Vir nemoris

1770/71

___________________________________________________

Liber I

――――――――

Astrorum terræque decus, soror incluta solis,

Quæ iuga, quæ valles crispato lumine vestis:

Tu pia, tu præsens (quoniam nimis aurea fratris

Lux inimica mihi, patrios ubi fraude penates

5

Gallia subripuit), nostro succurre labori.

Dulce loqui miseris; lacrimæ solantur inanes,

Flexanimoque silet sopitus carmine mæror.

Postera quin etiam soboles tardique nepotes

Excidium patriæ (tantum si carmina possunt)

10

Erroresque meos repetent: tum forte iuvabit

Virtutem memori ingenitam sub corde fovere.

Sic domus et nati splendent in imagine avorum;

Sic, cursu exacto, dat lampada quisque vicissim.

Tunc quoque multa meum servabunt sæcula nomen:

15

Conscia tum sceleris, furiisque agitata rubescet,

Vel factis plaudet, virtute subacta, tyrannis.

Nec te, Musa, mihi causas memorare precabor

Cur tanta ingruerint caræ infortunia genti.

Falsa etenim veris blando tu carmine misces:

20

Ast ego in ancipiti vitæque et funeris hærens

Tramite, vera canam. Spirant hic omnia luctum.

Hic nemus umbriferum truncis immane vetustis

Horrisonumque fremens, noctisque silentia, et aspris

Rupibus hic acqua præcipitans, inde emicat alte,

25

Auribus increpitans, terramque uligine complens.

In mediis igitur naturæ ululatibus imo

Corde querar: liceat cantu lenire dolorem.

Aerei vos Cynthi apices, vos celsa Rotundi,

Volvite plangores, et ferte ad sidera murmur.

30

Ecce duo exactis verterunt mensibus anni

Cum, nullo monstrante viam, per opaca locorum

Hostilem fugimus rabiem, patriosque penates

Raptos hoste, cavo servamus rite sub antro.

Monte ex immani prorumpens spumifer amnis

35

Grata lavit Curtis sinuoso moenia lapsu.

Antrum ingens medio tenebrosos pandit hiatus:

Desuper ora rigent scopulis pendentibus; umbra

Pinea vestibulum servat sub nocte perenni.

Hic Libertatis simulacrum pæne sepultum:

40

Hoc ego namque colo insomnis; noctesque diesque

Perpetuum tibi servabo (sic addecet) ignem,

Libertas divina; hymnos tibi votaque solvam.

Tu patrem sortita Deum, delapsaque cælo,

Primum et dulce hominum pignus, terræque voluptas,

45

Donec degeneres animos sceleratus habendi

Cepit amor. Tibi verba dico, vitamque dicabo.

Pro te dulce focos patrios, iucundaque Vici

Balnea, ovile sacrum gentemque relinquere amicam:

Pro te, solus, egens, curis adtritus et annis,

50

Vir nemorum deserta libens montesque peragro.

O utinam possem priscam tibi reddere formam,

Cum laeta exstinctis penitus concordia rixis

Palantes uno pecudes contraxit ovili,

Una ubi dictabat communia iura voluntas.

55

Ætas o nimium felix! o aurea Cyrni

Sæcula, pestifero generi turbata gigantum!

Æquor utrimque tumens surgentibus impleat undis

Terram exsecratam Pyrenen inter et Alpes!

Semper enim suprema dies mihi mente manebit

60

Quo Paulina domus, multorum clara parentum,

Unius virtute tamen clarissima Pauli,

(Ah quando visendus erit?) crudelibus armis

Expulsa, oppressam ac scelerato marte ruentem

Deseruit patriam, et socium stipante caterva,

65

Tyrrhenos petiit fines et litus amicum.

Hic comites fidi coeunt; inde Anglica tellus

Paschalem fauste excepit: quo sospite tantis

Forte sub ominibus (serva spem, Corsica) surges.

