nullum. Causa
autem, quæ finalis dicitur, nihil est præter ipsum humanum appetitum,
quatenus is alicujus rei veluti principium, seu causa primaria
consideratur. Ex. gr. cum dicimus habitationem causam fuisse finalem
hujus, aut illius domus, nihil tum sane intelligimus aliud, quam quod homo
ex eo, quod vitæ domesticæ commoda imaginatus est, appetitum habuit
ædificandi domum. Quare habitatio, quatenus ut finalis causa
consideratur, nihil est præter hunc singularem appetitum, qui revera
causa est efficiens, quæ ut prima consideratur, quia homines suorum
appetituum causas communiter ignorant. Sunt namque, ut jam sæpe dixi,
suarum quidem actionum, & appetituum conscii, sed ignari causarum, a
quibus ad aliquid appetendum determinantur. Quod præterea vulgo ajunt,
Naturam aliquando deficere, vel peccare, resque imperfectas producere,
inter commenta numero, de quibus in Appendice Partis Primæ egi. Perfectio
igitur, & imperfectio revera modi solummodo cogitandi sunt, nempe
notiones, quas fingere solemus ex eo, quod ejusdem speciei, aut generis
individua ad invicem comparamus: & hac de causa supra (Defin. 6 p. 2)
dixi me per realitatem, & perfectionem idem intelligere; solemus enim
omnia Naturæ individua ad unum genus, quod generalissimum appellatur,
revocare; nempe ad notionem entis, quæ ad omnia absolute Naturæ
individua pertinet. Quatenus itaque Naturæ individua ad hoc genus
revocamus, & ad invicem comparamus, & alia plus entitatis, seu
realitatis, quam alia habere comperimus, eatenus alia aliis perfectiora
esse dicimus; & quatenus iisdem aliquid tribuimus, quod negationem
involvit, ut terminus, finis, impotentia, &c. eatenus ipsa imperfecta
appellamus, quia nostram Mentem non æque afficiunt, ac illa, quæ
perfecta vocamus, & non quod ipsis aliquid, quod suum sit, deficiat,
vel quod Natura peccaverit. Nihil enim naturæ alicujus rei competit, nisi
id, quod ex necessitate naturæ causæ efficientis sequitur, &
quicquid ex necessitate naturæ causæ efficientis sequitur, id necessario
fit.
Bonum, & malum quod attinet, nihil etiam
positivum in rebus, in se scilicet consideratis, indicant, nec aliud sunt,
præter cogitandi modos, seu notiones, quas formamus ex eo, quod res ad
invicem comparamus. Nam una, eademque res potest eodem tempore bona, &
mala, & etiam indifferens esse. Ex. gr. Musica bona est Melancholico,
mala lugenti; surdo autem neque bona, neque mala. Verum, quamvis se res
ita habeat, nobis tamen hæc vocabula retinenda sunt. Nam quia ideam
hominis tanquam naturæ humanæ exemplar, quod intueamur, formare cupimus,
nobis ex usu erit, hæc eadem vocabula eo, quo dixi, sensu retinere. Per
bonum itaque in seqq. intelligam id, quod certo scimus medium esse,
ut ad exemplar humanæ naturæ, quod nobis proponimus, magis magisque
accedamus. Per malum autem id, quod certo scimus impedire, quominus
idem exemplar referamus. Deinde homines perfectiores, aut imperfectiores
dicemus, quatenus ad hoc idem exemplar magis, aut minus accedunt. Nam
apprime notandum est, cum dico, aliquem a minore ad majorem perfectionem
transire, & contra, me non intelligere, quod ex una essentia, seu
forma in aliam mutatur. Equus namque ex. gr. tam destruitur, si in
hominem, quam si in insectum mutetur: sed quod ejus agendi potentiam,
quatenus hæc per ipsius naturam intelligitur, augeri, vel minui
concipimus. Denique per perfectionem in genere realitatem, uti
dixi, intelligam, hoc est, rei cujuscunque essentiam, quatenus certo modo
existit, & operatur, nulla ipsius durationis habita ratione. Nam nulla
res singularis potest ideo dici perfectior, quia plus temporis in
existendo perseveravit; quippe rerum duratio ex earum essentia determinari
nequit; quandoquidem rerum essentia nullum certum, & determinatum
existendi tempus involvit; sed res quæcunque, sive ea perfectior sit,
sive minus, eadem vi, qua existere incipit, semper in existendo
perseverare poterit, ita ut omnes hac in re æquales sint.
DEFINITIONES
I. Per bonum id intelligam, quod certo scimus
nobis esse utile.
II. Per malum autem id, quod certo scimus
impedire, quominus boni alicujus simus compotes.
De his præcedentem vide præfationem sub finem.
III. Res singulares voco contingentes, quatenus,
dum ad earum solam essentiam attendimus, nihil invenimus, quod earum
existentiam necessario ponat, vel quod ipsam necessario secludat.
IV. Easdem res singulares voco possibiles, quatenus,
dum ad causas, ex quibus produci debent, attendimus, nescimus, an ipsæ
determinatæ sint ad easdem producendum.
In
Schol. 1 Prop. 33 p. 1 inter possibile, & contingens
nullam feci differentiam, quia ibi non opus erat hæc accurate
distinguere.
V. Per contrarios affectus in seqq. intelligam
eos, qui hominem diversum trahunt, quamvis ejusdem sint generis, ut
luxuries, & avaritia, quæ amoris sunt species; nec natura, sed per
accidens sunt contrarii.
VI. Quid per affectum erga rem futuram, præsentem,
& præteritam intelligam, explicui in Schol. 1 & 2 Prop. 18 p.
3, quod vide.
Sed venit hic præterea notandum,
quod ut loci, sic etiam temporis distantiam non, nisi usque ad certum
quendam limitem, possumus distincte imaginari; hoc est, sicut omnia illa
objecta, quæ ultra ducentos pedes a nobis distant, seu quorum distantia a
loco, in quo sumus, illam superat, quam distincte imaginamur, æque longe
a nobis distare, & perinde, ac si in eodem plano essent, imaginari
solemus; sic etiam objecta, quorum existendi tempus longiore a præsenti
intervallo abesse imaginamur, quam quod distincte imaginari solemus, omnia
æque longe a præsenti distare imaginamur, & ad unum quasi temporis
momentum referimus.
VII. Per finem, cujus causa aliquid facimus,
appetitum intelligo.
VIII. Per virtutem, & potentiam idem
intelligo, hoc est (per Prop. 7 p. 3) virtus, quatenus ad hominem
refertur, est ipsa hominis essentia, seu natura, quatenus potestatem
habet, quædam efficiendi, quæ per solas ipsius naturæ leges possunt
intelligi.
AXIOMA
Nulla res singularis in rerum natura datur, qua
potentior, & fortior non detur alia. Sed quacunque data datur alia
potentior, a qua illa data potest destrui.
PROPOSITIO I
Nihil, quod idea falsa positivum habet, tollitur præsentia
veri, quatenus verum.
Demonstratio
Falsitas in
sola privatione cognitionis, quam ideæ inadæquatæ involvunt, consistit
(per Prop. 35 p. 2), nec ipsæ aliquid habent positivum, propter quod
falsæ dicuntur (per Prop. 33 p. 2); sed contra, quatenus ad Deum
referuntur, veræ sunt (per Prop. 32 p. 2). Si igitur id, quod idea falsa
positivum habet, præsentia veri, quatenus verum est, tolleretur,
tolleretur ergo idea vera a se ipsa, quod (per Prop. 4 p. 3) est absurdum.
Ergo Nihil, quod idea, &c. Q.E.D.
Scholium
Intelligitur hæc
Propositio clarius ex Coroll. 2 Prop. 16 p. 2. Nam imaginatio idea est,
quæ magis Corporis humani præsentem constitutionem, quam corporis
externi naturam indicat, non quidem distincte, sed confuse; unde fit, ut
Mens errare dicatur. Ex. gr. cum solem intuemur, eundem ducentos circiter
pedes a nobis distare imaginamur; in quo tamdiu fallimur, quamdiu veram
ejus distantiam ignoramus; sed cognita ejusdem distantia tollitur quidem
error, sed non imaginatio, hoc est, idea solis, quæ ejusdem naturam
eatenus tantum explicat, quatenus Corpus ab eodem afficitur; adeoque,
quamvis veram ejusdem distantiam noscamus, ipsum nihilominus prope nobis
adesse imaginabimur. Nam ut in Schol. Prop. 35 p. 2 diximus, non ea de
causa solem adeo propinquum imaginamur, quia ejus veram distantiam
ignoramus, sed quia Mens eatenus magnitudinem solis concipit, quatenus
Corpus ab eodem afficitur. Sic cum solis radii, aquæ superficiei
incidentes, ad nostros oculos reflectuntur, eundem perinde, ac si in aqua
esset, imaginamur; tametsi verum ejus locum noverimus, & sic reliquæ
imaginationes, quibus Mens fallitur, sive eæ naturalem Corporis
constitutionem, sive, quod ejusdem agendi potentiam augeri, vel minui
indicant, vero non sunt contrariæ; nec ejusdem præsentia evanescunt. Fit
quidem, cum falso aliquod malum timemus, ut timor evanescat, audito vero
nuntio; sed contra etiam fit, cum malum, quod certe venturum est, timemus,
ut timor etiam evanescat, audito falso nuntio; atque adeo imaginationes
non præsentia veri, quatenus verum, evanescunt; sed quia aliæ occurrunt,
iis fortiores, quæ rerum, quas imaginamur, præsentem existentiam
secludunt, ut Prop. 17 p. 2 ostendimus.
PROPOSITIO II
Nos
eatenus patimur, quatenus Naturæ sumus pars, quæ per se absque aliis non
potest concipi.
Demonstratio
Nos tum pati
dicimur, cum aliquid in nobis oritur, cujus non nisi partialis sumus causa
(per Defin. 2 p. 3), hoc est (per Defin. 1 p. 3), aliquid, quod ex solis
legibus nostræ naturæ deduci nequit. Patimur igitur, quatenus Naturæ
sumus pars, quæ per se absque aliis nequit concipi.
Q.E.D.
PROPOSITIO III
Vis, qua homo in existendo perseverat, limitata est, & a
potentia causarum externarum infinite superatur.
Demonstratio
Patet ex
Axiomate hujus. Nam dato homine datur aliquid aliud, puta A
potentius, & dato A datur deinde aliud, puta B, ipso
A potentius, & hoc in infinitum; ac proinde potentia hominis
potentia alterius rei definitur, & a potentia causarum externarum
infinite superatur. Q.E.D.
PROPOSITIO IV
Fieri non potest, ut homo non sit Naturæ pars, & ut nullas
possit pati mutationes, nisi, quæ per solam suam naturam possint
intelligi, quarumque adæquata sit causa.
Demonstratio
Potentia, qua
res singulares, & consequenter homo suum esse conservat, est ipsa Dei,
sive Naturæ potentia (per Coroll. Prop. 24 p. 1), non quatenus infinita
est, sed quatenus per humanam actualem essentiam explicari potest (per
Prop. 7 p. 3). Potentia itaque hominis, quatenus per ipsius actualem
essentiam explicatur, pars est infinitæ Dei, seu Naturæ potentiæ, hoc
est (per Prop. 34 p. 1), essentiæ. Quod erat primum. Deinde si fieri
posset, ut homo nullas posset pati mutationes, nisi, quæ per solam ipsius
hominis naturam possint intelligi, sequeretur (per Prop. 4 & 6 p. 3),
ut non posset perire, sed ut semper necessario existeret; atque hoc sequi
deberet ex causa, cujus potentia finita, aut infinita sit, nempe vel ex
sola hominis potentia, qui scilicet potis esset, ut a se removeret
reliquas mutationes, quæ a causis externis oriri possent, vel infinita
Naturæ potentia, a qua omnia singularia ita dirigerentur, ut homo nullas
alias posset pati mutationes, nisi quæ ipsius conservationi inserviunt.
At primum (per Prop. præced., cujus demonstratio universalis est, &
ad omnes res singulares applicari potest) est absurdum; ergo si fieri
posset, ut homo nullas pateretur mutationes, nisi quæ per solam ipsius
hominis naturam possent intelligi; & consequenter (sicut jam
ostendimus) ut semper necessario existeret, id sequi deberet ex Dei
infinita potentia: & consequenter (per Prop. 16 p. 1) ex necessitate
divinæ naturæ, quatenus alicujus hominis idea affectus consideratur,
totius Naturæ ordo, quatenus ipsa sub Extensionis, & Cogitationis
attributis concipitur, deduci deberet; atque adeo (per Prop. 21 p. 1 )
sequeretur, ut homo esset infinitus, quod (per primam partem hujus
Demonstrationis) est absurdum. Fieri itaque nequit, ut homo nullas alias
patiatur mutationes, nisi quarum ipse adæquata sit causa.
Q.E.D.
Corollarium
Hinc sequitur,
hominem necessario passionibus esse semper obnoxium, communemque Naturæ
ordinem sequi, & eidem parere, seseque eidem, quantum rerum natura
exigit, accommodare.
PROPOSITIO V
Vis,
& incrementum cujuscunque passionis, ejusque in existendo
perseverantia non definitur potentia, qua nos in existendo perseverare
conamur, sed causæ externæ potentia cum nostra comparata.
Demonstratio
Passionis
essentia non potest per solam nostram essentiam explicari (per
Defin.1& 2 p. 3), hoc est (per Prop. 7 p. 3), passionis potentia
definiri nequit potentia, qua in nostro esse perseverare conamur; sed (ut
Prop. 16 p. 2 ostensum est) definiri necessario debet potentia causæ
externæ cum nostra comparata. Q.E.D.
PROPOSITIO VI
Vis
alicujus passionis, seu affectus reliquas hominis actiones, seu potentiam
superare potest, ita ut affectus pertinaciter homini adhæreat.
Demonstratio
Vis, &
incrementum cujuscunque passionis, ejusque in existendo perseverantia
definitur potentia causæ externæ cum nostra comparata (per Prop.
præced.); adeoque (per Prop. 3 hujus) hominis potentiam superare potest,
&c. Q.E.D.
PROPOSITIO VII
Affectus nec coerceri, nec tolli potest, nisi per affectum
contrarium, & fortiorem affectu coercendo.
Demonstratio
Affectus,
quatenus ad Mentem refertur, est idea, qua Mens majorem, vel minorem sui
corporis existendi vim, quam antea, affirmat (per generalem Affectuum
Definitionem, quæ reperitur sub finem Tertiæ Partis). Cum igitur Mens
aliquo affectu conflictatur, Corpus afficitur simul affectione, qua ejus
agendi potentia augetur, vel minuitur. Porro hæc Corporis affectio (per
Prop. 5 hujus) vim a sua causa accipit perseverandi in suo esse; quæ
proinde nec coerceri, nec tolli potest, nisi a causa corporea (per Prop. 6
p. 2), quæ Corpus afficiat affectione illi contraria (per Prop. 5 p. 3),
& fortiore (per Axiom. hujus): atque adeo (per Prop. 12 p. 2) Mens
afficietur idea affectionis fortioris, & contrariæ priori, hoc est
(per gen. Affect. Defin.) Mens afficietur affectu fortiori, &
contrario priori, qui scilicet prioris existentiam secludet, vel tollet;
ac proinde affectus nec tolli, nec coerceri potest, nisi per affectum
contrarium, & fortiorem. Q.E.D.
Corollarium
Affectus,
quatenus ad Mentem refertur, nec coerceri, nec tolli potest, nisi per
ideam Corporis affectionis contrariæ, & fortioris affectione, qua
patimur. Nam affectus, quo patimur, nec coerceri, nec tolli potest, nisi
per affectum eodem fortiorem, eique contrarium (per Prop. præced.), hoc
est (per gen. Affect. Defin.), nisi per ideam Corporis affectionis
fortioris, & contrariæ affectioni, qua patimur.
PROPOSITIO VIII
Cognitio boni, & mali nihil aliud est, quam Lætitiæ, vel
Tristitiæ affectus, quatenus ejus sumus conscii.
Demonstratio
Id bonum, aut
malum vocamus, quod nostro esse conservando prodest, vel obest (per Defin.
