BIBLIOTHECA AUGUSTANA

 

Itshe-Meyer Shpilrayn

1889/1891 - 1937

 

idish – konspekt fun a kurs

in dem 2"tn moskver

melukhishn universitet

 

_______________________________________________________________________

 

 

 

kapitl ix.

di geshikhte fun der yidishe fonetik.

 

di bashaynperlekhe nit genugndikayt fun di ekzistirndike denkmeler far a pinktlekhn urteyl vegn di fonetishe formen fun zeyer tsayt. di sibes derfun: di nit ayngeshtelte ortografye, di nit genug pinktlekhe fiksirung, iberhoypt fun di vokaln. hilfs-mitlen far der kritik: di kritishe literatur vegn yidish fun yener tsayt. vagenzeyl – «Belehrung der juedish-teutschen Red- un Schreibeart,» 1699 yor; der anonimer mekhaber fun bukh «Juedisch-deutscher Sprachmeister,» 1752 yor un oykh di algemeyne gezetsn fun der farenderung fun hebreishe klangen in lebedikn loshn fun di yidn. di bashaynperlekhe noentkayt fun der fonetik fun der yidisher shprakh in onhoyb fun xii yorhundert tsu dem, vos me ruft itst «sfardishe havore» in hebreish. di vayterdike evolutsye unter der virkung fun daytsh: dos aribertrogn dem aktsent oyfn ershtn traf in hebreishe verter oykh, dos farvandlen dem «komets» fun «a» in «o», dem «khoylem» fun «o» in «oy», di paralele evolutsye fun «segel» in ershte trafn fun 'segolata' in a «tseyre,» di antshprekhndike evolutsye fun klangen in di verter, vos hobn a germanishe opshtamung.

der fuler paralelizm in der klangen-evolutsye fun dem leksishn materyal b|khlal on shum shaykhes tsu zayn opshtamung. di vayterdike tsetsvaygung fun der shprakh in poyln, vu es iz forgekumen paralel mit der farvandlung in poylish dem slavishn langn «o» in «u» (go:ra– gora) di fonetishe farenderung fun yidishn 'komets' in 'kumets', say in di germanishe, say in di hebreishe verter. di falshe baloykhtung fun derdoziker dershaynung durkh haynrikh leve (Heinrich Loewe, «Di Sprachen der Juden», 1908 [cf. Heinrich Loewe, «Die juedisch-deutsche Sprache des Ostjuden», Berlin 1915 – ed.] ). der ibergang fun «tseyre» in «tsayre», fun «ay» in «oy», «u» in «i» hot a paralele dershaynung fun derzelber tsayt – di evolutsye fun poylish in derzelber rikhtung. dos feln fun derdoziker rey dershaynungen bay yene litvishe yidn, vos hobn nit gevoynt in a slavisher svive, vu es zoln zikh transformirn arishe klangen. dos onvern dem zakhlekhn geshlekht fun di hoypt-verter bay di yidn in lite iz tsuzamengefaln mitn farlirn dem pinktlekhe untersheyd tsvishn «s» un «sh». dos darf men oykh rekhenen far a dershaynung fun leksisher un fonetisher asimilatsye tsu an andershprakhiker (litvisher) svive. der grunt-untersheyd tsvishn di fonetishe un muzikalishe eygnshaftn fun poylish un doremdikn dialekt in yidish.