Ah surges, si prisca virum vis corda nepotum

70

Accendat. Surges: reduces quippe undique cives

Et patrii iuris referentem signa videbis

Ductorem, et celsa Curtis super arce locantem.

Iam video late populos extollere frontem,

Et propriam pede tellurem calcare soluto.

75

Aut etenim, infamis varia dum longius aula

Aulicus exul abest, foedi sibi conscia facti,

Consilia in melius referet, crudeliaque arma

Avocat indigne mercatis Gallia terris;

Aut naturæ hominumque sacrum fas iuraque clamant,

80

Iustorumque movent insontes arma Potentum;

Aut tandem memor antiquæ virtutis, inultam

Non linquet patriam proles Cyrnea tyranno.

Sanguine parta tuo veniet victoria. Macte,

Macte animo. Duræ Lacedæmonis aspice prolem

85

Uno ictu immensas Persarum frangere turmas.

Extera quid memorem? te ipsam propriosque triumphos

Aspice: sic tecum repetens exempla tuorum,

Ad longe maiora animum inflammasse iuvabit.

Indignis quoties tua gens onerata catenis,

90

Ingens alterno se erexit marte, novasque

Adsumpsit, sacro exsultans in sanguine, vires!

Nati namque tui, modo rerum ambagibus acti,

Viribus innixi propriis, licet omnium egeni,

Incertum bellum, nullo ductore, rapaces

95

Adversos Ligures, multos gessere per annos.

Sic licet audaci confidens Ianua Gallo,

Ingentisque aquilæ quondam protecta sub alis,

(Tantane in immeritos animis regalibus ira?)

Fraudibus ereptam, pressamque tyrannide terram

100

Sanguineo toties perfudit rore suorum,

Perfusamque pudet nunc deseruisse nefande.

Serva spem: surges. Non hæc sine numine dextro.

Namque (fatebor enim longeque arcana movebo)

Excidium instabat, victoria cesserat hosti,

105

Cum mihi defesso mediaque in nocte cubanti

Adfuit in somnis (neque somnia vana videbam)

Candida per densas veniens Astræa tenebras,

Nuda caput, passimque comas inculta, coruscans

Luminibus, maculisque genas suffusa trementes:

110

Iam palla avulsa ex humeris, comprensaque in orbem

Ad latus obliquo lambebat syrmate gressus.

Olli haud libra manu, nec velans tænia visus,

Sed læva adstrictum gestabat fortiter ensem.

Dextra Libertas, sceptro vix nota refracto,

115

Stabat, humi defixa oculos: discissa nigranti

Alba cruore rubet vestis; tum tempora tabo,

Crinibus interfusa, rigent: rigat undique sanguis

Civilis sudore genas lacrimisque madentes.

Nequicquam conata loqui; sed pæne fatiscens

120

Crura togamque deæ tremebunda prehendit, et hæret.

Semianimem illa sinu adtollens amplexa fovebat;

Adflabatque animam luctantem pectore anhelo.

Excuterer somno, placidam ni Diva quietem

Adstillet venis. Dein talia pectore promo:

125

Quid, dea, quid miserum mæsta angis imagine? Rursus

Tu delapsa polo? Sic tu, Themis alma, revisis

Indigne adflictam peiori tempore terram? –

Cæsariem quatit illa, et sic accensa profatur:

Non impune diu grassatur culpa: recessit

130

E terris Astræa, tamen dominatur ab alto

Pervigil, et plectit sontes. Tot crimina inulta,

Illa ego, non patiar. Socialia foedera rumpam,

Et nova connectam; iustusque potentis avari

Conteret ausa potens. Hæc inter, pectore firmo

135

Casibus obsistas. Tibi Corsica tota penates

Et ductor credit; parvo quos tempore fidus

Servabis cæca montis sub rupe Rotundi.

Hæ tibi erunt curæ; donec gratissima nobis

Anglia rexque suus, sociis suffultus amicis,

140

Ductori patriam, patriæ fas iuraque reddet.