1 & 2 hujus), hoc est (per Prop. 7 p. 3), quod nostram agendi
potentiam auget, vel minuit, juvat, vel coercet. Quatenus itaque (per
Defin. Lætitiæ, & Tristitiæ, quas vide in Schol. Prop. Il p. 3) rem
aliquam nos Lætitia, vel Tristitia afficere percipimus, eandem bonam, aut
malam vocamus; atque adeo boni, & mali cognitio, nihil aliud est, quam
Lætitiæ, vel Tristitiæ idea, quæ ex ipso Lætitiæ, vel Tristitiæ
affectu necessario sequitur (per Prop. 22 p. 2). At hæc idea eodem modo
unita est affectui, ac Mens unita est Corpori (per Prop. 21 p. 2), hoc est
(ut in Schol. ejusdem Prop. ostensum), hæc idea ab ipso affectu, sive
(per gen. Affect. Defin.) ab idea Corporis affectionis revera non
distinguitur, nisi solo conceptu; ergo hæc cognitio boni, & mali
nihil est aliud, quam ipse affectus, quatenus ejusdem sumus conscii.
Q.E.D.
PROPOSITIO IX
Affectus, cujus causam in præsenti nobis adesse imaginamur,
fortior est, quam si eandem non adesse imaginaremur.
Demonstratio
Imaginatio est
idea, qua Mens rem ut præsentem contemplatur (vide ejus Defin. in Schol.
Prop. 17 p. 2), quæ tamen magis Corporis humani constitutionem, quam rei
externæ naturam indicat (per Coroll. 2 Prop. 16 p. 2). Est igitur
affectus (per gen. Affect. Defin.) imaginatio, quatenus corporis
constitutionem indicat. At imaginatio (per Prop. 17 p. 2) intensior est,
quamdiu nihil imaginamur, quod rei externæ præsentem existentiam
secludit; ergo etiam affectus, cujus causam in præsenti nobis adesse
imaginamur, intensior, seu fortior est, quam si eandem non adesse
imaginaremur. Q.E.D.
Scholium
Cum supra in
Propositione 18 Partis 3 dixerim, nos ex rei futuræ, vel præteritæ
imagine eodem affectu affici, ac si res, quam imaginamur, præsens esset,
expresse monui id verum esse, quatenus ad solam ipsius rei imaginem
attendimus; est enim ejusdem naturæ, sive res ut præsentes imaginati
simus, sive non simus: sed non negavi eandem debiliorem reddi, quando
alias res nobis præsentes contemplamur, quæ rei futuræ præsentem
existentiam secludunt, quod tum monere neglexi, quia in hac Parte de
affectuum viribus agere constitueram.
Corollarium
Imago rei
futuræ, vel præteritæ, hoc est, rei, quam cum relatione ad tempus
futurum, vel præteritum secluso præsenti contemplamur, cæteris paribus,
debilior est imagine rei præsentis, & consequenter affectus erga rem
futuram, vel præteritam, cæteris paribus, remissior est affectu erga rem
præsentem.
PROPOSITIO X
Erga
rem futuram, quam cito affuturam imaginamur, intensius afficimur, quam si
ejus existendi tempus longius a præsenti distare imaginaremur; &
memoria rei, quam non diu præteriisse imaginamur, intensius etiam
afficimur, quam si eandem diu præteriisse imaginaremur.
Demonstratio
Quatenus enim
rem cito affuturam, vel non diu præteriisse imaginamur, eo ipso aliquid
imaginamur, quod rei præsentiam minus secludit, quam si ejusdem futurum
existendi tempus longius a præsenti distare, vel quod dudum præterierit,
imaginaremur (ut per se notum), adeoque (per Prop. præced.) eatenus
intensius erga eandem afficiemur. Q.E.D.
Scholium
Ex iis, quæ ad
Definitionem 6 hujus Partis notavimus, sequitur, nos erga objecta, quæ a
præsenti longiori temporis intervallo distant, quam quod imaginando
determinare possumus, quamvis ab invicem longo temporis intervallo distare
intelligamus, æque tamen remisse affici.
PROPOSITIO XI
Affectus erga rem, quam ut necessariam imaginamur, cæteris
paribus, intensior est, quam erga possibilem, vel contingentem, sive non
necessariam.
Demonstratio
Quatenus rem
aliquam necessariam esse imaginamur, eatenus ejus existentiam affirmamus,
& contra rei existentiam negamus, quatenus eandem non necessariam esse
imaginamur (per Schol. 1 Prop. 33 p.1), ac proinde (per Prop. 9 hujus)
affectus erga rem necessariam, cæteris paribus, intensior est, quam erga
non necessariam. Q.E.D.
PROPOSITIO XII
Affectus erga rem, quam scimus in præsenti non existere, &
quam ut possibilem imaginamur, cæteris paribus, intensior est, quam erga
contingentem.
Demonstratio
Quatenus rem ut
contingentem imaginamur, nulla alterius rei imagine afficimur, quæ rei
existentiam ponat (per Defin. 3 hujus): sed contra (secundum Hypothesin)
quædam imaginamur, quæ ejusdem præsentem existentiam secludunt. At
quatenus rem in futurum possibilem esse imaginamur, eatenus quædam
imaginamur, quæ ejusdem existentiam ponunt (per Defin. 4 hujus), hoc est
(per Prop. 18 p. 3), quæ Spem, vel Metum fovent; atque adeo affectus erga
rem possibilem vehementior est. Q.E.D.
Corollarium
Affectus erga
rem, quam scimus in præsenti non existere, & quam ut contingentem
imaginamur, multo remissior est, quam si rem in præsenti nobis adesse
imaginaremur.
Demonstratio
Affectus erga
rem, quam in præsenti existere imaginamur, intensior est, quam si eandem
ut futuram imaginaremur (per Coroll. Prop. 9 hujus), & multo
vehementior est, quam si tempus futurum a præsenti multum distare
imaginaremur (per Prop. 10 hujus). Est itaque affectus erga rem, cujus
existendi tempus longe a præsenti distare imaginamur, multo remissior,
quam si eandem ut præsentem imaginaremur, & nihilominus (per Prop.
præced.) intensior est, quam si eandem rem ut contingentem imaginaremur;
atque adeo affectus erga rem contingentem multo remissior erit, quam si
rem in præsenti nobis adesse imaginaremur.
Q.E.D.
PROPOSITIO XIII
Affectus erga rem contingentem, quam scimus in præsenti non
existere, cæteris paribus remissior est, quam affectus erga rem
præteritam.
Demonstratio
Quatenus rem ut
contingentem imaginamur, nulla alterius rei imagine afficimur, quæ rei
existentiam ponat (per Defin. 3 hujus). Sed contra (secundum Hypothesin)
quædam imaginamur, quæ ejusdem præsentem existentiam secludunt. Verum
quatenus eandem cum relatione ad tempus præteritum imaginamur, eatenus
aliquid imaginari supponimur, quod ipsam ad memoriam redigit, sive quod
rei imaginem excitat (vide Prop. 18 p. 2 cum ejusdern Schol.); ac proinde
eatenus efficit, ut ipsam, ac si præsens esset, contemplemur (per Coroll.
Prop. 17 p. 2): Atque adeo (per Prop. 9 hujus) affectus erga rem
contingentem, quam scimus in præsenti non existere, cæteris paribus,
remissior erit, quam affectus erga rem præteritam.
Q.E.D.
PROPOSITIO XIV
Vera boni, & mali cognitio, quatenus vera, nullum affectum
coercere potest, sed tantum, quatenus ut affectus
consideratur.
Demonstratio
Affectus est
idea, qua Mens majorem, vel minorem sui Corporis existendi vim, quam
antea, affirmat (per gen. Affect. Defin.); atque adeo (per Prop. 1 hujus)
nihil positivum habet, quod præsentia veri tolli possit, &
consequenter vera boni, & mali cognitio, quatenus vera, nullum
affectum coercere potest. At quatenus affectus est (vide Prop. 8 hujus),
si fortior affectu coercendo sit, eatenus tantum (per Prop. 7 hujus)
affectum coercere poterit. Q.E.D.
PROPOSITIO XV
Cupiditas, quæ ex vera boni, & mali cognitione oritur,
multis aliis Cupiditatibus, quæ ex affectibus, quibus conflictamur,
oriuntur, restingui, vel coerceri potest.
Demonstratio
Ex vera boni,
& mali cognitione, quatenus hæc (per Prop. 8 hujus) affectus est,
oritur necessario Cupiditas (per Defin. 1 Affect.), quæ eo est major, quo
affectus, ex quo oritur, major est (per Prop. 37 p. 3): Sed quia hæc
Cupiditas (per Hypothesin) ex eo, quod aliquid vere intelligimus, oritur,
sequitur ergo ipsa in nobis, quatenus agimus (per Prop. 3 p. 3); atque
adeo per solam nostram essentiam debet intelligi (per Defin. 2 p. 3);
& consequenter (per Prop. 7 p. 3) ejus vis, & incrementum sola
humana potentia definiri debet. Porro Cupiditates, quæ ex affectibus,
quibus conflictamur, oriuntur, eo etiam majores sunt, quo hi affectus
vehementiores erunt; atque adeo earum vis, & incrementum (per Prop. 5
hujus) potentia causarum externarum definiri debet, quæ, si cum nostra
comparetur, nostram potentiam indefinite superat (per Prop. 3 hujus):
atque adeo Cupiditates, quæ ex similibus affectibus oriuntur,
vehementiores esse possunt illa, quæ ex vera boni, & mali cognitione
oritur; ac proinde (per Prop. 7 hujus) eandem coercere, vel restinguere
poterunt. Q.E.D.
PROPOSITIO XVI
Cupiditas, quæ ex cognitione boni, & mali, quatenus hæc
cognitio futurum respicit, oritur, facilius rerum Cupiditate, quæ in
præsentia suaves sunt, coerceri, vel restingui potest.
Demonstratio
Affectus erga
rem, quam futuram imaginamur, remissior est, quam erga præsentem (per
Coroll. Prop. 9 hujus). At Cupiditas, quæ ex vera boni, & mali
cognitione oritur, tametsi hæc cognitio circa res, quæ in præsentia
bonæ sunt, versetur, restingui, vel coerceri potest aliqua temeraria
Cupiditate (per Prop. præced., cujus Demonstrat. universalis est); ergo
Cupiditas, quæ ex eadem cognitione, quatenus hæc futurum respicit,
oritur, facilius coerceri, vel restingui poterit, &c.
Q.E.D.
PROPOSITIO XVII
Cupiditas, quæ oritur ex vera boni, & mali cognitione,
quatenus hæc circa res contingentes versatur, multo adhuc facilius
coerceri potest, Cupiditate rerum, quæ præsentes sunt.
Demonstratio
Propositio hæc
eodem modo, ac Prop. præced. demonstratur ex Coroll. Prop. 12
hujus.
Scholium
His me causam
ostendisse credo, cur homines opinione magis, quam vera ratione
commoveantur, & cur vera boni, & mali cognitio animi commotiones
excitet, & sæpe omni libidinis generi cedat; unde illud Poetæ natum:
Video meliora, proboque, deteriora sequor. Quod idem etiam
Ecclesiastes in mente habuisse videtur, cum dixit: Qui auget scientiam,
auget dolorem. Atque hæc non eum in finem dico, ut inde concludam,
præstabilius esse ignorare, quam scire, vel quod stulto intelligens in
moderandis affectibus nihil intersit; sed ideo quia necesse est, nostræ
naturæ tam potentiam, quam impotentiam noscere, ut determinare possimus,
quid ratio in moderandis affectibus possit, & quid non possit; &
in hac Parte de sola humana impotentia me acturum dixi. Nam de Rationis in
affectus potentia separatim agere constitui.
PROPOSITIO XVIII
Cupiditas, quæ ex Lætitia oritur, cæteris paribus, fortior
est Cupiditate, quæ ex Tristitia oritur.
Demonstratio
Cupiditas est
ipsa hominis essentia (per Defin. 1 Affect.), hoc est (per Prop. 7 p. 3),
conatus, quo homo in suo esse perseverare conatur. Quare Cupiditas, quæ
ex Lætitia oritur, ipso Lætitiæ affectu (per Defin. Lætitiæ, quam
vide in Schol. Prop. 11 p. j3) juvatur, vel augetur; quæ autem contra ex
Tristitia oritur, ipso Tristitiæ affectu (per idem Schol.) minuitur, vel
coercetur; atque adeo vis Cupiditatis, quæ ex Lætitia oritur, potentia
humana, simul & potentia causæ externæ; quæ autem ex Tristitia,
sola humana potentia definiri debet, ac proinde hac illa fortior est.
Q.E.D.
Scholium
His paucis humanæ
impotentiæ, & inconstantiæ causas, & cur homines rationis
præcepta non servent, explicui. Superest jam, ut ostendam, quid id sit,
quod ratio nobis præscribit, & quinam affectus cum rationis humanæ
regulis conveniant, quinam contra iisdem contrarii sint. Sed antequam hæc
prolixo nostro Geometrico ordine demonstrare incipiam, lubet ipsa rationis
dictamina hic prius breviter ostendere, ut ea, quæ sentio, facilius ab
unoquoque percipiantur. Cum ratio nihil contra naturam postulet, postulat
ergo ipsa, ut unusquisque seipsum amet, suum utile, quod revera utile est,
quærat, & id omne, quod hominem ad majorem perfectionem revera ducit,
appetat, & absolute, ut unusquisque suum esse, quantum in se est,
conservare conetur. Quod quidem tam necessario verum est, quam, quod totum
sit sua parte majus (vide Prop. 4 p. 3). Deinde quandoquidem virtus (per
Defin. 8 hujus) nihil aliud est, quam ex legibus propriæ naturæ agere,
& nemo suum esse (per Prop. 7 p. 3) conservare conetur, nisi ex
propriæ suæ naturæ legibus; hinc sequitur primo, virtutis fundamentum
esse ipsum conatum proprium esse conservandi, & felicitatem in eo
consistere, quod homo suum esse conservare potest. Secundo sequitur,
virtutem propter se esse appetendam, nec quicquam, quod ipsa
præstabilius, aut quod utilius nobis sit, dari, cujus causa deberet
appeti. Tertio denique sequitur, eos, qui se interficiunt, animo esse
impotentes, eosque a causis externis, suæ naturæ repugnantibus, prorsus
vinci. Porro ex Postulato 4 Partis 2 sequitur, nos efficere nunquam posse,
ut nihil extra nos indigeamus ad nostrum esse conservandum, & ut ita
vivamus, ut nullum commercium cum rebus, quæ extra nos sunt, habeamus;
&, si præterea nostram Mentem spectemus, sane noster intellectus
imperfectior esset, si Mens sola esset, nec quicquam præter se ipsam
intelligeret. Multa igitur extra nos dantur, quæ nobis utilia, quæque
propterea appetenda sunt. Ex his nulla præstantiora excogitari possunt,
quam ea, quæ cum nostra natura prorsus conveniunt. Si enim duo ex. gr.
ejusdem prorsus naturæ individua invicem junguntur, individuum componunt
singulo duplo potentius. Homini igitur nihil homine utilius; nihil,
inquam, homines præstantius ad suum esse conservandum, optare possunt,
quam quod omnes in omnibus ita conveniant, ut omnium Mentes & Corpora
unam quasi Mentem, unumque Corpus componant, & omnes simul, quantum
possunt, suum esse conservare conentur, omnesque simul omnium commune
utile sibi quærant; ex quibus sequitur, homines, qui ratione gubernantur,
hoc est, homines, qui ex ductu rationis suum utile quærunt, nihil sibi
appetere, quod reliquis hominibus non cupiant, atque adeo eosdem justos,
fidos, atque honestos esse.
Hæc illa rationis
dictamina sunt, quæ hic paucis ostendere proposueram, antequam eadem
prolixiori ordine demonstrare inciperem, quod ea de causa feci, ut, si
fieri posset, eorum attentionem mihi conciliarem, qui credunt, hoc
principium, quod scilicet unusquisque suum utile quærere tenetur,
impietatis, non autem virtutis, & pietatis esse fundamentum. Postquam
igitur rem sese contra habere breviter ostenderim, pergo ad eandem eadem
via, qua huc usque progressi sumus, demonstrandum.
PROPOSITIO XIX
Id
unusquisque ex legibus suæ naturæ necessario appetit, vel aversatur,
quod bonum, vel malum esse judicat.
Demonstratio
Boni, &
mali cognitio est (per Prop. 8 hujus) ipse Lætitiæ, vel Tristitiæ
affectus, quatenus ejusdem sumus conscii; ac proinde (per Prop. 28 p. 3)
id unusquisque necessario appetit, quod bonum, & contra id aversatur,
quod malum esse judicat. Sed hic appetitus nihil aliud est, quam ipsa
hominis essentia, seu natura (per Defin. Appetitus, quam vide in Schol.
Prop. 9 p. 3 & Defin. 1 Affect.). Ergo unusquisque ex solis suæ
naturæ legibus id necessario appetit, vel aversatur, &c.
Q.E.D.
PROPOSITIO XX
Quo
magis unusquisque suum utile quærere, hoc est, suum esse conservare
conatur, & potest, ea magis virtute præditus est; & contra
quatenus unusguisque suum utile, hoc est, suum esse conservare negligit,
eatenus est impotens.
