a freylekhs

1928

kval: The Mendele Review

Vol. 12.020, 26 November 2008

_______________________________________________________________________

a freylekhs

(farfast in Berlin 1928)

אַ פֿרײלעכס

(אָפּגעדרוקט לכּבֿוד דעם זײדן)

1. און דער זיווג איז עולה־יפֿה געװען

2. און ס׳איז געבױרן געװאָרן אַ יונג

3. לתורה ולחופּה ולמעשׂים־ טובֿים;

4. אַ יונג מיט אַ פּאָר פּלײצעס,

5

5. מיט אַ פּאָר ידים, 

6. אַ פּאה אַ צעפֿלאַשעטע, פּאָ־קאַזאַצקעמו,

7. מיט אַ שפּריץ פֿון צװישן די צײנער, 

8. אַז דער רוח זאָל׳ס נעמען!

9. און װער האָט דאָס געקענט רעכענען,

10. זעענדיק דאָס פּאָרל אונטער דער חופּה, 

11. דאָס גרוגרת דער צדוקל,

12. מיטן אָפֿענעם גרגרתל,

13. מיטן כּסדרדיקן הוסטעלע און ניסטעלע -

14. יעמוד הבחור החתן הדומה למלך 

15. ר׳ אליהו בחור מפּרשת נצבים־וילך!

16. און זי מיט כּשרן גױדערל,

17. מיטן געטרײבערטן, אױסגעדײװערטן;

18. שױן אײנעם באַגראָבן אױף נאַסע מערידן,

19. אײנעם אױף אַ טרוקן הוסטעלע,

20. און איצט װיל זי אים נאָך באַגראָבן,

21. אָט אַזױ װי ער שטײט און גײט,

22. װײַל ס׳פֿעלט איר נאָך גראָד אױס

23. אַ ציבעלע אין פֿיש־פֿענדל אַרײַן, 

24. אין איר"תּחינה של שׂרה בת־טובֿים".

25. בשעת מגפֿה איז עס געװען,

26. אין דרױסן טאַקע אױפֿן אַלטן בית־חײם,

27. פּדהצור מיט זײַן װאַזשנע קאַפּעליע

28. האָט ממש װעלטן געקערט׃

29. "דרשה־געשאַנק מהמפֿורסם והגבֿיר,

30. װאָס האָט כּבֿוד און גדולה אָן אַ שיעור.

31. אָ, און יענער טראַסק מנחם־מענדלס איבערן טיש!

32. אַז ס׳גאַנצע ביסל משקה האָט זיך אױסגעכלעבערט,

33. ס׳גאַנצע ביסל שדחנות־מינץ נעבעך 

34. האָט זיך צעשיט, װוּ װעלט האָט אַן עק!

35. און געשריגן האָט ער,

36. װי מ׳װאָלט אים די קאַפּאָטע געקױלעט,

37. אַז ס׳איז אַ צער געװען צו צוהערן און צו צוזען. 

38. און דער צולהכעיסניק, דער ימח־שמוניק,

39. דער פֿאָנפֿעװאַטער, כלאָיעװאַטער,

40. מיטן הױקער, מיטן גאָרנדיקן 

41. פֿון פֿאָרנט און פֿון הינטן,

42. דער פּיסקעװאַטער, קולעוואַטער,

43. אױספּױקנדיק אױפֿן מיקווה-שעפֿל, 

44. אַלעמען אױף צעפּוקעניש׃

45. "צדקה תּציל ממוות! צדקה תציל ממוות!"

46. אַז אַ רוח אים אין די בײנער אַרײַן!

47. װער געדענקט דאָס נישט די חופּה דעמלט

48. װי אליהו בחור האָט אױסגעלײכעצט זײַן "הרי־את"

49. און שׂרה בת־טובֿים איז צעגאָסן געװאָרן

50. אין טײַכן פֿון טרערן,

51. און געצױגן האָט עס זיך

52. פֿון ים־סוף ביז צו דער װײַסל.

53. אָ, די מומע יאַכנע מיטן געפֿלאָכטענעם קױלעטש,

54. מיט די פֿרומע צעשנורעװעטע ליפּלעך,

55. האָפֿערדיק און פֿרײלעך 

56. טאַנצט אַ "טױער" פֿאַר חתן־כּלה!

57. און אונדזער טובֿיה, אַַ בגילופֿנדיקער

58. מיט פֿאַנאַנדערגענומענע צװײ פּאָלעס,

59. מיטן אױפֿגעהױבענעם מילכיקן בערדל,

60. אַ צעפּלאַָשעטס און שיקלדיקס אין דער זײַט,

61. קנאַלט צו מיט דער ביציסקע, מיט דער געדרײטער. 

62. װער געדענקט דאָס נישט די חופּה דעמלט!

63. װי אַלע נשמות הקדושים והטהורים.

64. װי אַלע אײַנגעפֿאַלענע מצבֿות און קבֿרים,

65. דער גאַנצער בית־עולם פֿול ליכט און הבֿדלות -

66. באָנטשע, האַלטנדיק די חופּה־שטאַנגען,

67. קנײַפּט שױן שטיקער בולקע פֿון טאַש אַרױס!

68. און דער בעל־מסדר־קידושין ר׳ שלמה

69. גרױס און זילבערן און צעפֿלאַקערט,

70. מיט פֿולן כּוס אין דער האַנט,

71. מיט אױגן צעפֿינקלטע איבערגײענדיקע - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

72. אָ, חתן־כּלה אונטער דער חופּה דעמלט!

73. ר׳ אליהו בחור האָט געטון טון אַ הײב

74. דאָס פֿיסעלע, דאָס כּשל־ברכדיקע,

75. און אַ דריבנע טריטעלע געגעבן,

76. אַ גאַנץ דריבנע, דריבנע טריטעלע, 

77. און געבראָכן דאָס חופּה־גלעזל.