Hæc ubi dicta, levis liquidas se tollit in auras;

Splendida iamque pedes vestis defluxit ad imos,

Et longo ignito signabat syrmate cælum.

Ac veluti æstiva borealis nocte refulgens

145

Aurora interdum, mixtisque vapore columnis

Interserta polum illustrat; stupet inscia turba

Iratumque pavet Numen: sic illa petebat

Aera sublimis; trepido sic corde timebam.

Pignoris ast animum commissi cura remordet.

150

Ut rosea explicuit primos Aurora colores

(Heu mihi visa tamen fuscis nigrescere vittis),

Nota celer delubra peto, sociisque vocatis

(Libertas aderat) breviter sic orsus: Amici,

Olim Cyrnei fuimus: iam Corsica fato

155

Pressa sub extremo, medioque in sanguine anhelat.

Spes tamen exstat adhuc: vivit, discrimine nostro

Libertas servanda: focis tectisque relictis,

Per varios rerum casus, per inhospita saxa,

Quo nos fata trahant, hanc semper rite colemus.

160

Annuerant omnes. Alto indulgere labori

Quisque avide exoptat, vocemque reposta volutant

Templa: altare petunt, tædis et ture calescens,

Unanimesque preces fundunt; gemitumque trahebant.

Corde gravem. Interea multis ululatibus ædes

165

Femineoque strepunt questu. Vocat arma iuventus:

Prosiluere; globum caligine cernimus atra

Aera turbantem; strepitu dein tympana rauco

Auribus increpitant: bostilia noscimus arma,

Fulgentesque acies, infensaque signa per auras.

170

Turba furit, subita arma ciens. Ipse anxius armis

Transversoque humeris cornu de more recurvo,

Protinus accingor, meque extra tecta ferebam.

Ecce autem complexa pedes in limine neptis

Unica, cara mihi, succinctaque veste virili.

175

«Quove, pater (quoniam cari post funera patris

Immatura, vices perfunctus), abire parabas?

Expositam ferro foedisve amplexibus hostis,

Deseris in tanto rerum discrimine neptem?

Sin aliquid tentare paras; commune periclum,

180

Atque salus communis erit. Quid femina possit,

Explorare iuvat. Vegeto stant corpore vires,

Et sanguis patrius venis; stat pectore virtus

Arma virum gestare humeris, laterique micantem

Aptare est animus gladium, surisque cothurnos.

185

Non hæc, prima, probo; multæ vestigia patrum

Æquarunt natæ. Tecum maiora probarem.

Cuncta pati audebo, atque animam hanc effundere tecum:

Tuque pater, tu ductor eris. Ne desere neptem».

Talia iactabat lacrimans et crura tenebat.

190

Inde datam implicuit dextram, lenitque dolorem ;

Ornatuque novo exsultans cito cingitur armis,

Et nostros æquat celeri pede concita gressus

Iamque pilæ ardentis stridens secat aera nimbos,

Armaque miscentur nostrorum hostilibus armis.

195

Sanguineam dant arma viam; paucisque vocatis

Qui prope forte aderant, trahimus per devia montis

Corpora difficilesque pedes et pectus anhelum.

Præcurrunt fidi gressus, et cuncta molossi

Vestigant patulo, linguis pendentibus, ore.

200

Pignora cara humeris gerimus, per iniqua viarum

Perplexosque sinus connixi, et seandimus altum.

Sistimus hic tandem; et residentes per iuga passim,

Alte despicimus submissa mapalia, prædam

Infelicem hostis; crudelem cernimus ignem

205

Repere, et extemplo tremulis clarescere fiammis,

Et linguis agitare leves vibrantibus auras.

Iamque cinis volitat tenuis, crepitantque favillæ

Dispersæ in ventos, piceus caligine vortex

Se adtollit, sensimque tumens ferrugine opaca

210

Pallentique colore polum tegit: undique fumus

Rupibus incumbit, varioque volumine serpens

Involvit montem; et glomerata claudimur umbra.