Demonstratio
Virtus est ipsa
humana potentia, quæ sola hominis essentia definitur (per Defin. 8
hujus), hoc est (per Prop. 7 p. 3), quæ solo conatu, quo homo in suo esse
perseverare conatur, definitur. Quo ergo unusquisque magis suum esse
conservare conatur, & potest, eo magis virtute præditus est, &
consequenter (per Prop. 4 & 6 p. 3), quatenus aliquis suum esse
conservare negligit, eatenus est impotens.
Q.E.D.
Scholium
Nemo igitur, nisi a
causis externis, & suæ naturæ contrariis victus, suum utile
appetere, sive suum esse conservare negligit. Nemo, inquam, ex necessitate
suæ naturæ, sed a causis externis coactus alimenta aversatur, vel se
ipsum interficit, quod multis modis fieri potest; nempe interficit aliquis
se ipsum coactus ab alio, qui ejus dexteram, qua ensem casu prehenderat,
contorquet, & cogit versus cor ipsum gladium dirigere; vel quod ex
mandato Tyranni, ut Seneca, cogatur venas aperire suas, hoc est, majus
malum minore vitare cupiat; vel denique ex eo, quod causæ latentes
externæ ejus imaginationem ita disponunt, & Corpus ita afficiunt, ut
id aliam naturam priori contrariam induat, & cujus idea in Mente dari
nequit (per Prop. 10 p. 3). At quod homo ex necessitate suæ naturæ
conetur non existere, vel in aliam formam mutari, tam est impossibile,
quam quod ex nihilo aliquid fiat, ut unusquisque mediocri meditatione
videre potest.
PROPOSITIO XXI
Nemo potest cupere beatum esse, bene agere, & bene vivere,
qui simul non cupiat, esse, agere, & vivere, hoc est, actu
existere.
Demonstratio
Hujus
Propositionis Demonstratio, seu potius res ipsa per se patet, & etiam
ex Cupiditatis definitione. Est enim Cupiditas (per Defin. 1 Affect.)
beate, seu bene vivendi, agendi, &c. ipsa hominis essentia, hoc est
(per Prop. 7 p. 3), conatus, quo unusquisque suum esse conservare conatur.
Ergo nemo potest cupere, &c. Q.E.D.
PROPOSITIO XXII
Nulla virtus potest prior hac (nempe conatu sese
conservandi) concipi.
Demonstratio
Conatus sese
conservandi est ipsa rei essentia (per Prop. 7 p. 3). Si igitur aliqua
virtus posset hac, nempe hoc conatu, prior concipi, conciperetur ergo (per
Defin. 8 hujus) ipsa rei essentia se ipsa prior, quod (ut per se notum)
est absurdum. Ergo nulla virtus, &c.
Q.E.D.
Corollarium
Conatus sese
conservandi primum, & unicum virtutis est fundamentum. Nam hoc
principio nullum aliud potest prius concipi (per Prop. præced.), &
absque ipso (per Prop. 21 hujus) nulla virtus potest concipi.
PROPOSITIO XXIII
Homo, quatenus ad aliquid agendum determinatur ex eo, quod
ideas habet inadæquatas, non potest absolute dici, ex virtute agere; sed
tantum, quatenus determinatur ex eo, quod intelligit.
Demonstratio
Quatenus homo
ad agendum determinatur ex eo, quod inadæquatas habet ideas, eatenus (per
Prop. 1 p. 3) patitur, hoc est (per Defin. 1 & 2 p. 3), aliquid agit,
quod per solam ejus essentiam non potest percipi, hoc est (per Defin. 8
hujus), quod ex ipsius virtute non sequitur. At quatenus ad aliquid
agendum determinatur ex eo, quod intelligit, eatenus (per eandem Prop. 1
p. 3) agit, hoc est (per Defin. 2 p. 3), aliquid agit, quod per solam
ipsius essentiam percipitur, sive (per Defin. 8 hujus) quod ex ipsius
virtute adæquate sequitur. Q.E.D.
PROPOSITIO XXIV
Ex
virtute absolute agere nihil aliud in nobis est, quam ex ductu rationis
agere, vivere, suum esse conservare (hæc tria idem
significant), idque ex fundamento proprium utile
quærendi.
Demonstratio
Ex virtute
absolute agere, nihil aliud est (per Defin. 8 hujus), quam ex legibus
propriæ naturæ agere. At nos eatenus tantummodo agimus, quatenus
intelligimus (per Prop. 3 p. 3). Ergo ex virtute agere, nihil aliud in
nobis est, quam ex ductu rationis agere, vivere, suum esse conservare,
idque (per Coroll. Prop. 22 hujus) ex fundamento suum utile quærendi.
Q.E.D.
PROPOSITIO XXV
Nemo suum esse alterius rei causa conservare
conatur.
Demonstratio
Conatus, quo
unaquæque res in suo esse perseverare conatur, sola ipsius rei essentia
definitur (per Prop. 7 p. 3), eaque sola data, non autem ex alterius rei
essentia necessario sequitur (per Prop. 6 p. 3), ut unusquisque suum esse
conservare conetur. Patet præterea hæc Propositio ex Coroll. Prop. 22
hujus Partis. Nam si homo alterius rei causa suum esse conservare
conaretur; tum res illa primum esset virtutis fundamentum (ut per se
notum), quod (per prædictum Coroll.) est absurdum. Ergo nemo suum esse
&c. Q.E.D.
PROPOSITIO XXVI
Quicquid ex ratione conamur, nihil aliud est, quam intelligere;
nec Mens, quatenus ratione utitur, aliud sibi utile esse judicat, nisi id,
quod ad intelligendum conducit.
Demonstratio
Conatus sese
conservandi nihil est præter ipsius rei essentiam (per Prop. 7 p. 3),
quæ quatenus talis existit, vim habere concipitur ad perseverandum in
existendo (per Prop. 6 p. 3), & ea agendum, quæ ex data sua natura
necessario sequuntur (vide Defin. Appetitus in Schol. Prop. 9 p. 3). At
rationis essentia nihil aliud est, quam Mens nostra, quatenus clare, &
distincte intelligit (vide ejus Defin. in Schol. 2 Prop. 40 p. 2): Ergo
(per Prop. 40 p. 2) quicquid ex ratione conamur, nihil aliud est, quam
intelligere. Deinde quoniam hic Mentis conatus, quo Mens, quatenus
ratiocinatur, suum esse conatur conservare, nihil aliud est, quam
intelligere (per primam partem hujus), est ergo hic intelligendi conatus
(per Coroll. Prop. 22 hujus) primum, & unicum virtutis fundamentum,
nec alicujus finis causa (per Prop. 25 hujus) res intelligere conabimur;
sed contra Mens, quatenus ratiocinatur, nihil sibi bonum esse concipere
poterit, nisi id, quod ad intelligendum conducit (per Defin. 1 hujus).
Q.E.D.
PROPOSITIO XXVII
Nihil certo scimus bonum, aut malum esse, nisi id, quod ad
intelligendum revera conducit, vel quod impedire potest, quominus
intelligamus.
Demonstratio
Mens, quatenus
ratiocinatur, nihil aliud appetit, quam intelligere, nec aliud sibi utile
esse judicat, nisi id, quod ad intelligendum conducit (per Prop.
præced.). At Mens (per Prop. 41 & 43 p. 2, cujus etiam Schol. vide)
rerum certitudinem non habet, nisi quatenus ideas habet adæquatas, sive
(quod per Schol. 2 Prop. 40 p. 2 idem est) quatenus ratiocinatur; ergo
nihil certo scimus bonum esse, nisi id, quod ad intelligendum revera
conducit; & contra id malum, quod impedire potest, quominus
intelligamus. Q.E.D.
PROPOSITIO XXVIII
Summum Mentis bonum est Dei cognitio, & summa Mentis virtus
Deum cognoscere.
Demonstratio
Summum, quod
Mens intelligere potest, Deus est, hoc est (per Defin. 6 p. 1), Ens
absolute infinitum, & sine quo (per Prop. 15 p. 1) nihil esse, neque
concipi potest; adeoque (per Prop. 26 & 27 hujus) summum Mentis utile,
sive (per Defin. 1 hujus) bonum est Dei cognitio. Deinde Mens, quatenus
intelligit, eatenus tantum agit (per Prop. 1 & 3 p. 3), & eatenus
tantum (per Prop. 23 hujus) potest absolute dici, quod ex virtute agit.
Est igitur Mentis absoluta virtus intelligere. At summum, quod Mens
intelligere potest, Deus est (ut jam jam demonstravimus): Ergo Mentis
summa virtus est Deum intelligere, seu cognoscere.
Q.E.D.
PROPOSITIO XXIX
Res quæcunque singularis, cujus natura a nostra prorsus est
diversa, nostram agendi potentiam nec juvare, nec coercere potest, &
absolute res nulla potest nobis bona, aut mala esse, nisi commune aliquid
nobiscum habeat.
Demonstratio
Cujuscunque rei
singularis, & consequenter (per Coroll. Prop. 10 p. 2) hominis
potentia, qua existit, & operatur, non determinatur nisi ab alia re
singulari (per Prop. 28 p. 1 ), cujus natura (per Prop. 6 p. 2) per idem
attributum debet intelligi, per quod natura humana concipitur. Nostra
igitur agendi potentia, quomodocunque ea concipiatur, determinari, &
consequenter juvari, vel coerceri potest potentia alterius rei singularis,
quæ aliquid commune nobiscum habet, & non potentia rei, cujus natura
a nostra prorsus est diversa; & quia id bonum, aut malum vocamus, quod
causa est Lætitiæ, aut Tristitiæ (per Prop. 8 hujus), hoc est (per
Schol. Prop. 11 p. 3), quod nostram agendi potentiam auget, vel minuit,
juvat, vel coercet, ergo res, cujus natura a nostra prorsus est diversa,
nobis neque bona, neque mala esse potest.
Q.E.D.
PROPOSITIO XXX
Res
nulla per id, quod cum nostra natura commune habet, potest esse mala; sed
quatenus nobis mala est, eatenus est nobis contraria.
Demonstratio
Id malum
vocamus, quod causa est Tristitiæ (per Prop. 8 hujus), hoc est (per ejus
Defin., quam vide in Schol. Prop. 11 p. 3), quod nostram agendi potentiam
minuit, vel coercet. Si igitur res aliqua per id, quod nobiscum habet
commune, nobis esset mala, posset ergo res id ipsum, quod nobiscum commune
habet, minuere, vel coercere, quod (per Prop. 4 p. 3) est absurdum. Nulla
igitur res per id, quod nobiscum commune habet, potest nobis esse mala;
sed contra quatenus mala est, hoc est (ut jam jam ostendimus), quatenus
nostram agendi potentiam minuere, vel coercere potest, eatenus (per Prop.
5 p. 3) nobis est contraria. Q.E.D.
PROPOSITIO XXXI
Quatenus res aliqua cum nostra natura ronvenit, eatenus
necessario bona est.
Demonstratio
Quatenus enim
res aliqua cum nostra natura convenit, non potest (per Prop. præced.)
esse mala. Erit ergo necessario vel bona, vel indifferens. Si hoc ponatur,
nempe, quod neque bona sit, neque mala, nihil ergo (per Axiom. 3 hujus) ex
ipsius natura sequetur, quod nostræ naturæ conservationi inservit, hoc
est (per Hypothesin), quod ipsius rei naturæ conservationi inservit; sed
hoc est absurdum (per Prop. 6 p. 3); erit ergo, quatenus cum nostra natura
convenit, necessario bona. Q.E.D.
Corollarium
Hinc sequitur,
quod, quo res aliqua magis cum nostra natura convenit, eo nobis est
utilior, seu magis bona, & contra quo res aliqua nobis est utilior,
eatenus cum nostra natura magis convenit. Nam quatenus cum nostra natura
non convenit, erit necessario a nostra natura diversa, vel eidem
contraria. Si diversa, tum (per Prop. 29 hujus) neque bona, neque mala
esse poterit; si autem contraria, erit ergo etiam ei contraria, quæ cum
nostra natura convenit, hoc est (per Prop. præced.), contraria bono, seu
mala. Nihil igitur, nisi quatenus cum nostra natura convenit, potest esse
bonum, atque adeo, quo res aliqua magis cum nostra natura convenit, eo est
utilior, & contra. Q.E.D.
PROPOSITIO XXXII
Quatenus homines passionibus sunt obnoxii, non possunt eatenus
dici, quod natura conveniant.
Demonstratio
Quæ natura
convenire dicuntur, potentia convenire intelliguntur (per Prop. 7 p. 3),
non autem impotentia, seu negatione, & consequenter (vide Schol. Prop.
3 p. 3) neque etiam passione; quare homines, quatenus passionibus sunt
obnoxii, non possunt dici, quod natura conveniant.
Q.E.D.
Scholium
Res etiam per se
patet; qui enim ait, album, & nigrum in eo solummodo convenire, quod
neutrum sit rubrum, is absolute affirmat album, & nigrum nulla in re
convenire. Sic etiam si quis ait, lapidem, & hominem in hoc tantum
convenire, quod uterque sit finitus, impotens, vel quod ex necessitate
suæ naturæ non existit, vel denique quod a potentia causarum externarum
indefinite superatur, is omnino affirmat, lapidem, & hominem nulla in
re convenire; quæ enim in sola negatione, sive in eo, quod non habent,
conveniunt, ea revera nulla in re conveniunt.
PROPOSITIO XXXIII
Homines natura discrepare possunt, quatenus affectibus, qui
passiones sunt, conflictantur, & eatenus etiam unus, idemque homo
varius est, & inconstans.
Demonstratio
Affectuum
natura, seu essentia non potest per solam nostram essentiam, seu naturam
explicari (per Defin. 1 & 2 p. 3), sed potentia, hoc est (per Prop. 7
p. 3), natura causarum externarum, eum nostra comparata, definiri debet;
unde fit, ut uniuscujusque affectus tot species dentur, quot sunt species
objectorum, a quibus afficimur (vide Prop. 56 p. 3), & ut homines ab
uno, eodemque objecto diversimode afficiantur (vide Prop. 51 p. 3), atque
eatenus natura discrepent, & denique ut unus, idemque homo (per eandem
Prop. 51 p. 3) erga idem objectum diversimode afficiatur, atque eatenus
varius sit, &c. Q.E.D.
PROPOSITIO XXXIV
Quatenus homines affectibus, qui passiones sunt, conflictantur,
possunt invicem esse contrarii.
Demonstratio
Homo ex. gr.
Petrus potest esse causa, ut Paulus contristetur, propterea quod aliquid
habet simile rei, quam Paulus odit (per Prop. 16 p. 3), vel propterea quod
Petrus solus re aliqua potitur, quam ipse Paulus etiam amat (vide Prop. 32
p. 3 cum ejusdem Schol.), vel ob alias causas (harum præcipuas vide in
Schol. Prop. 55 p. 3), atque adeo inde fiet (per Defin. 7 Affect.), ut
Paulus Petrum odio habeat, & consequenter facile fiet (per Prop. 40 p.
3 cum ejus Schol.), ut Petrus Paulum contra odio habeat, atque adeo (per
Prop. 39 p. 3) ut invicem malum inferre conentur; hoc est (per Prop. 30
hujus), ut invicem sint contrarii. At affectus Tristitiæ semper passio
est (per Prop. 59 p. 3); ergo homines, quatenus conflictantur affectibus,
qui passiones sunt, possunt invicem esse contrarii.
Q.E.D.
Scholium
Dixi, quod Paulus
odio Petrum habeat, quia imaginatur, id eundem possidere, quod ipse Paulus
etiam amat; unde prima fronte videtur sequi, quod hi duo ex eo, quod idem
amant, & consequenter ex eo, quod natura conveniunt, sibi invicem
damno sint; atque adeo, si hoc verum est, falsæ essent PROPOSITIO 30
& 31 hujus Partis. Sed si rem æqua lance examinare velimus, hæc
omnia convenire omnino videbimus. Nam hi duo non sunt invicem molesti,
quatenus natura conveniunt, hoc est, quatenus uterque idem amat, sed
quatenus ab invicem discrepant. Nam quatenus uterque idem amat, eo ipso
utriusque amor fovetur (per Prop. 31 p. 3), hoc est (per Defin. 6
Affect.), eo ipso utriusque Lætitia fovetur. Quare longe abest, ut
quatenus idem amant, & natura conveniunt, invicem molesti sint. Sed
hujus rei causa, ut dixi, nulla alia est, quam quia natura discrepare
supponuntur. Supponimus namque Petrum ideam habere rei amatæ jam
possessæ, & Paulum contra ideam rei amatæ amissæ. Unde fit, ut hic
Tristitia & ille contra Lætitia afficiatur; atque eatenus invicem
contrarii sint: Et ad hunc modum ostendere facile possumus reliquas odii
causas ab hoc solo pendere, quod homines natura discrepant, & non ab
eo, in quo conveniunt.
PROPOSITIO XXXV
Quatenus homines ex ductu rationis vivunt, eatenus tantum
natura semper necessario conveniunt.
Demonstratio
Quatenus
homines affectibus, qui passiones sunt, conflictantur, possunt esse natura
diversi (per Prop. 33 hujus), & invicem contrarii (per Prop.
præced.). Sed eatenus homines tantum agere dicuntur, quatenus ex ductu
rationis vivunt (per Prop. 3 p. 3), atque adeo quicquid ex humana natura;
quatenus ratione definitur, sequitur, id (per Defin. 2 p. 3) per solam
humanam naturam, tanquam per proximam suam causam, debet intelligi. Sed
quia unusquisque ex suæ naturæ legibus id appetit, quod bonum, & id
amovere conatur, quod malum esse judicat (per Prop. 19 hujus); & cum
præterea id, quod ex dictamine rationis bonum, aut malum esse judicamus,
necessario bonum, aut malum sit (per Prop. 41 p. 2). Ergo homines,
quatenus ex ductu rationis vivunt, eatenus tantum ea necessario agunt,
quæ humanæ naturæ, & consequenter unicuique homini necessario bona
sunt, hoc est (per Coroll. Prop. 31 hujus), quæ cum natura uniuscujusque
hominis conveniunt; atque adeo homines etiam inter se, quatenus ex ductu
rationis vivunt, necessario semper conveniunt.
Q.E.D.
Corollarium I
Nihil
singulare in rerum natura datur, quod homini sit utilius, quam homo, qui
ex ductu rationis vivit. Nam id homini utilissimum est, quod cum sua
natura maxime convenit (per Coroll. Prop. 31 hujus), hoc est (ut per se
notum), homo. At homo ex legibus suæ naturæ absolute agit, quando ex
ductu rationis vivit, (per Defin. 2 p. 3), & eatenus tantum cum natura
alterius hominis necessario semper convenit (per Prop. præced.); ergo
homini nihil inter res singulares utilius datur, quam homo, &c.
Q.E.D.
Corollarium II
Cum maxime
unusquisque homo suum sibi utile quærit, tum maxime homines sunt sibi
invicem utiles. Nam quo magis unusquisque suum utile quærit, & se
conservare conatur, eo magis virtute præditus est (per Prop. 20 hujus),
sive quod idem est (per Defin. 8 hujus), eo majore potentia præditus est
ad agendum ex suæ naturæ legibus, hoc est (per Prop. 3 p. 3), ad
vivendum ex ductu rationis. At homines tum maxime natura conveniunt, cum
ex ductu rationis vivunt (per Prop. præced.); ergo (per Coroll. præced.)
tum maxime homines erunt sibi invicem utiles, cum maxime unusquisque suum
utile sibi quærit. Q.E.D.
Scholium
Quæ modo
ostendimus, ipsa etiam experientia quotidie tot, tamque luculentis
testimoniis testatur, ut omnibus fere in ore sit: hominem homini Deum
esse. Fit tamen raro, ut homines ex ductu rationis vivant; sed cum iis ita
comparatum est, ut plerumque invidi, atque invicem molesti sint. At
nihilominus vitam solitariam vix transigere queunt, ita ut plerisque illa
definitio, quod homo sit animal sociale, valde arriserit; & revera res
ita se habet, ut ex hominum communi societate multo plura commoda
oriantur, quam damna. Rideant igitur, quantum velint, res humanas
Satyrici, easque detestentur Theologi, & laudent, quantum possunt,
Melancholici vitam incultam, & agrestem, hominesque contemnant, &
admirentur bruta; experientur tamen homines mutuo auxilio ea, quibus
indigent, multo facilius sibi parare, & non nisi junctis viribus
pericula, quæ ubique imminent, vitare posse; ut jam taceam, quod multo
præstabilius sit, & cognitione nostra magis dignum, hominum, quam
brutorum facta contemplari. Sed de his alias prolixius.
PROPOSITIO XXXVI
Summum bonum eorum, qui virtutem sectantur, omnibus commune
est, eoque omnes æque gaudere possunt.
Demonstratio
Ex virtute
agere est ex ductu rationis agere (per Prop. 24 hujus), & quicquid ex
ratione conamur agere, est intelligere (per Prop. 26 hujus), atque adeo
(per Prop. 28 hujus) summum bonum eorum, qui virtutem sectantur, est Deum
cognoscere, hoc est (per Prop. 47 p. 2 & ejusdem Schol.), bonum, quod
omnibus hominibus commune est, & ab omnibus hominibus, quatenus
ejusdem sunt naturæ, possideri æque potest.
Q.E.D.
Scholium
Si quis autem
roget, quid si summum bonum eorum, qui virtutem sectantur, non esset
omnibus commune? an non inde, ut supra (vide Prop. 34 hujus) sequeretur,
quod homines, qui ex ductu rationis vivunt, hoc est (per Prop. 35 hujus),
homines, quatenus natura conveniunt, essent invicem contrarii? Is hoc sibi
responsum habeat, non ex accidenti, sed ex ipsa natura rationis oriri, ut
hominis summum bonum omnibus sit commune, nimirum, quia ex ipsa humana
essentia, quatenus ratione definitur, deducitur; & quia homo nec esse,
nec concipi posset, si potestatem non haberet gaudendi hoc summo bono.
Pertinet namque (per Prop. 47 p. 2) ad Mentis humanæ essentiam,
adæquatam habere cognitionem æternæ, & infinitæ essentiæ
Dei.
PROPOSITIO XXXVII
Bonum, quod unusquisque, qui sectatur virtutem, sibi appetit,
reliquis hominibus etiam cupiet, & eo magis, quo majorem Dei habuerit
cognitionem.
Demonstratio
Homines,
quatenus ex ductu rationis vivunt, sunt homini utilissimi (per Coroll. 1
Prop. 35 hujus), atque adeo (per Prop. 19 hujus) ex ductu rationis
conabimur necessario efficere, ut homines ex ductu rationis vivant. At
bonum, quod unusquisque, qui ex rationis dictamine vivit, hoc est (per
Prop. 24 hujus), qui virtutem sectatur, sibi appetit, est intelligere (per
Prop. 26 hujus); ergo bonum, quod unusquisque, qui virtutem sectatur, sibi
appetit, reliquis hominibus etiam cupiet. Deinde Cupiditas, quatenus ad
Mentem refertur, est ipsa Mentis essentia (per Defin. 1 Affect.); Mentis
autem essentia in cognitione consistit (per Prop. 11 p. 2), quæ Dei
cognitionem involvit (per Prop. 47 p. 2), & sine qua (per Prop. I5 p.
1) nec esse, nec concipi potest; adeoque quo Mentis essentia majorem Dei
cognitionem involvit, eo Cupiditas, qua is, qui virtutem sectatur, bonum,
quod sibi appetit, alteri cupit, etiam major erit.
Q.E.D.
Aliter
Bonum, quod homo sibi
appetit, & amat, constantius amabit, si viderit, alios idem amare (per
Prop. 31 p. 3); atque adeo (per Coroll. ejusdem Prop.) conabitur, ut
reliqui idem ament; & quia hoc bonum (per Prop. præced.) omnibus
commune est, eoque omnes gaudere possunt, conabitur ergo (per eandem
rationem), ut omnes eodem gaudeant, & (per Prop. 37 p. 3) eo magis,
quo hoc bono magis fruetur. Q.E.D.
Scholium I
Qui ex solo
affectu conatur, ut reliqui ament, quod ipse amat, & ut reliqui ex
ipsius ingenio vivant, solo impetu agit, & ideo odiosus est, præcipue
iis, quibus alia placent, quique propterea etiam student, & eodem
impetu conantur, ut reliqui contra ex ipsorum ingenio vivant. Deinde
quoniam summum, quod homines ex affectu appetunt, bonum sæpe tale est, ut
unus tantum ejus possit esse compos, hinc fit, ut qui amant, mente sibi
non constent, & dum laudes rei, quam amant, narrare gaudent, timeant
credi. At qui reliquos conatur ratione ducere, non impetu, sed humaniter,
& benigne agit, & sibi mente maxime constat. Porro quicquid
cupimus, & agimus, cujus causa sumus, quatenus Dei habemus ideam, sive
quatenus Deum cognoscimus, ad Religionem refero. Cupiditatem autem bene
faciendi, quæ eo ingeneratur, quod ex rationis ductu vivimus,
Pietatem voco. Cupiditatem deinde, qua homo, qui ex ductu rationis
vivit, tenetur, ut reliquos sibi amicitia jungat, Honestatem voco,
& id honestum, quod homines, qui ex ductu rationis vivunt,
laudant, & id contra turpe, quod conciliandæ amicitiæ
repugnat. Præter hæc, civitatis etiam quænam sint fundamenta ostendi.
Differentia deinde inter veram virtutem, & impotentiam facile ex supra
dictis percipitur; nempe quod vera virtus nihil aliud sit, quam ex solo
rationis ductu vivere; atque adeo impotentia in hoc solo consistit, quod
homo a rebus, quæ extra ipsum sunt, duci se patiatur, & ab iis ad ea
agendum determinetur, quæ rerum externarum communis constitutio, non
autem ea, quæ ipsa ipsius natura, in se sola considerata, postulat. Atque
hæc illa sunt, quæ in Scholio Propositionis 18 hujus Partis demonstrare
promisi, ex quibus apparet legem illam de non mactandis brutis, magis vana
superstitione, & muliebri misericordia, quam sana ratione fundatam
esse. Docet quidem ratio nostrum utile quærendi, necessitudinem cum
hominibus jungere, sed non cum brutis, aut rebus, quarum natura a natura
humana est diversa; sed idem jus, quod illa in nos habent, nos in ea
habere. Imo quia uniuscujusque jus virtute, seu potentia uniuscujusque
definitur, longe majus homines in bruta, quam hæc in homines jus habent.
Nec tamen nego bruta sentire; sed nego, quod propterea non liceat nostræ
utilitati consulere, & iisdem ad libitum uti, eademque tractare, prout
nobis magis convenit; quandoquidem nobiscum natura non conveniunt, &
eorum affectus ab affectibus humanis sunt natura diversi (vide Schol.
Prop. 57 p. 3). Superest, ut explicem, quid justum, quid injustum, quid
peccatum, & quid denique meritum sit. Sed de his vide seq.
Scholium.
Scholium II
In Appendice
Partis Primæ explicare promisi, quid laus, & vituperium, quid
meritum, & peccatum, quid justum, & injustum sit. Laudem, &
vituperium quod attinet, in Scholio Propositionis 29 Partis 3 explicui; de
reliquis autem hic jam erit dicendi locus. Sed prius pauca de statu
hominis naturali, & civili dicenda sunt.
Existit unusquisque summo naturæ jure, &
consequenter summo naturæ jure unusquisque ea agit, quæ ex suæ naturæ
necessitate sequuntur; atque adeo summo naturæ jure unusquisque judicat,
quid bonum, quid malum sit, suæque utilitati ex suo ingenio consulit
(vide Prop. 19 & 20 hujus), seseque vindicat (vide Coroll. 2 Prop. 40
p. 3), & id, quod amat, conservare, & id, quod odio habet,
destruere conatur (vide Prop. 28 p. 3). Quod si homines ex ductu rationis
viverent, potiretur unusquisque (per Coroll. 1 Prop. 35 hujus) hoc suo
jure absque ullo alterius damno. Sed quia affectibus sunt obnoxii (per
Coroll. Prop. 4 hujus), qui potentiam, seu virtutem humanam longe superant
(per Prop. 6 hujus), ideo sæpe diversi trahuntur (per Prop. 33 hujus),
atque sibi invicem sunt contrarii (per Prop. 34 hujus), mutuo dum auxilio
indigent (per Schol. Prop. 35 hujus). Ut igitur homines concorditer
vivere, & sibi auxilio esse possint, necesse est, ut jure suo naturali
cedant, & se invicem securos reddant, se nihil acturos, quod possit in
alterius damnum cedere. Qua autem ratione hoc fieri possit, ut scilicet
homines, qui affectibus necessario sunt obnoxii (per Coroll. Prop. 4
hujus), atque inconstantes, & varii (per Prop. 33 hujus), possint se
invicem securos reddere, & fidem invicem habere, patet ex Propositione
7 hujus Partis & Propositione 39 Partis 3. Nempe quod nullus affectus
coerceri potest, nisi affectu fortiore, & contrario affectui
coercendo, & quod unusquisque ab inferendo damno abstinet timore
majoris damni. Hac igitur lege Societas firmari poterit, si modo ipsa sibi
vindicet jus, quod unusquisque habet, sese vindicandi, & de bono,
& malo judicandi; quæque adeo potestatem habeat communem vivendi
rationem præscribendi, legesque ferendi, easque non ratione, quæ
affectus coercere nequit (per Schol. Prop. 17 hujus), sed minis firmandi.
Hæc autem Societas, legibus, & potestate sese conservandi firmata,
Civitas appellatur, &, qui ipsius jure defenduntur,
Cives; ex quibus facile intelligimus, nihil in statu naturali dari,
quod ex omnium consensu bonum, aut malum sit; quandoquidem unusquisque,
qui in statu est naturali, suæ tantummodo utilitati consulit, & ex
suo ingenio, & quatenus suæ utilitatis tantum habet rationem, quid
bonum, quidve malum sit, decernit, & nemini, nisi sibi soli,
obtemperare lege ulla tenetur; atque adeo in statu naturali peccatum
concipi nequit. At quidem in statu Civili, ubi & communi consensu
decernitur, quid bonum, quidve malum sit, & unusquisque Civitati
obtemperare tenetur. Est itaque peccatum nihil aliud, quam
inobedientia, quæ propterea solo Civitatis jure punitur, & contra
obedientia Civi meritum ducitur, quia eo ipso dignus judicatur, qui
Civitatis commodis gaudeat. Deinde in statu naturali nemo ex communi
consensu alicujus rei est Dominus, nec in Natura aliquid datur, quod
possit dici hujus hominis esse, & non illius; sed omnia omnium sunt;
ac proinde in statu naturali nulla potest concipi voluntas unicuique suum
tribuendi, aut alicui id, quod ejus sit, eripiendi, hoc est, in statu
naturali nihil fit, quod justum, aut injustum possit dici;
at quidem in statu civili, ubi ex communi consensu decernitur, quid hujus,
quidve illius sit. Ex quibus apparet, justum, &
injustum, peccatum, & meritum notiones esse
extrinsecas, non autem attributa, quæ Mentis naturam explicent. Sed de
his satis.
PROPOSITIO XXXVIII
Id, quod Corpus humanum ita disponit, ut pluribus modis possit
affici, vel quod idem aptum reddit ad Corpora externa pluribus modis
afficiendum, homini est utile; & eo utilius, quo Corpus ab eo aptius
redditur, ut pluribus modis afficiatur, aliaque corpora afficiat, &
contra id noxium est, quod Corpus ad hæc minus aptum reddit.
Demonstratio
Quo Corpus ad
hæc aptius redditur, eo Mens aptior ad percipiendum redditur (per Prop.
14 p. 2); adeoque id, quod Corpus hac ratione disponit, aptumque ad hæc
reddit, est necessario bonum, seu utile (per Prop. 26 & 27 hujus),
& eo utilius, quo Corpus ad hæc aptius potest reddere, & contra
(per eandem Prop. 14 p. 2 inversam, & Prop. 26 & 27 hujus) noxium,
si corpus ad hæc minus aptum reddat. Q.E.D.
PROPOSITIO XXXIX
Quæ efficiunt, ut motus, & quietis ratio, quam Corporis
humani partes ad invicem habent, conservetur, bona sunt; & ea contra
mala, quæ efficiunt, ut Corporis humani partes aliam ad invicem motus,
& quietis habeant rationem.