Nitimur obtutu frustra: vox fertur ad auras

Captorum, qui constricti foedique recenti

215

Vulnere, labentes, media caligine sæpti,

Aspectant ædes. Nostris subit ira, cadentes

Ulcisci cives, seque acribus indere flammis.

Anxius urget amor; discrimen inane refrenat.

Non secus ac vulpes, si forte indagine cingit

220

Venator geminum foveæ graveolentis hiatum.

Prætentans sudibus latebras; venabula nati

Nequicquam effugiunt, frustra gannire laborant:

Ipsa arrecta adstat longc, celer undique saltu

Circuit, et tumido rictu furibunda minatur.

225

At mihi convulso luctant in corde dolores:

Excidium dulcis patriæ et fumantia tecta,

Et neptis studium et sociorum cura remordet.

Tum vero circum montis fastigia lustro,

Explorans iter, et loca tuta ubi sistere detur.

230

Nulla via; ast circum barathri et saxa aspra minantur.

Solvitur interea fumus, per aperta volutus;

Sensim se ostendit clivus, subiectaque vallis

Panditur: apparet manifesto in lumine tellus.

Obtutu hæremus cupido, et lustramus hiantes.

235

Ecce autem variis passim partita maniplis

Agmina multiplici vestigant ordine montem,

Scandere anhelantes trepidant. Nos undique sæpti,

Difficiles aditus, posito custode, tuemur.

In nos vis maior; pro nobis, omnium egenis,

240

Stat natura loci: dat inevitabile fatum

Corda viris. Properant hostes: suggesta vicissim

Subiectis præbent humeris; erepere tentant.

Velitat hic acies, simulatque incedere passim;

Explosoque levis pila sibilat igne per auras,

245

Aut, feriens scopulos, stridentia fragmina differt.

Hic penetrare aditus multo molimine certant,

Cuspidibusque instant tensis, densique minantur

Congressum: unanimi portenditur ore coacta

Deditio, temereque omnes, Victoria, clamant.

250

Obsistunt socii: circum globus aura claudit

Fumifer, atque canes querulis ululatibus implent

Omne iugum. Mire nitor opem, vim cordibus addo.

Heu, quid neptis aget pavida imprudensque laborum?

Ipsa arrecta iugo stabat, studioque videndi

255

Prona caput tendit reptantem cominus hostem.

Aspicit; adsurgit raptim, saxoque prehenso

Desuper in caput iniecit: cervice refracta

Commixtum tabo cerebrum per colla fluebat.

Semianimum corpus de rupe relabitur alta,

260

Præcipitesque trahit comites, aciemque resolvit.

Illa ictus instaurat ovans, lapidesque volutans

Femineis socios compellat vocibus, hostes

Increpat. Huc celeres trepidique accurrimus: omen

Corde subit lævum, et duræ mens conscia sortis.

265

Cernimus. Extemplo eventus celebratur et auctor.

Monstratam exsequimur pugnam: revoluta resultant

Saxa, secantque leves auras, subitaque trahunt vi

Præruptas inter rupes hostilia passim

Corpora contuso capite atque trementibus extis.

270

Fortiter instamus; crepitans ceu grandinis imber,

Saxa rotata pluunt: acies simul ordine nullo

Labitur in præceps, palantesque undique turbæ,

Ceu capreæ in clivis nullo custode fugaces,

Fusis per dumeta armis saliuntque ruuntque.

275

Tandem conveniunt campo; probroque gravatos

Obliquant oculos sursum; caput inde reclinant.

At nos exuvias mixtoque cruore tepentem

Colligimus prædam: sudato pondere onusti,

Tendimus in notas sedes. Tum pectore pleno

280

Laudantur Superi, et muliebris gloria dextræ.