Demonstratio
Corpus humanum
indiget, ut conservetur, plurimis aliis corporibus (per Post. 4 p. 2). At
id, quod formam humani Corporis constituit, in hoc consistit, quod ejus
Partes motus suos certa quadam ratione sibi invicem communicent (per
Defin. ante Lem. 4, quam vide post Prop. 13 p. 2). Ergo quæ efficiunt, ut
motus, & quietis ratio, quam Corporis humani Partes ad invicem habent,
conservetur, eadem humani Corporis formam conservant, & consequenter
efficiunt (per Post. 3 & 6 p. 2), ut Corpus humanum multis modis
affici, & ut idem corpora externa multis modis afficere possit;
adeoque (per Prop. præced.) bona sunt. Deinde, quæ efficiunt, ut
Corporis humani partes aliam motus, & quietis rationem obtineant,
eadem (per eandem Defin. p. 2) efficiunt, ut Corpus humanum aliam formam
induat, hoc est (ut per se notum, & in fine præfationis, hujus partis
monuimus), ut Corpus humanum destruatur, & consequenter ut omnino
ineptum reddatur, ne possit pluribus modis affici, ac proinde (per Prop.
præced.) mala sunt. Q.E.D.
Scholium
Quantum hæc Menti
obesse, vel prodesse possunt, in Quinta Parte explicabitur. Sed hic
notandum, quod Corpus tum mortem obire intelligam, quando ejus partes ita
disponuntur, ut aliam motus, & quietis rationem ad invicem obtineant.
Nam negare non audeo Corpus humanum, retenta sanguinis circulatione, &
aliis, propter quæ Corpus vivere existimatur, posse nihilominus in aliam
naturam a sua prorsus diversam mutari. Nam nulla ratio me cogit, ut
statuam Corpus non mori, nisi mutetur in cadaver; quin ipsa experientia
aliud suadere videtur. Fit namque aliquando, ut homo tales patiatur
mutationes, ut non facile eundem illum esse dixerim, ut de quodam Hispano
Poeta narrare audivi, qui morbo correptus fuerat, & quamvis ex eo
convaluerit, mansit tamen præteritæ suæ vitæ tam oblitus, ut Fabulas,
& Tragoedias, quas fecerat, suas non crediderit esse, & sane pro
infante adulto haberi potuisset, si vernaculæ etiam linguæ fuisset
oblitus. Et si hoc incredibile videtur, quid de infantibus dicemus? Quorum
naturam homo provectæ ætatis a sua tam diversam esse credit, ut
persuaderi non posset, se unquam infantem fuisse, nisi ex aliis de se
conjecturam faceret. Sed ne superstitiosis materiam suppeditem movendi
novas quæstiones, malo hæc in medio relinquere.
PROPOSITIO XL
Quæ
ad hominum communem Societatem conducunt, sive quæ efficiunt, ut homines
concorditer vivant, utilia sunt; & illa contra mala, quæ discordiam
in Civitatem inducunt.
Demonstratio
Nam quæ
efficiunt, ut homines concorditer vivant, simul efficiunt, ut ex ductu
rationis vivant (per Prop. 35 hujus), atque adeo (per Prop. 26 & 27
hujus) bona sunt, & (per eandem rationem) illa contra mala sunt, quæ
discordias concitant. Q.E.D.
PROPOSITIO XLI
Lætitia directe mala non est, sed bona; Tristitia autem contra
directe est mala.
Demonstratio
Lætitia (per
Prop. 11 p. 3 cum ejusdem Schol.) est affectus, quo corporis agendi
potentia augetur, vel juvatur; Tristitia autem contra est affectus, quo
corporis agendi potentia minuitur, vel coercetur; adeoque (per Prop. 38
hujus) Lætitia directe bona est, &c.
Q.E.D.
PROPOSITIO XLII
Hilaritas excessum habere nequit, sed semper bona est, &
contra Melancholia semper mala.
Demonstratio
Hilaritas (vide
ejus Defin. in Schol. Prop. 11 p. 3) est Lætitia, quæ, quatenus ad
Corpus refertur, in hoc consistit, quod Corporis omnes partes pariter sint
affectæ, hoc est (per Prop. 11 p. 3), quod Corporis agendi potentia
augetur, vel juvatur, ita ut omnes ejus partes eandem ad invicem motus,
& quietis rationem obtineant; atque adeo (per Prop. 39 hujus)
Hilaritas semper est bona, nec excessum habere potest. At Melancholia
(cujus etiam Defin. vide in eodem Schol. Prop. 11 p. 3) est Tristitia,
quæ, quatenus ad Corpus refertur, in hoc consistit, quod Corporis agendi
potentia absolute minuitur, vel coercetur; adeoque (per Prop. 38 hujus)
semper est mala. Q.E.D.
PROPOSITIO XLIII
Titillatio excessum habere potest, & mala esse; Dolor autem
eatenus potest esse bonus, quatenus Titillatio, seu Lætitia est
mala.
Demonstratio
Titillatio est
Lætitia, quæ, quatenus ad Corpus refertur, in hoc consistit, quod una,
vel aliquot ejus partes præ reliquis afficiuntur (vide ejus Defin. in
Schol. Prop. 11 p. 3), cujus affectus potentia tanta esse potest, ut
reliquas Corporis actiones superet (per Prop. 6 hujus), eique pertinaciter
adhæreat, atque adeo impediat, quominus Corpus aptum sit, ut plurimis
aliis modis afficiatur, adeoque (per Prop. 38 hujus) mala esse potest.
Deinde Dolor, qui contra Tristitia est, in se solo consideratus, non
potest esse bonus (per Prop. 41 hujus). Verum quia ejus vis, &
incrementum definitur potentia causæ externæ cum nostra comparata (per
Prop. 5 hujus), possumus ergo hujus affectus infinitos virium concipere
gradus, & modos (per Prop. 3 hujus); atque adeo eundem talem
concipere, qui Titillationem possit coercere, ut excessum non habeat,
& eatenus (per primam partem Prop. hujus) efficere, ne corpus minus
aptum reddatur, ac proinde eatenus erit bonus.
Q.E.D.
PROPOSITIO XLIV
Amor, & Cupiditas excessum habere possunt.
Demonstratio
Amor est
Lætitia (per Defin. 6 Affect.), concomitante idea causæ externæ:
Titillatio igitur (per Schol. Prop. 11 p. 3), concomitante idea causæ
externæ Amor est; atque adeo Amor (per Prop. præced.) excessum habere
potest. Deinde Cupiditas eo est major, quo affectus, ex quo oritur, major
est (per Prop. 37 p. 3). Quare ut affectus (per Prop. 6 hujus) reliquas
hominis actiones superare potest, sic etiam Cupiditas, quæ ex eodem
affectu oritur, reliquas Cupiditates superare, ac proinde eundem excessum
habere poterit, quem in præcedenti Propositione Titillationem habere
ostendimus. Q.E.D.
Scholium
Hilaritas, quam
bonam esse dixi, concipitur facilius, quam observatur. Nam affectus,
quibus quotidie conflictamur, referuntur plerumque ad aliquam Corporis
partem, quæ præ reliquis afficitur, ac proinde affectus ut plurimum
excessum habent, & Mentem in sola unius objecti contemplatione ita
detinent, ut de aliis cogitare nequeat; & quamvis homines pluribus
affectibus obnoxii sint, atque adeo rari reperiantur, qui semper uno,
eodemque affectu conflictentur, non desunt tamen, quibus unus, idemque
affectus pertinaciter adhæreat. Videmus enim homines aliquando ab uno
objecto ita affici, ut quamvis præsens non sit, ipsum tamen coram habere
credant, quod quando homini non dormienti accidit, eundem delirare
dicimus, vel insanire; nec minus insanire creduntur, qui Amore ardent,
quique noctes, atque dies solam amasiam, vel meretricem somniant, quia
risum movere solent. At cum avarus de nulla alia re, quam de lucro, vel de
nummis cogitet, & ambitiosus de gloria, &c. hi non creduntur
delirare, quia molesti solent esse, & Odio digni æstimantur. Sed
revera Avaritia, Ambitio, Libido, &c. delirii species sunt, quamvis
inter morbos non numerentur.
PROPOSITIO XLV
Odium nunquam potest esse bonum.
Demonstratio
Hominem, quem
odimus, destruere conamur (per Prop. 39 p. 3), hoc est (per Prop. 37
hujus), aliquid conamur, quod malum est. Ergo &c.
Q.E.D.
Scholium
Nota, me hic, &
in seqq. per Odium illud tantum intelligere, quod est erga homines.
Corollarium I
Invidia,
Irrisio, Contemptus, Ira, Vindicta, & reliqui affectus, qui ad Odium
referuntur, vel ex eodem oriuntur, mali sunt, quod etiam ex Prop. 39 p. 3
& Prop. 37 hujus patet.
Corollarium II
Quicquid ex
eo, quod odio affecti sumus, appetimus, turpe, & in Civitate injustum
est. Quod etiam patet ex Prop. 39 p. 3 & ex Defin. turpis, &
injusti, quas vide in Schol. Prop. 37 hujus.
Scholium
Inter Irrisionem
(quam in Coroll. 1 malam esse dixi), & risum magnam agnosco
differentiam. Nam risus, ut & jocus mera est Lætitia; adeoque, modo
excessum non habeat, per se bonus est (per Prop. 41 hujus). Nihil profecto
nisi torva, & tristis superstitio delectari prohibet. Nam qui magis
decet famem, & sitim extinguere, quam melancholiam expellere? Mea hæc
est ratio, & sic animum induxi meum. Nullum numen, nec alius, nisi
invidus, mea impotentia, & incommodo delectatur, nec nobis lacrimas,
singultus, metum, & alia hujusmodi, quæ animi impotentis sunt signa,
virtuti ducit; sed contra, quo majori Lætitia afficimur, eo ad majorem
perfectionem transimus, hoc est, eo nos magis de natura divina participare
necesse est. Rebus itaque uti, & iis, quantum fieri potest, delectari
(non quidem ad nauseam usque, nam hoc delectari non est) viri est
sapientis. Viri, inquam, sapientis est, moderato, & suavi cibo, &
potu se reficere, & recreare, ut & odoribus, plantarum virentium
amænitate, ornatu, musica, ludis exercitatoriis, theatris, & aliis
hujusmodi, quibus unusquisque absque ullo alterius damno uti potest.
Corpus namque humanum ex plurimis diversæ naturæ partibus componitur,
quæ continuo novo alimento indigent, & vario, ut totum Corpus ad
omnia, quæ ex ipsius natura sequi possunt, æque aptum sit, &
consequenter ut Mens etiam æque apta sit ad plura simul intelligendum.
Hoc itaque vivendi institutum & cum nostris principiis, & cum
communi praxi optime convenit; quare, si quæ alia, hæc vivendi ratio
optima est, & omnibus modis commendanda, nec opus est, de his clarius,
neque prolixius agere.
PROPOSITIO XLVI
Qui ex ductu rationis vivit, quantum potest, conatur alterius
in ipsum Odium, Iram, Contemptum, &c. Amore contra, sive Generositate
compensare.
Demonstratio
Omnes Odii
affectus mali sunt (per Coroll. 1 Prop. præced.); adeoque, qui ex ductu
rationis vivit, quantum potest, conabitur efficere, ne Odii affectibus
conflictetur (per Prop. 19 hujus), & consequenter (per Prop. 37 hujus)
conabitur, ne etiam alius eosdem patiatur affectus. At Odium Odio
reciproco augetur, & Amore contra extingui potest (per Prop. 43 p. 3),
ita ut Odium in Amorem transeat (per Prop. 44 p. 3). Ergo qui ex ductu
rationis vivit, alterius Odium &c. Amore contra compensare conabitur,
hoc est, Generositate (cujus Defin. vide in Schol. Prop. 59 p. 3).
Q.E.D.
Scholium
Qui injurias
reciproco Odio vindicare vult, misere profecto vivit. At qui contra studet
Odium Amore expugnare, ille sane lætus, & secure pugnat; æque facile
pluribus hominibus, ac uni resistit, & fortunæ auxilio quam minime
indiget. Quos vero vincit, ii læti cedunt, non quidem ex defectu, sed ex
incremento virium; quæ omnia adeo clare ex solis Amoris, &
intellectus definitionibus sequuntur, ut opus non sit eadem sigillatim
demonstrare.
PROPOSITIO XLVII
Spei, & Metus affectus non possunt esse per se
boni.
Demonstratio
Spei, &
Metus affectus sine Tristitia non dantur. Nam Metus est (per Defin. 13
Affect.) Tristitia; & Spes (vide Explicat. Defin. 12 & 13 Affect.)
non datur sine Metu, ac proinde (per Prop. 41 hujus) hi affectus non
possunt esse per se boni, sed tantum quatenus Lætitiæ excessum coercere
possunt (per Prop. 43 hujus). Q.E.D.
Scholium
Huc accedit, quod
hi affectus cognitionis defectum, & Mentis impotentiam indicant; &
hac de causa etiam Securitas, Desperatio, Gaudium, & Conscientiæ
morsus animi impotentis sunt signa. Nam, quamvis Securitas, & Gaudium
affectus sint Lætitiæ, Tristitiam tamen eosdem præcessisse supponunt,
nempe Spem, & Metum. Quo itaque magis ex ductu rationis vivere
conamur, eo magis Spe minus pendere, & Metu nosmet liberare, &
fortunæ, quantum possumus, imperare conamur, nostrasque actiones certo
rationis consilio dirigere.
PROPOSITIO XLVIII
Affectus Existimationis, & Despectus semper mali
sunt.
Demonstratio
Hi enim
affectus (per Defin. 21 & 22 Affect.) rationi repugnant; adeoque (per
Prop. 26 & 27 hujus) mali sunt. Q.E.D.
PROPOSITIO XLIX
Existimatio facile hominem, qui existimatur, superbum
reddit.
Demonstratio
Si videmus,
aliquem de nobis plus justo præ amore sentire, facile gloriabimur (per
Schol. Prop. 41 p. 3), sive Lætitia afficiemur (per Defin. 30 Affect.);
& id boni, quod de nobis prædicari audimus, facile credemus (per
Prop. 25 p. 3); atque adeo de nobis præ amore nostri plus justo
sentiemus, hoc est (per Defin. 28 Affect.), facile superbiemus.
Q.E.D.
PROPOSITIO L
Commiseratio in homine, qui ex ductu rationis vivit, per se
mala, & inutilis est.
Demonstratio
Commiseratio
enim (per Defin. 18 Affect.) Tristitia est; ac proinde (per Prop. 41
hujus) per se mala; bonum autem, quod ex ea sequitur, quod scilicet
hominem, cujus nos miseret, a miseria liberare conamur (per Coroll. 3
Prop. 27 p. 3), ex solo rationis dictamine facere cupimus (per Prop. 37
hujus), nec nisi ex solo rationis dictamine aliquid, quod certo scimus
bonum esse, agere possumus (per Prop. 27 hujus); atque adeo commiseratio
in homine, qui ex ductu rationis vivit, per se mala est, & inutilis.
Q.E.D.
Corollarium
Hinc sequitur,
quod homo, qui ex dictamine rationis vivit, conatur, quantum potest,
efficere, ne commiseratione tangatur.
Scholium
Qui recte novit
omnia ex naturæ divinæ necessitate sequi, & secundum æternas
naturæ leges, & regulas fieri, is sane nihil reperiet, quod Odio,
Risu, aut Contemptu dignum sit, nec cujusquam miserebitur; sed, quantum
humana fert virtus, conabitur bene agere, ut ajunt, & lætari. Huc
accedit, quod is, qui Commiserationis affectu facile tangitur, &
alterius miseria, vel lacrimis movetur, sæpe aliquid agit, cujus postea
ipsum poenitet; tam quia ex affectu nihil agimus, quod certo scimus bonum
esse, quam quia facile falsis lacrimis decipimur. Atque hic expresse
loquor de homine, qui ex ductu rationis vivit. Nam, qui nec ratione, nec
commiseratione movetur, ut aliis auxilio sit, is recte inhumanus
appellatur. Nam (per Prop. 27 p. 3) homini dissimilis esse videtur.
PROPOSITIO LI
Favor rationi non repugnat; sed cum eadem convenire, & ab
eadem oriri potest.
Demonstratio
Est enim Favor
Amor erga illum, qui alteri benefecit (per Defin. 19 Affect.), atque adeo
ad Mentem referri potest, quatenus hæc agere dicitur (per Prop. 59 p. 3),
hoc est (per Prop. 3 p. 3), quatenus intelligit, ac proinde cum ratione
convenit, &c. Q.E.D.
Aliter
Qui ex ductu rationis
vivit, bonum, quod sibi appetit, alteri etiam cupit (per Prop. 37 hujus);
quare ex eo, quod ipse aliquem videt alteri benefacere, ipsius
benefaciendi conatus juvatur, hoc est (per Schol. Prop. 11 p. 3),
lætabitur; idque (ex Hypothesi) concomitante idea illius, qui alteri
benefecit, ac proinde (per Defin. 19 Affect.) ei favet.
Q.E.D.
Scholium
Indignatio, prout
ipsa a nobis definitur (vide Defin. 20 Affect.), est necessario mala (per
Prop. 45 hujus); sed notandum, quod quando summa potestas desiderio, quo
tenetur, tutandæ pacis civem punit; qui alteri injuriam fecit, eandem
civi indignari non dico, quia non Odio percita ad perdendum civem, sed
pietate mota eundem punit.
PROPOSITIO LII
Acquiescentia in se ipso ex ratione oriri potest, & ea sola
acquiescentia, quæ ex ratione oritur, summa est, quæ potest
dari.
Demonstratio
Acquiescentia
in se ipso est Lætitia orta ex eo, quod homo se ipsum, suamque agendi
potentiam contemplatur (per Defin. 25 Affect.). At vera hominis agendi
potentia, seu virtus est ipsa ratio (per Prop. 3 p. 3), quam homo clare,
& distincte contemplatur (per Prop. 40 & 43 p. 2). Ergo
acquiescentia in se ipso ex ratione oritur. Deinde nihil homo, dum se
ipsum contemplatur, clare & distincte, sive adæquate percipit, nisi
ea, quæ ex ipsius agendi potentia sequuntur (per Defin. 2 p. 3), hoc est
(per Prop. 3 p. 3), quæ ex ipsius intelligendi potentia sequuntur;
adeoque ex sola hac contemplatione summa, quæ dari potest, acquiescentia
oritur. Q.E.D.
Scholium
Est revera
Acquiescentia in se ipso summum, quod sperare possumus. Nam (ut Prop. 25
hujus ostendimus) nemo suum esse alicujus finis causa conservare conatur,
& quia hæc Acquiescentia magis magisque fovetur, & corroboratur
laudibus (per Coroll. Prop. 53 p. 3), & contra (per Coroll. Prop. 55
p. 3) vituperio magis magisque turbatur; ideo gloria maxime ducimur, &
vitam cum probro vix ferre possumus.
PROPOSITIO LIII
Humilitas virtus non est, sive ex ratione non
oritur.
Demonstratio
Humilitas est
Tristitia, quæ ex eo oritur, quod homo suam impotentiam contemplatur (per
Defin. 26 Affect.). Quatenus autem homo se ipsum vera ratione cognoscit,
eatenus suam essentiam intelligere supponitur, hoc est (per Prop. 7 p. 3),
suam potentiam. Quare si homo, dum se ipsum contemplatur, aliquam suam
impotentiam percipit, id non ex eo est, quod se intelligit, sed (ut Prop.
55 p. 3 ostendimus) ex eo, quod ipsius agendi potentia coercetur. Quod si
supponamus, hominem suam impotentiam concipere ex eo, quod aliquid se
potentius intelligit, cujus cognitione suam agendi potentiam determinat,
tum nihil aliud concipimus, quam quod homo se ipsum distincte intelligit,
sive (per Prop. 26 hujus) quod ipsius agendi potentia juvatur. Quare
Humilitas, seu Tristitia, quæ ex eo oritur, quod homo suam impotentiam
contemplatur, non ex vera contemplatione, seu ratione oritur, nec virtus,
sed passio est. Q.E.D.
PROPOSITIO LIV
Poenitentia virtus non est, sive ex ratione non oritur; sed is,
quem facti poenitet, bis miser, seu impotens est.
Demonstratio
Hujus prima
pars demonstratur, ut præced. Propositio. Secunda autem ex sola hujus
affectus Definitione (vide Defin. 27 Affect.) patet. Nam primo prava
Cupiditate, dein Tristitia vinci se patitur.
Scholium
Quia homines raro
ex dictamine rationis vivunt, ideo hi duo affectus, nempe Humilitas, &
Poenitentia, & præter hos Spes, & Metus plus utilitatis, quam
damni afferunt; atque adeo, quandoquidem peccandum est, in istam partem
potius peccandum. Nam, si homines animo impotentes æque omnes
superbirent, nullius rei ipsos puderet, nec ipsi quicquam metuerent, qui
vinculis conjungi, constringique possent? terret vulgus, nisi metuat;
quare non mirum, quod Prophetæ, qui non paucorum, sed communi utilitati
consuluerunt, tantopere Humilitatem, Poenitentiam, & Reverentiam
commendaverint. Et revera, qui hisce affectibus sunt obnoxii, multo
facilius, quam alii, duci possunt, ut tandem ex ductu rationis vivant, hoc
est, ut liberi sint, & beatorum vita fruantur.
PROPOSITIO LV
Maxima Superbia, vel Abjectio est maxima sui
ignorantia.
Demonstratio
Patet ex Defin.
28 & 29 Affect.
PROPOSITIO LVI
Maxima Superbia, vel Abjectio maximam animi impotentiam
indicat.
Demonstratio
Primum virtutis
fundamentum est suum esse conservare (per Coroll. Prop. 22 hujus), idque
ex ductu rationis (per Prop. 24 hujus). Qui igitur se ipsum ignorat,
omnium virtutum fundamentum, & consequenter omnes virtutes ignorat.
Deinde ex virtute agere nihil aliud est, quam ex ductu rationis agere (per
Prop. 24 hujus), & qui ex ductu rationis agit, scire necessario debet
se ex ductu rationis agere (per Prop. 43 p. 2); qui itaque se ipsum, &
consequenter (ut jam jam ostendimus) omnes virtutes maxime ignorat, is
minime ex virtute agit, hoc est (ut ex Defin. 8 hujus patet), maxime animo
est impotens; atque adeo (per Prop. præced.) maxima superbia, vel
abjectio maximam animi impotentiam indicat.
Q.E.D.
Corollarium
Hinc clarissime
sequitur, superbos, & abjectos maxime affectibus esse obnoxios.
Scholium
Abjectio tamen
facilius corrigi potest, quam superbia, quandoquidem hæc Lætitiæ, illa
autem Tristitiæ est affectus; atque adeo (per Prop.18 hujus) hæc illa
fortior est.
PROPOSITIO LVII
Superbus parasitorum, seu adulatorum præsentiam amat,
generosorum autem odit.
Demonstratio
Superbia est
Lætitia orta ex eo, quod homo de se plus justo sentit (per Defin. 28
& 6 Affect.), quam opinionem homo superbus, quantum potest, fovere
conabitur (vide Schol. Prop. 13 p. 3); adeoque superbi, parasitorum, vel
adulatorum (horum Definitiones omisi, quia nimis noti sunt) præsentiam
amabunt, & generosorum, qui de ipsis, ut par est, sentiunt, fugient.
Q.E.D.
Scholium
Nimis longum foret,
hic omnia Superbiæ mala enumerare, quandoquidem omnibus affectibus
obnoxii sunt superbi; sed nullis minus, quam affectibus Amoris, &
Misericordiæ. Sed hic minime tacendum est, quod ille etiam superbus
vocetur, qui de reliquis minus justo sentit, atque adeo hoc sensu Superbia
definienda est, quod sit Lætitia orta ex falsa opinione, quod homo se
supra reliquos esse putat. Et Abjectio huic Superbiæ contraria definienda
esset Tristitia orta ex falsa opinione, quod homo se infra reliquos esse
credit. At hoc posito facile concipimus, superbum necessario esse invidum
(vide Schol. Prop. 55 p. 3), & eos maxime odio habere, qui maxime ob
virtutes laudantur, nec facile eorum Odium Amore, aut beneficio vinci
(vide Schol. Prop. 41 p. 3), & eorum tantummodo præsentia delectari,
qui animo ejus impotenti morem gerunt, & ex stulto insanum
faciunt.
Abjectio, quamvis Superbiæ sit contraria, est
tamen abjectus superbo proximus. Nam, quandoquidem ejus Tristitia ex eo
oritur, quod suam impotentiam ex aliorum potentia, seu virtute judicat,
levabitur ergo ejus Tristitia, hoc est, lætabitur, si ejus imaginatio in
alienis vitiis contemplandis occupetur, unde illud proverbium natum:
solamen miseris socios habuisse malorum, & contra eo magis
contristabitur, quo se magis infra reliquos esse crediderit; unde fit, ut
nulli magis ad Invidiam sint proni, quam abjecti; & ut isti maxime
hominum facta observare conentur ad carpendum magis, quam ad eadem
corrigendum, & ut tandem solam Abjectionem laudent, eaque glorientur;
sed ita, ut tamen abjecti videantur. Atque hæc ex hoc affectu tam
necessario sequuntur, quam ex natura trianguli, quod ejus tres anguli
æquales sint duobus rectis; & jam dixi me hos, & similes affectus
malos vocare, quatenus ad solam humanam utilitatem attendo. Sed naturæ
leges communem naturæ ordinem, cujus homo pars est, respiciunt; quod hic
in transitu monere volui, ne quis putaret me hic hominum vitia, &
absurda facta narrare, non autem rerum naturam, & proprietates
demonstrare voluisse. Nam, ut in Præfatione Partis Tertiæ dixi, humanos
affectus, eorumque proprietates perinde considero, ac reliqua naturalia.
Et sane humani affectus, si non humanam, naturæ saltem potentiam, &
artificium non minus indicant, quam multa alia, quæ admiramur, quorumque
contemplatione delectamur. Sed pergo de affectibus ea notare, quæ
hominibus utilitatem adferunt, vel quæ iisdem damnum inferunt.
PROPOSITIO LVIII
Gloria rationi non repugnat, sed ab ea oriri potest.
Demonstratio
Patet ex Defin.
30 Affect. & ex definitione Honesti, quam vide in Schol. 1
Prop. 37 hujus.
Scholium
Vana, quæ dicitur,
gloria est acquiescentia in se ipso, quæ sola vulgi opinione fovetur,
eaque cessante, cessat ipsa acquiescentia, hoc est (per Schol. Prop. 52
hujus), summum bonum, quod unusquisque amat; unde fit, ut qui vulgi
opinione gloriatur, quotidiana cura anxius nitatur, faciat, experiatur, ut
famam conservet. Est namque vulgus varius, & inconstans, atque adeo,
nisi conservetur fama, cito abolescit; imo quia omnes vulgi captare
applausus cupiunt, facile unusquisque alterius famam reprimit, ex quo,
quandoquidem de summo, quod æstimatur, bono certatur, ingens libido
oritur se invicem quocunque modo opprimendi, & qui tandem victor
evadit, gloriatur magis, quod alteri obfuit, quam quod sibi profuit. Est
igitur hæc gloria, seu acquiescentia revera vana, quia nulla est.
Quæ de Pudore notanda sunt, colliguntur facile ex
iis, quæ de Misericordia, & Poenitentia diximus. Hoc tantum addo,
quod ut Commiseratio, sic etiam Pudor, quamvis non sit virtus, bonus tamen
est, quatenus indicat, homini, qui Pudore suffunditur, cupiditatem inesse
honeste vivendi, sicut dolor, qui eatenus bonus dicitur, quatenus indicat,
partem læsam nondum esse putrefactam; quare, quamvis homo, quem facti
alicujus pudet, revera sit tristis, est tamen perfectior impudenti, qui
nullam habet honeste vivendi cupiditatem.
Atque hæc sunt, quæ de affectibus Lætitiæ,
& Tristitiæ notare susceperam. Ad cupiditates quod attinet, hæ sane
bonæ, aut malæ sunt, quatenus ex bonis, aut malis affectibus oriuntur.
Sed omnes revera, quatenus ex affectibus, qui passiones sunt, in nobis
ingenerantur, cæcæ sunt (ut facile colligitur ex iis, quæ in Schol.
Prop. 44 hujus diximus), nec ullius usus essent, si homines facile duci
possent, ut ex solo rationis dictamine viverent, ut jam paucis
ostendam.
PROPOSITIO LIX
Ad
omnes actiones, ad quas ex affectu, qui passio est, determinamur, possumus
absque eo a ratione determinari.
Demonstratio
Ex ratione
agere nihil aliud est (per Prop. 3 & Defin. 2 p. 3), quam ea agere,
quæ ex necessitate nostræ naturæ, in se sola consideratæ, sequuntur.
At Tristitia eatenus mala est, quatenus hanc agendi potentiam minuit, vel
coercet (per Prop. 41 hujus); ergo ex hoc affectu ad nullam actionem
possumus determinari, quam non possemus agere, si ratione duceremur.
Præterea Lætitia eatenus mala est, quatenus impedit, quominus homo ad
agendum sit aptus (per Prop. 41 & 43 hujus), atque adeo eatenus etiam
ad nullam actionem determinari possumus, quam non possemus agere, si
ratione duceremur. Denique quatenus Lætitia bona est, eatenus cum ratione
convenit (consistit enim in eo, quod hominis agendi potentia augetur, vel
juvatur), nec passio est, nisi quatenus hominis agendi potentia non eo
usque augetur, ut se, suasque actiones adæquate concipiat (per Prop. 3 p.
3 cum ejus Schol.). Quare si homo Lætitia affectus ad tantam perfectionem
duceretur, ut se, suasque actiones adæquate conciperet, ad easdem
actiones, ad quas jam ex affectibus, qui passiones sunt, determinatur,
aptus, imo aptior esset. At omnes affectus ad Lætitiam, Tristitiam, vel
Cupiditatem referuntur (vide Explicat. Defin. 4 Affect.), & Cupiditas
(per Defin. 1 Affect.) nihil aliud est, quam ipse agendi conatus; ergo ad
omnes actiones, ad quas ex affectu, qui passio est, determinamur, possumus
absque eo sola ratione duci. Q.E.D.
Aliter
Actio quæcunque
eatenus dicitur mala, quatenus ex eo oritur, quod Odio, aut aliquo malo
affectu affecti sumus (vide Coroll. 1 Prop. 45 hujus). At nulla actio, in
se sola considerata, bona, aut mala est (ut in Præfatione hujus
ostendimus): sed una, eademque actio jam bona, jam mala est; ergo ad
eandem actionem, quæ jam mala est, sive quæ ex aliquo malo affectu
oritur, ratione duci possumus (per Prop. 19 hujus).
Q.E.D.
Scholium
Explicantur hæc
clarius exemplo. Nempe verberandi actio, quatenus physice consideratur,
& ad hoc tantum attendimus, quod homo brachium tollit, manum claudit,
totumque brachium vi deorsum movet, virtus est, quæ ex Corporis humani
fabrica concipitur. Si itaque homo, Ira, vel Odio commotus, determinatur
ad claudendam manum, vel brachium movendum, id, ut in Parte Secunda
ostendimus, fit, quia una, eademque actio potest jungi quibuscunque rerum
imaginibus; atque adeo tam ex iis imaginibus rerum, quas confuse, quam
quas clare, & distincte concipimus, ad unam, eandemque actionem
determinari possumus. Apparet itaque, quod omnis Cupiditas, quæ ex
affectu, qui passio est, oritur, nullius esset usus, si homines ratione
duci possent. Videamus jam, cur Cupiditas, quæ ex affectu, qui passio
est, oritur, cæca a nobis appellatur.
PROPOSITIO LX
Cupiditas, quæ oritur ex Lætitia, vel Tristitia, quæ ad
unam, vel ad aliquot, non autem ad omnes Corporis partes refertur,
rationem utilitatis totius hominis non habet.
Demonstratio
Ponatur ex. gr.
Corporis pars A vi alicujus causæ externæ ita corroborari, ut
reliquis prævaleat (per Prop. 6 hujus), hæc pars vires suas amittere
propterea non conabitur, ut reliquæ Corporis partes suo fungantur
officio. Deberet enim vim, seu potentiam habere vires suas amittendi, quod
(per Prop. 6 p. 3) est absurdum. Conabitur itaque illa pars, &
consequenter (per Prop. 7 & 12 p. 3) Mens etiam illum statum
conservare; adeoque Cupiditas, quæ ex tali affectu Lætitiæ oritur,
rationem totius non habet. Quod si contra supponatur pars A
coerceri, ut reliquæ prævaleant, eodem modo demonstratur, quod nec
Cupiditas, quæ ex Tristitia oritur, rationem totius habeat.
Q.E.D.
Scholium
Cum itaque Lætitia
plerumque (per Schol. Prop. 44 hujus) ad unam Corporis partem referatur,
cupimus ergo plerumque nostrum esse conservare, nulla habita ratione
integræ nostræ valetudinis: ad quod accedit, quod Cupiditates, quibus
maxime tenemur (per Coroll. Prop. 9 hujus), temporis tantum præsentis,
non autem futuri habent rationem.
PROPOSITIO LXI
Cupiditas, quæ ex ratione oritur, excessum habere
nequit.