Nox tandem fessique artus atque avia cogunt

Sistere, et in duro prosternere stramine lumbos.

Egimus hic tuti sub cæli tegmine noctem,

Excubiisque canum freti. Res acta et agenda

285

Ludit imaginibus mentem, atque insomnia miscet

Ut primum auroræ puro beneolentis ab ortu

Summa iugi patuere, actæ cum desuper umbræ

Sese in secessu vallis stipare videntur;

Surgimus et lateri suetis præcingimur armis.

290

Præruptum quis possit iter longumque laborem,

Ambagesque apicum, intersectaque vallibus altis

Culmina, et obscuros saltus, et lubrica saxa,

Saxisque incumbentem æstum memorare canendo?

Namque repercussos candens hinc inde calores

295

Condensat rupes, et trunco contrahit umbram

Solstitium. Petimus montis deserta, domusque

Se condunt. Nemoris tum scæna antiqua nigrantis;

Et per saxa strepens tenuato flumine torrens.

Erramus quo nulla viam vestigia signant;

300

Sed vaga quadrupedum raros notat ungula gressus,

Dirarumque sonat mugitus ubique ferarum.

Involvunt silvam variato vimina flexu,

Qua nos more feræ tellurem erepimus aspram;

Terque quaterque vices gressu instauramus eodem.

305

Rimamur manibus latebras, et vertice tenso.

Ipsi sæpe canes, dumeta per horrida sueti,

Acrius exululant, discissaque vellera latrant.

Post varios casus, et duræ tædia vitæ,

Conscendisse datur fastigia inhospita Cynthi:

310

Qua tenues auras spirat purissimus æther,

Acre discretus pinguisque uligine terræ,

Frigidule adstillans venis, fibrasque coarctans.

Subter ubique iacent clivi vallesque profundæ:

Mons autem adversa surgens ex parte Rotundus

315

Terga gravata gelu, caput altura nubibus infert.

Tendimus huc celeres, nebulamque subimus opacam.

Fallaces cura latebras scrutamur inani:

Caligant oculi; sinuoso involvimur orbe,

Stipitibus clauso arboreis et rupibus altis.

320

Nec modus ire subit, nec spes evadere restat.

Ventum est ad fauces antri, qua plurima opacat

Umbra sinus: trepidi cæcos penetramus hiatus,

Tentamusque manu gelidas dubitante tenebras.

Ecce autem fessos adversa ex parte ferit lux

325

Diva oculos; duroque levati pondere, anhelo

Ducimus ore auras. Cælesti solvere grates

Auxilio et tutæ iuvat hic dare membra quieti.

Sibilus errantes circum de more molossos

Convocat: adcurrunt alacres, tremulamque volutant

330

Multivago caudam flexu, et latera undique miscent.

Tunc senior varios multis expertus ab annis

Perlegere ex oculis latrantum et vellere mores,

Quattuor e turba præstanti corpore lectos,

Paganum vigilem, Filiconem dira sonantem,

335

Naribus Ursonem validum, morsuque Dragonem,

Custodes antri, nexis ad colla catenis,

Vestibuli binos utraque ex parte locavit.

Iamque autumnus adest; pluvii de vertice montis

Ocius umbra cadit: foliis nudata senescunt

340

Arbusta, et gelidos fontes gravis agua reliquit.

Hibernant hostes; iuvat ergo hic degere tutam

(Nec tamen ignavam) brumali tempore vitam;

Insidias cervis moliri, figere plumbo

Præcipites damas, frendentem dentibus aprum

345

Persequi, et incautas laqueis captare volucres,

Venatuque libet vitam nutrire. Vadosa

Prendimus anguillam, dura lubrica labitur, unda

Cassibus implicitam: patulo salar emicat ore,

Et quatit insuetas, in arundine pendulus, auras.

350

Præbent ipsa dapes, dant ipsa animalia vestem;

Hirsutoque tenella rigens sub vellere neptis,

Rara olera et putres fungos et tubera nigra,

Fraxineaque legit pendentes fronde labruscas.