Demonstratio
Cupiditas (per
Defin. 1 Affect.), absolute considerata, est ipsa hominis essentia,
quatenus quocumque modo determinata concipitur ad aliquid agendum; adeoque
Cupiditas, quæ ex ratione oritur, hoc est (per Prop. 3 p. 3), quæ in
nobis ingeneratur, quatenus agimus, est ipsa hominis essentia, seu natura,
quatenus determinata concipitur ad agendum ea, quæ per solam hominis
essentiam adæquate concipiuntur (per Defin. 2 p. 3): si itaque hæc
Cupiditas excessum habere posset, posset ergo humana natura, in se sola
considerata, se ipsam excedere, sive plus posset, quam potest, quod
manifesta est contradictio; ac proinde hæc Cupiditas excessum habere
nequit: Q.E.D.
PROPOSITIO LXII
Quatenus Mens ex rationis dictamine res concipit, æque
afficitur, sive idea sit rei futuræ, vel præteritæ, sive
præsentis.
Demonstratio
Quicquid Mens
ducente ratione concipit, id omne sub eadem æternitatis, seu necessitatis
specie concipit (per Coroll. 2 Prop. 44 p. 2), eademque certitudine
afficitur (per Prop. 43 p. 2 & ejus Schol.). Quare, sive idea sit rei
futuræ, vel præteritæ, sive præsentis, Mens eadem necessitate rem
concipit, eademque certitudine afficitur, &, sive idea sit rei
futuræ, vel præteritæ, sive præsentis, erit nihilominus æque vera
(per Prop. 41 p. 2), hoc est (per Defin. 4 p. 2), habebit nihilominus
semper easdem ideæ adæquatæ proprietates; atque adeo quatenus Mens ex
rationis dictamine res concipit, eodem modo afficitur, sive idea sit rei
futuræ, vel præteritæ, sive præsentis.
Q.E.D.
Scholium
Si nos de rerum
duratione adæquatam cognitionem habere, earumque existendi tempora
ratione determinare possemus, eodem affectu res futuras, ac præsentes
contemplaremur, & bonum, quod Mens ut futurum conciperet, perinde, ac
præsens, appeteret, & consequenter bonum præsens minus pro majori
bono futuro necessario negligeret, & quod in præsenti bonum esset,
sed causa futuri alicujus mali, minime appeteret, ut mox demonstrabimus.
Sed nos de duratione rerum (per Prop. 31 p. 2) non nisi admodum
inadæquatam cognitionem habere possumus, & rerum existendi tempora
(per Schol. Prop. 44 p. 2) sola imaginatione determinamus, quæ non æque
afficitur imagine rei præsentis, ac futuræ; unde fit, ut vera boni,
& mali cognitio, quam habemus, non nisi abstracta, sive universalis
sit, & judicium, quod de rerum ordine, & causarum nexu facimus, ut
determinare possimus, quid nobis in præsenti bonum, aut malum sit, sit
potius imaginarium, quam reale; atque adeo mirum non est, si Cupiditas,
quæ ex boni, & mali cognitione, quatenus hæc futurum prospicit,
oritur, facilius rerum Cupiditate, quæ in præsentia suaves sunt,
coerceri potest, de quo vide Propositionem 16 hujus Partis.
PROPOSITIO LXIII
Qui Metu ducitur, & bonum, ut malum vitet, agit, is ratione
non ducitur.
Demonstratio
Omnes affectus,
qui ad Mentem, quatenus agit, hoc est (per Prop. 3 p. 3), qui ad rationem
referuntur, nulli alii sunt, quam affectus Lætitiæ, & Cupiditatis
(per Prop. 59 p. 3); atque adeo (per Defin. 13 Affect.) qui Metu ducitur,
& bonum timore mali agit, is ratione non ducitur.
Q.E.D.
Scholium
Superstitiosi, qui
vitia exprobrare magis, quam virtutes docere norunt, & qui homines non
ratione ducere, sed Metu ita continere student, ut malum potius fugiant,
quam virtutes ament, nil aliud intendunt, quam ut reliqui æque, ac ipsi,
fiant miseri, & ideo non mirum, si plerumque molesti, & odiosi
sint hominibus.
Corollarium
Cupiditate, quæ
ex ratione oritur, bonum directe sequimur, & malum indirecte
fugimus.
Demonstratio
Nam Cupiditas,
quæ ex ratione oritur, ex solo Lætitiæ affectu, quæ passio non est,
oriri potest (per Prop. 59 p. 3), hoc est, ex Lætitia, quæ excessum
habere nequit (per Prop. 61 hujus); non autem ex Tristitia, ac proinde
hæc Cupiditas (per Prop. 8 hujus) ex cognitione boni, non autem mali
oritur; atque adeo ex ductu rationis bonum directe appetimus, &
eatenus tantum malum fugimus. Q.E.D.
Scholium
Explicatur hoc
Corollarium exemplo ægri, & sani. Comedit æger id, quod aversatur,
timore mortis; sanus autem cibo gaudet, & vita sic melius fruitur,
quam si mortem timeret, eamque directe vitare cuperet. Sic judex, qui non
Odio, aut Ira, &c., sed solo Amore salutis publicæ reum mortis
damnat, sola ratione ducitur.
PROPOSITIO LXIV
Cognitio mali cognitio est inadæquata.
Demonstratio
Cognitio mali
(per Prop. 8 hujus) est ipsa Tristitia, quatenus ejusdem sumus conscii.
Tristitia autem est transitio ad minorem perfectionem (per Defin. 3
Affect.), quæ propterea per ipsam hominis essentiam intelligi nequit (per
Prop. 6 & 7 p. 3); ac proinde (per Defin. 2 p. 3) passio est, quæ
(per Prop. 3 p. 3) ab ideis inadæquatis pendet, & consequenter (per
Prop. 29 p. 2) ejus cognitio, nempe mali cognitio, est inadæquata.
Q.E.D.
Corollarium
Hinc sequitur,
quod si Mens humana non, nisi adæquatas, haberet ideas, nullam mali
formaret notionem.
PROPOSITIO LXV
De
duobus bonis majus, & de duobus malis minus ex rationis ductu
sequemur.
Demonstratio
Bonum, quod
impedit, quominus majore bono fruamur, est revera malum; malum enim, &
bonum (ut in Præfat. hujus ostendimus) de rebus dicitur, quatenus easdem
ad invicem comparamus, & (per eandem rationem) malum minus revera
bonum est, quare (per Coroll. Prop. 63 hujus) ex rationis ductu bonum
tantum majus, & malum minus appetemus, seu sequemur.
Q.E.D.
Corollarium
Malum minus pro
majore bono ex rationis ductu sequemur, & bonum minus, quod causa est
majoris mali, negligemus. Nam malum, quod hic dicitur minus, revera bonum
est, & bonum contra malum, quare (per Coroll. Prop. 63 hujus) illud
appetemus, & hoc negligemus. Q.E.D.
PROPOSITIO LXVI
Bonum majus futurum præ minore præsenti, & malum præsens
minus præ majori futuro ex rationis ductu appetemus.
Demonstratio
Si Mens rei
futuræ adæquatam posset habere cognitionem, eodem affectu erga rem
futuram, ac erga præsentem afficeretur (per Prop. 62 hujus); quare
quatenus ad ipsam rationem attendimus, ut in hac Propositione nos facere
supponimus, res eadem est, sive majus bonum, vel malum futurum, sive
præsens supponatur; ac proinde (per Prop. 65 hujus) bonum futurum majus
præ minore præsenti &c. appetemus.
Q.E.D.
Corollarium
Malum præsens
minus, quod est causa majoris futuri boni, ex rationis ductu appetemus,
& bonum præsens minus, quod causa est majoris futuri mali,
negligemus. Hoc Coroll. se habet ad præced. Prop. ut Coroll. Prop. 65 ad
ipsam Prop. 65.
Scholium
Si igitur hæc cum
iis conferantur, quæ in hac Parte usque ad Propositionem 18 de affectuum
viribus ostendimus, facile videbimus, quid homo, qui solo affectu, seu
opinione, homini, qui ratione ducitur, intersit. Ille enim, velit nolit,
ea, quæ maxime ignorat, agit; hic autem nemini, nisi sibi, morem gerit,
& ea tantum agit, quæ in vita prima esse novit, quæque propterea
maxime cupit, & ideo illum servum, hunc autem liberum voco, de cujus
ingenio, & vivendi ratione pauca adhuc notare libet.
PROPOSITIO LXVII
Homo liber de nulla re minus, quam de morte cogitat, & ejus
sapientia non mortis, sed vitæ meditatio est.
Demonstratio
Homo liber, hoc
est, qui ex solo rationis dictamine vivit, mortis Metu non ducitur (per
Prop. 63 hujus); sed bonum directe cupit (per Coroll. ejusdem Prop.), hoc
est (per Prop. 24 hujus), agere, vivere, suum esse conservare ex
fundamento proprium utile quærendi; atque adeo nihil minus, quam de morte
cogitat; sed ejus sapientia vitæ est meditatio.
Q.E.D.
PROPOSITIO LXVIII
Si homines liberi nascerentur, nullum boni, & mali
formarent conceptum, quamdiu liberi essent.
Demonstratio
Illum liberum
esse dixi, qui sola ducitur ratione; qui itaque liber nascitur, &
liber manet, non nisi adæquatas ideas habet, ac proinde mali conceptum
habet nullum (per Coroll. Prop. 64 hujus), & consequenter (nam bonum,
& malum correlata sunt) neque boni. Q.E.D.
Scholium
Hujus Propositionis
Hypothesin falsam esse, nec posse concipi, nisi quatenus ad solam naturam
humanam, seu potius ad Deum attendimus, non quatenus infinitus, sed
quatenus tantummodo causa est, cur homo existat, patet ex Propositione 4
hujus Partis. Atque hoc, & alia, quæ jam demonstravimus, videntur a
Mose significari in illa primi hominis historia. In ea enim nulla alia Dei
potentia concipitur, quam illa, qua hominem creavit, hoc est, potentia,
qua hominis solummodo utilitati consuluit, atque eatenus narratur, quod
Deus homini libero prohibuerit, ne de arbore cognitionis boni, & mali
comederet, & quod, simulac de ea comederet, statim mortem metueret
potius, quam vivere cuperet. Deinde, quod inventa ab homine uxore, quæ
cum sua natura prorsus conveniebat, cognovit nihil posse in natura dari,
quod ipsi posset illa esse utilius; sed quod, postquam bruta sibi similia
esse credidit, statim eorum affectus imitari inceperit (vide Prop. 27 p.
3), & libertatem suam amittere, quam Patriarchæ postea
recuperaverunt, ducti Spiritu Christi, hoc est, Dei idea, a qua sola
pendet, ut homo liber sit, & ut bonum, quod sibi cupit, reliquis
hominibus cupiat, ut supra (per Prop. 37 hujus) demonstravimus.
PROPOSITIO LXIX
Hominis liberi virtus æque magna cernitur in declinandis, quam
in superandis periculis.
Demonstratio
Affectus
coerceri, nec tolli potest, nisi affectu contrario, & fortiore affectu
coercendo (per Prop. 7 hujus). At cæca Audacia & Metus affectus sunt,
qui æque magni possunt concipi (per Prop. 5 & 3 hujus). Ergo æque
magna animi virtus, seu fortitudo (hujus Definitionem vide in Schol. Prop.
59 p. 3) requiritur ad Audaciam, quam ad Metum coercendum, hoc est (per
Defin. 40 & 41 Affect.), homo liber eadem animi virtute pericula
declinat, qua eadem superare tentat. Q.E.D.
Corollarium
Homini igitur
libero æque magnæ Animositati fuga in tempore, ac pugna ducitur: sive
homo liber eadem Animositate, seu animi præsentia, qua certamen, fugam
eligit.
Scholium
Quid Animositas
sit, vel quid per ipsam intelligam, in Scholio Prop. 59 p. 3 explicui. Per
periculum autem id omne intelligo, quod potest esse causa alicujus mali,
nempe Tristitiæ, Odii, Discordiæ, &c.
PROPOSITIO LXX
Homo liber, qui inter ignaros vivit, eorum, quantum potest,
beneficia declinare studet.
Demonstratio
Unusquisque ex
suo ingenio judicat, quid bonum sit (vide Schol. Prop. 39 p. 3); ignarus
igitur, qui in aliquem beneficium contulit, id ex suo ingenio æstimabit,
& si minoris ab eo, cui datum est, æstimari videt, contristabitur
(per Prop. 42 p. 3). At homo liber reliquos homines amicitia sibi jungere
(per Prop. 37 hujus), nec paria hominibus beneficia ex eorum affectu
referre, sed se, & reliquos libero rationis judicio ducere, & ea
tantum agere studet, quæ ipse prima esse novit: ergo homo liber, ne
ignaris odio sit, & ne eorum appetitui, sed soli rationi obsequatur,
eorum beneficia, quantum potest, declinare conabitur.
Q.E.D.
Scholium
Dico quantum
potest. Nam quamvis homines ignari sint, sunt tamen homines, qui in
necessitatibus humanum auxilium, quo nullum præstabilius est, adferre
queunt; atque adeo sæpe fit, ut necesse sit ab iisdem beneficium
accipere, & consequenter iisdem contra ex eorum ingenio congratulari;
ad quod accedit, quod etiam in declinandis beneficiis cautio esse debet,
ne videamur eosdem contemnere, vel præ Avaritia remunerationem timere,
atque ita dum eorum Odium fugimus, eo ipso in eorum offensionem
incurramus. Quare in declinandis beneficiis ratio utilis, & honesti
habenda est.
PROPOSITIO LXXI
Soli homines liberi erga invicem gratissimi sunt.
Demonstratio
Soli homines
liberi sibi invicem utilissimi sunt, & maxima amicitiæ necessitudine
invicem junguntur (per Prop. 35 hujus, & ejus Coroll. 1), parique
amoris studio sibi invicem benefacere conantur (per Prop. 37 hujus);
adeoque (per Defin. 34 Affect.) soli homines liberi erga se invicem
gratissimi sunt. Q.E.D.
Scholium
Gratia, quam
homines, qui cæca Cupiditate ducuntur, invicem habent, mercatura, seu
aucupium potius, quam gratia plerumque est. Porro ingratitudo affectus non
est. Est tamen ingratitudo turpis, quia plerumque hominem nimio Odio, Ira,
vel Superbia, vel Avaritia &c. affectum esse indicat. Nam qui præ
stultitia dona compensare nescit, ingratus non est, & multo minus
ille, qui donis non movetur meretricis, ut ipsius libidini inserviat, nec
furis, ut ipsius furta celet, vel alterius similis. Nam hic contra animum
habere constantem ostendit, qui scilicet se nullis donis ad suam, vel
communem perniciem patitur corrumpi.
PROPOSITIO LXXII
Homo liber nunquam dolo malo, sed semper cum fide
agit.
Demonstratio
Si liber homo
quicquam dolo malo, quatenus liber est, ageret, id ex dictamine rationis
ageret (nam eatenus tantum liber a nobis appellatur): atque adeo dolo malo
agere virtus esset (per Prop. 24 hujus), & consequenter (per eandem
Prop.) unicuique ad suum esse conservandum consultius esset, dolo malo
agere, hoc est (ut per se notum), hominibus consultius esset verbis
solummodo convenire, re autem invicem esse contrarios, quod (per Coroll.
Prop. 31 hujus) est absurdum. Ergo homo liber &c.
Q.E.D.
Scholium
Si jam quæratur,
quid si homo se perfidia a præsenti mortis periculo posset liberare, an
non ratio suum esse conservandi omnino suadet, ut perfidus sit?
Respondebitur eodem modo, quod si ratio id suadeat, suadet ergo id omnibus
hominibus, atque adeo ratio omnino suadet hominibus, ne nisi dolo malo
paciscantur, vires conjungere, & jura habere communia, hoc est, ne
revera jura habeant communia, quod est absurdum.
PROPOSITIO LXXIII
Homo qui ratione ducitur, magis in civitate, ubi ex communi
decreto vivit, quam in solitudine, ubi sibi soli obtemperat, liber
est.
Demonstratio
Homo, qui
ratione ducitur, non ducitur Metu ad obtemperandum (per Prop. 63 hujus);
sed quatenus suum esse ex rationis dictamine conservare conatur, hoc est
(per 5chol. Prop. 66 hujus), quatenus libere vivere conatur, communis
vitæ, & utilitatis rationem tenere (per Prop. 37 hujus), &
consequenter (ut in Schol. 2 Prop. 37 hujus ostendimus) ex communi
civitatis decreto vivere cupit. Cupit ergo homo, qui ratione ducitur, ut
liberius vivat, communia civitatis jura tenere.
Q.E.D.