Sic gremio complexa suo natura docebat

355

Latrantem stomachum victu lenire salubri.

Quam dulce agresti prosternere corpora strato,

Cui longæva larix præbetque putamina buxus!

Igne ibi stipati crepitante calemus; et igni

Myrtea bacca suos et nux dat pinea odores.

360

Pectoribus duris montana illabitur aura,

Addit et ingenio vires, membrisque vigorem.

Deicere exploso signum spectabile plumbo,

Aut rapido indictam cursu contendere metam,

Compositove iuvat certos fiare corpore saltus.

365

Sæpe autem implicitis placuit certare lacertis,

Vel rectas pedibus distentis scandere pinos,

Membraque nuda laca gelidisque agitare sub undis.

Nunc iuvat ante focos, dum nubilus ingruit aer,

Fortia facta patrum narrare aut fingere buxo.

370

Hic cælata super mavortia cornua tristis

Luscinia inspicitur foedo demorsa colubro,

Incana vel pelle lupus, gallique protervi.

Dulces o latebræ silvarum, ubi concia recti

Mens sibi, divina spargit dulcedine vitam!

375

Sic ingens, adflante Deo, fert gaudia luctus.

Hic socialis amor generoso libera nexu

Corda simul vincit; quem non urbana dolosis

Blandimenta modis turpant, mentemque animumque

Lingua maligna tegit. Namque omnibus una voluntas.

380

Communem terram pes liber ubique peragrat;

Nec sitis acris opum, nec saxum limitis index

Discrevit fines atque impia iura locavit.

Iura soli exstiterunt lethalia semina belli;

Quo misera ambitio, quo fonte cruenta tyrannis.

385

Dulces o nimium silvæ! – Sed quid mihi amari

Pectora sollicitat? Tacita in præcordia fervet

Ignis edax, rabidumque hæret sub pectore vulnus.

O Patria! o cives! o spes fidissima Cyrni,

Aurea libertas, sine te quid denique restat?

390

Quid iuvat ærumnas profugamque illudere vitam,

Abdere seque sibi per opaca silentia montis?

Fallimur incassum: patriæ quis fallet amorem?

Fluminis unda cadens, per silvas aura susurrans,

Mugitusque feræ, et sinuosis vallibus echo,

395

Triste sonant cordi: pingunt mihi tristia puri

Unda lacus, tremulis lux frondibus interserta.

Hic hominum vox nulla sonat, neque murmure amico

Cornicen arma ciet, cogitque in proelia cives.

Ignotas quærunt matres balatibus hoedi,

400

Sæpius et capreæ palantes ubere tenso

Non mulsæ præsepe petunt: nam solus ovile

Atque minor capro natos regit: arma gerentem

Quippe patrem frustra exspectat, sævo hoste peremptum.

O miserande puer, quis te tua fata docebit?

405

Heu reducem numquam patrem de rupe videbis,

Nec rediisse canes referent latratibus: ipsi

Intumulata ululant, stertentes naribus, ossa.

Quinque supra rupem ferali fronde cupressus

Perculsæ menti pastorum quinque reducunt

410

Occisorum umbras. Latebroso e viscere montis

Lenta exit nubes, manatque soluta cruorem.

Libertas, heu trita iaces, velut herba viarum.

Sed quo me miserum dolor abripit? Alma furenti

Diva, ignosce, precor, sanctæque ignoscite silvæ.

415

Mæsta animo subeunt; et mens non immemor angit

Temporis elapsi. At veniet felicius olim

Cum dexter boreas inflabit carbasa, et æquor

Crispans, in patriam civesque Ducemque reducet.

Oh si per nostros, dilecta cacumina, montes

420

Aspiciam patriæ vincentis libera signa;

Tunc ego vos colerem, silvæ; vallesque reductas

Casta senescentis peterem solatia vitæ.