Scholium
Hæc, &
similia, quæ de vera hominis libertate ostendimus, ad Fortitudinem, hoc
est (per Schol. Prop. 59 p. 3) ad Animositatem, & Generositatem
referuntur. Nec operæ pretium duco, omnes Fortitudinis proprietates hic
seperatim demonstrare, & multo minus, quod vir fortis neminem odio
habeat, nemini irascatur, invideat, indignetur, neminem despiciat,
minimeque superbiat. Nam hæc, & omnia, quæ ad veram vitam, &
Religionem spectant, facile ex Propositione 37 & 46 hujus Partis
convincuntur; nempe quod Odium Amore contra vincendum sit, & quod
unusquisque, qui ratione ducitur, bonum, quod sibi appetit, reliquis etiam
ut sit, cupiat. Ad quod accedit id, quod in Scholio Propositionis 50 hujus
Partis, & aliis in locis notavimus, quod scilicet vir fortis hoc
apprime consideret, nempe quod omnia ex necessitate divinæ naturæ
sequantur, ac proinde quicquid molestum, & malum esse cogitat, &
quicquid præterea impium, horrendum, injustum, & turpe videtur, ex eo
oritur, quod res ipsas perturbate, mutilate, & confuse concipit; &
hac de causa apprime conatur res, ut in se sunt, concipere, & vexæ
cognitionis impedimenta amovere, ut sunt Odium, Ira, Invidia, Irrisio,
Superbia, & reliqua hujusmodi, quæ in præcedentibus notavimus; atque
adeo, quantum potest, conatur, uti diximus, bene agere, & lætari.
Quousque autem humana virtus ad hæc consequenda se extendat, & quid
possit, in sequenti Parte demonstrabo.
APPENDIX
Quæ in hac Parte de recta vivendi ratione tradidi, non
sunt ita disposita, ut uno aspectu videri possint; sed disperse a me
demonstrata sunt, prout scilicet unum ex alio facilius deducere potuerim.
Eadem igitur hic recolligere, & ad summa capita redigere
proposui.
Caput I
Omnes nostri
conatus, seu Cupiditates ex necessitate nostræ naturæ ita sequuntur, ut
vel per ipsam solam, tanquam per proximam suam causam, possint intelligi,
vel quatenus naturæ sumus pars, quæ per se absque aliis individuis non
potest adæquate concipi.
Caput II
Cupiditates, quæ
ex nostra natura ita sequuntur, ut per ipsam solam possit intelligi, sunt
illæ, quæ ad Mentem referuntur, quatenus hæc ideis adæquatis constare
concipitur; reliquæ vero Cupiditates ad Mentem non referuntur, nisi
quatenus res inadæquate concipit, & quarum vis, & incrementum non
humana, sed rerum, quæ extra nos sunt, potentia definiri debet; &
ideo illæ recte actiones, hæ autem passiones vocantur; illæ namque
nostram potentiam semper indicant, & hæ contra nostram impotentiam,
& mutilatam cognitionem.
Caput III
Nostræ actiones,
hoc est, Cupiditates illæ, quæ hominis potentia, seu ratione
definiuntur, semper bonæ sunt, reliquæ autem tam bonæ, quam malæ
possunt esse.
Caput IV
In vita itaque
apprime utile est, intellectum, seu rationem, quantum possumus, perficere,
& in hoc uno summa hominis felicitas, seu beatitudo consistit; quippe
beatitudo nihil aliud est, quam ipsa animi acquiescentia, quæ ex Dei
intuitiva cognitione oritur: at intellectum perficere nihil etiam aliud
est, quam Deum, Deique attributa, & actiones, quæ ex ipsius naturæ
necessitate consequuntur, intelligere. Quare hominis, qui ratione ducitur,
finis ultimus, hoc est, summa Cupiditas, qua reliquas omnes moderari
studet, est illa, qua fertur ad se, resque omnes, quæ sub ipsius
intelligentiam cadere possunt, adæquate concipiendum.
Caput V
Nulla igitur vita
rationalis est sine intelligentia, & res eatenus tantum bonæ sunt,
quatenus hominem juvant, ut Mentis vita fruatur, quæ intelligentia
definitur. Quæ autem contra impediunt, quominus homo rationem perficere,
& rationali vita frui possit, eas solummodo malas esse dicimus.
Caput VI
Sed quia omnia
illa, quorum homo efficiens est causa, necessario bona sunt, nihil ergo
mali homini evenire potest, nisi a causis externis; nempe quatenus pars
est totius naturæ, cujus legibus humana natura obtemperare, & cui
infinitis modis pene sese accommodare cogitur.
Caput VII
Nec fieri potest,
ut homo non sit naturæ pars, & communem ejus ordinem non sequatur;
sed si inter talia individua versetur, quæ cum ipsius hominis natura
conveniunt, eo ipso hominis agendi potentia juvabitur, & fovebitur. At
si contra inter talia sit, quæ cum ipsius natura minime conveniunt, vix
absque magna ipsius mutatione iisdem sese accommodare poterit.
Caput VIII
Quicquid in rerum
natura datur, quod judicamus malum esse, sive posse impedire, quominus
existere, & vita rationali frui queamus, id a nobis removere ea via,
quæ securior videtur, licet, & quicquid contra datur, quod judicamus
bonum, sive utile esse ad nostrum esse conservandum, & vita rationali
fruendum, id ad nostrum usum capere, & eo quocumque modo uti nobis
licet; & absolute id unicuique summo naturæ jure facere licet, quod
ad ipsius utilitatem conferre judicat.
Caput IX
Nihil magis cum
natura alicujus rei convenire potest, quam reliqua ejusdem speciei
individua; adeoque (per Caput 7) nihil homini ad suum esse conservandum,
& vita rationali fruendum utilius datur, quam homo, qui ratione
ducitur. Deinde quin inter res singulares nihil novimus, quod homine, qui
ratione ducitur, sit præstantius, nulla ergo re magis potest unusquisque
ostendere, quantum arte, & ingenio valeat, quam in horninibus ita
educandis, ut tandem ex proprio rationis imperio vivant.
Caput X
Quatenus homines
Invidia, aut aliquo Odii affectu in se invicem feruntur, eatenus invicem
contrarii sunt, & consequenter eo magis tirnendi, quo plus possunt,
quam reliqua naturæ individua.
Caput XI
Animi tamen non
armis, sed Amore, & Generositate vincuntur.
Caput XII
Hominibus apprime
utile est, consuetudines jungere, seseque iis vinculis astringere, quibus
aptius de se omnibus unum efficiant, & absolute ea agere, quæ
firmandis amicitiis inserviunt.
Caput XIII
Sed ad hæc ars,
& vigilantia requiritur. Sunt enim homines varii (nam rari sunt, qui
ex rationis præscripto vivunt), & tamen plerumque invidi, & magis
ad vindictam, quam ad Misericordiam proclives. Unumquemque igitur ex
ipsius ingenio ferre, & sese continere, ne eorum affectus imitetur,
singularis animi potentiæ opus est. At qui contra homines carpere, &
vitia potius exprobrare, quam virtutes docere, & hominum animos non
firmare, sed frangere norunt, ii & sibi, & reliquis molesti sunt;
unde multi præ nimia scilicet animi impatientia, falsoque religionis
studio, inter bruta potius, quam inter homines vivere maluerunt; ut pueri,
vel adolescentes, qui parentum jurgia æquo animo ferre nequeunt,
militatum confugiunt, & incommoda belli, & imperium tyrannidis
præ domesticis commodis, & paternis admonitionibus eligunt, &
quidvis oneris sibi imponi patiuntur, dummodo parentes ulciscantur.
Caput XIV
Quamvis igitur
homines omnia plerumque ex sua libidine moderentur, ex eorum tamen communi
societate multo plura commoda, quam damna sequuntur. Quare satius est
eorum injurias æquo animo ferre, & studium iis adhibere, quæ
concordiæ, & amicitiæ conciliandæ inserviunt.
Caput XV
Quæ concordiam
gignunt, sunt illa, quæ ad justitiam, æquitatem, & honestatem
referuntur. Nam homines præter id, quod injustum, & iniquum est,
etiam ægre ferunt, quod turpe habetur, sive quod aliquis receptos
civitatis mores aspernatur. Amori autem concilitando illa apprime
necessaria sunt, quæ ad Religionem, & Pietatem spectant. De quibus
vide Schol. 1 & 2 Prop. 37 & Schol. Prop. 46 & Schol. Prop. 73
p. 4.
Caput XVI
Solet præterea
concordia ex Metu plerumque gigni, sed sine fide. Adde, quod Metus ex
animi impotentia oritur, & propterea ad rationis usum non pertinet; ut
nec Commiseratio, quamvis Pietatis speciem præ se ferre videatur.
Caput XVII
Vincuntur
præterea homines etiam largitate, præcipue ii, qui non habent, unde
comparare possint illa, quæ ad vitam sustentandam necessaria sunt.
Attamen unicuique indigenti auxilium ferre, vires & utilitatem viri
privati longe superat. Divitiæ namque viri privati longe impares sunt ad
id suppeditandum. Unius præterea viri facultas limitatior est, quam ut
omnes sibi possit amicitia jungere; quare pauperum cura integræ societati
incumbit, & ad communem tantum utilitatem spectat.
Caput XVIII
In beneficiis
accipiendis, & gratia referenda alia prorsus debet esse cura, de qua
vide Schol. Prop. 70 & Schol. Prop. 71 p. 4.
Caput XIX
Amor præterea
meretricius, hoc est, generandi libido, quæ ex forma oritur, &
absolute omnis Amor, qui aliam causam præter animi libertatem agnoscit,
facile in Odium transit, nisi, quod pejus est, species delirii sit, atque
tum magis discordia, quam concordia fovetur. Vide Schol. Prop. 31 p.
3.
Caput XX
Ad matrimonium quod
attinet, certum est, ipsum cum ratione convenire, si Cupiditas miscendi
corpora non ex sola forma, sed etiam ex Amore liberos procreandi, &
sapienter educandi, ingeneretur; & præterea, si utriusque, viri
scilicet & foeminæ, Amor, non solam formam, sed animi præcipue
libertatem pro causa habeat.
Caput XXI
Gignit præterea
adulatio concordiam, sed foedo servitutis crimine, vel perfidia; nulli
quippe magis adulatione capiuntur, quam superbi, qui primi esse volunt,
nec sunt.
Caput XXII
Abjectioni falsa
pietatis, & religionis species inest. Et quamvis Abjectio Superbiæ
sit contraria, est tamen abjectus superbo proximus. Vide Schol. Prop. 57
p. 4.
Caput XXIII
Confert
præterea concordiæ Pudor in iis tantum, quæ celari non possunt. Deinde,
quia ipse Pudor species est Tristitiæ, ad rationis usum non
spectat.
Caput XXIV
Cæteri
Tristitiæ erga homines affectus directe justitiæ, æquitati, honestati,
pietati, & religioni opponuntur, &, quamvis Indignatio æquitatis
speciem præ se ferre videatur, ibi tamen sine lege vivitur, ubi unicuique
de factis alterius judicium ferre, & suum, vel alterius jus vindicare
licet.
Caput XXV
Modestia, hoc est,
Cupiditas hominibus placendi, quæ ex ratione determinatur, ad Pietatem
(ut in Schol. 1 Prop. 37 p. 4 diximus) refertur. Sed, si ex affectu
oriatur, Ambitio est, sive Cupiditas, qua homines falsa Pietatis imagine
plerumque discordias, & seditiones concitant. Nam qui reliquos
consilio, aut re juvare cupit, ut simul summo fruantur bono, is apprime
studebit, eorum sibi Amorem conciliare; non autem eos in admirationem
traducere, ut disciplina ex ipso habeat vocabulum, nec ullas absolute
Invidiæ causas dare. In communibus deinde colloquiis cavebit hominum
vitia referre, & de humana impotentia non nisi parce loqui curabit: at
largiter de humana virtute, seu potentia, & qua via possit perfici, ut
sic homines, non ex Metu, aut aversione, sed solo Lætitiæ affectu moti,
ex rationis præscripto, quantum in se est, conentur vivere.
Caput XXVI
Præter homines
nihil singulare in natura novimus, cujus Mente gaudere, & quod nobis
amicitia, aut aliquo consuetudinis genere jungere possumus; adeoque
quicquid in rerum natura extra homines datur, id nostræ utilitatis ratio
conservare non postulat; sed pro ejus vario usu conservare, destruere, vel
quocunque modo ad nostrum usum adaptare nos docet.
Caput XXVII
Utilitas, quam
ex rebus, quæ extra nos sunt, capimus, est præter experientiam, &
cognitionem, quam acquirimus ex eo, quod easdem observamus, & ex his
formis in alias mutamus, præcipua corporis conservatio; & hac ratione
res illæ imprimis utiles sunt, quæ Corpus ita alere, & nutrire
possunt, ut ejus omnes partes officio suo recte fungi queant. Nam quo
Corpus aptius est, ut pluribus modis possit affici, & corpora externa
pluribus modis afficere, eo Mens ad cogitandum est aptior (vide Prop. 38
& 39 p. 4). At hujus notæ perpauca in natura esse videntur, quare ad
Corpus, ut requiritur, nutriendum necesse est multis naturæ diversæ
alimentis uti. Quippe humanum Corpus ex plurimis diversæ naturæ partibus
componitur, quæ continuo alimento indigent, & vario, ut totum Corpus
ad omnia, quæ ex ipsius natura sequi possunt, æque aptum sic, &
consequenter ut Mens etiam æque apta sit ad plura concipiendum.
Caput XXVIII
Ad hæc autem
comparandum vix uniuscujusque vires sufficerent, nisi homines operas
mutuas traderent. Verum omnium rerum compendium pecunia attulit, unde
factum, ut ejus imago Mentem vulgi maxime occupare soleat; quia vix ullam
Lætitiæ speciem imaginari possunt, nisi concomitante nummorum idea,
tanquam causa.
Caput XXIX
Sed hoc vitium
eorum tantum est, qui non ex indigentia, nec propter necessitates nummos
quærunt; sed quia lucri artes didicerunt, quibus se magnifice efferunt.
Cæterum corpus ex consuetudine pascunt; sed parce, quia tantum de suis
bonis se perdere credunt, quantum sui Corporis conservationi impendunt. At
qui verum nummorum usum norunt, & divitiarum modum ex sola indigentia
moderantur, paucis contenti vivunt.
Caput XXX
Cum igitur res
illæ sint bonæ, quæ Corporis partes juvant, ut suo officio fungantur,
& Lætitia in eo consistat, quod hominis potentia, quatenus Mente
& Corpore constat, juvatur, vel augetur, sunt ergo illa omnia, quæ
Lætitiam afferunt, bona. Attamen, quoniam contra non eum in finem res
agunt, ut nos Lætitia afficiant, nec earum agendi potentia, ex nostra
utilitate temperatur, & denique, quoniam Lætitia plerumque ad unam
Corporis partem potissimum refertur, habent ergo plerumque Lætitiæ
affectus (nisi ratio, & vigilantia adsit), & consequenter
Cupiditates etiam, quæ ex iisdem generantur, excessum; ad quod accedit,
quod ex affectu id primum habeamus, quod in præsentia suave est, nec
futura æquali animi affectu æstimare possumus. Vide Schol. Prop. 44
& Schol., Prop. 60 p. 4.
Caput XXXI
At superstitio id
contra videtur statuere bonum esse, quod Tristitiam, & id contra
malum, quod Lætitiam affert. Sed, ut jam diximus (vide Schol. Prop. 45 p.
4), nemo, nisi invidus, mea impotentia, & incommodo delectatur. Nam
quo majori Lætitia afficimur, eo ad majorem perfectionem transimus; &
consequenter eo magis de natura divina participamus, nec Lætitia unquam
mala esse potest, quam nostræ utilitatis vera ratio moderatur. At qui
contra Metu ducitur, & bonum, ut malum vitet, agit, is ratione non
ducitur.
Caput XXXII
Sed humana
potentia admodum limitata est, & a potentia causarum externarum
infinite superatur; atque adeo potestatem absolutam non habemus, res, quæ
extra nos sunt, ad nostrum usum aptandi. Attamen ea, quæ nobis eveniunt
contra id, quod nostræ utilitatis ratio postulat, æquo animo feremus, si
conscii simus nos functos nostro officio fuisse, & potentiam, quam
habemus, non potuisse se eo usque extendere, ut eadem vitare possemus,
nosque partem totius naturæ esse, cujus ordinem sequimur. Quod si clare,
& distincte intelligamus, pars illa nostri, quæ intelligentia
definitur, hoc est, pars melior nostri in eo plane acquiescet, & in ea
acquiescentia perseverare conabitur. Nam, quatenus intelligimus, nihil
appetere, nisi id, quod necessarium est, nec absolute, nisi in veris
acquiescere possumus; adeoque quatenus hæc recte intelligimus, eatenus
conatus melioris partis nostri cum ordine totius naturæ convenit.
Finis Quartae Partis.
|
|