78. מזל־טובֿ!

79. מזל־טובֿ!!

80. מזל־טובֿ!!!

81. און דער זיװג איז עולה־יפֿה געװען 

82. און ס׳איז געבױרן געװאָרן אַ יונג

83. לתּורה ולחופּה ולמעשים־טובֿים,

84. אַ יונג אַ גבֿר,

85. אַ פּאָר פּלײצעס משכמו ולמעלה! 

86. מיט אַ שפּריץ פֿון צװישן די צײנער,

87. אַז דער רוח זאָל׳ס נעמען!

yidish

(farfast 1948)

zol ikh onheybn fun onheyb?

zol ikh vi avrohom

oys brudershaft tsehakn ale getsn?

zol ikh zikh a lebedikn lozn iberzetsn?

zol ikh aynflantsn mayn tsung

un vartn biz farvandlen

vet zi zikh in oves|dike

rozhinkes mit mandlen?

vos far a katovesdike

vitsn

darshnt mayn poezye-bruder mit di baknbardn,

az mayn mame-loshn geyt bald unter?

mir veln nokh in hundert yor arum do kentik zitsn

un firn di diskusye bay dem yarden.

vayl a shayle noglt un noglt:

oyb er veys genoy vu

di tfile fun berditshever,

yehoyeshes lid

un kulbaks

voglt

tsu dem untergang –

to zol er mir, a shteyger,

onvayzn – vuhin – di shprakh geyt-unter?

efsher bay dem koysel-marovi?

oyb yo, vel ikh dort kumen, kumen,

efenen dos moyl,

un vi a leyb,

ongeton in fayerdikn tsunter,

aynshlingen dem loshn vos geyt-unter,

aynshlingen un ale doyres vekn mit mayn brumen!

ייִדיש

זאָל איך אָנהײבן פֿון אָנהײב?

זאָל איך װי אַװראָהאָם

אױס ברודערשאַפֿט צעהאַקן אַלע געצן?

זאָל איך זיך אַ לעבעדיקן לאָזן איבערזעצן?

זאָל איך אײַנפֿלאַנצן מײַן צונג

און װאַרטן ביז פֿאַרװאַנדלען

װעט זי זיך אין אָבֿותדיקע

ראָזשינקעס מיט מאַנדלען?

װאָס פֿאַר אַ קאַטאָװעסדיקע

װיצן

דאַרשנט מײַן פּאָעזיע־ברודער מיט די באַקנבאַרדן,

אַז מײַן מאַמע־לשון גײט באַלד אונטער?

מיר װעלן נאָך אין הונדערט יאָר אַרום דאָ קענטיק

זיצן

און פֿירן די דיסקוסיע בײַ דעם ירדן.

װײַל אַ שאלה נאָגלט און נאָגלט:

אױב ער װײס גענױ װוּ

די תּפֿילה פֿון בערדיטשעװער,

יעהױעשעס ליד

און קולבאַקס

װאָגלט

צו דעם אונטערגאַנג ־

טאָ זאָל ער מיר, אַ שטײגער,

אָנװײַזן ־ װוּהין ־ די שפּראַך גײט־אונטער?

אפֿשר בײַ דעם קױסעל־מאַראָװי?

אױב יאָ, װעל איך דאָרט קומען, קומען,

עפֿענען דאָס מױל,

און װי אַ לײב,

אָנגעטאָן אין פֿײַערדיקן צונטער,

אײַנשלינגען דעם לשון װאָס גײט־אונטער,

אײַנשלינגען און אַלע דורות װעקן מיט מײַן

ברומען!

Yehoyesh

(farfast in Vilner geto 1943)

di erd, a blinder zhipendiker shtrom,

un oyfn shtrom – a bintl kranke hayzer

vi reshtlekh fun a shif...

in zeyer tif –

neshomes fun aroysgehoykhte shoen.

un kinder in di vinklen –

groe toybn in a shturem,

farklamerte in zeyer letster midkeyt.

dos bintl hayzer trogt zikh shtrom arop,

antkegn kokht a keslgrub

mit yeder blik alts nenter.

gezegenish.

geplats fun morgns.

verter sheydn zikh mit zakhn erev zeyer sof.

nokh a rege,

nokh,

un

mit a mol –

a nomen heylik-oysgeshmidt fun altn gold:

Yehoyesh.

un shoyn fargeyt mit karshnblitn

der farshmakhter troyer.

kvaln blo, mit zunen oyf di dekn,

shnirlen zikh farbay di nakhtik-flaterdike shoybn

un vartn me zol efenen.

un anshtot grub un keler –

turemt tsvishn tsedern a templ

mit zayln oysgeknotene

oys dem gebeyn fun doyres. – – –

sara makhtik-oysgevakhter yontef!

sara likhtik-rikhtike derkentshaft!

yeder fun di goysesdike kinder in di vinklen –

iz itst farvandlt in a yungn novi,

gevashn inem ershtn toy

fun shneyik-vayse royzn.

un oyf di lipn –

bentshung un nevue,

ayngevebt mit zeungen

fun oysgeleyzter freyd,

fun yoyvldikn folk.

der toyt aleyn dershrekt zikh far der sheynkeyt,

un traybt avek tsurik

zayn blutik-roykherdikn kesl – – –

יהואַש

(פֿאַרפֿאַסט אין וילנער געטאָ 1943)

די ערד, אַ בלינדער זשיפּענדיקער שטראָם,

און אױפֿן שטראָם ־ אַ בינטל קראַנקע הײַזער

װי רעשטלעך פֿון אַ שיף...

אין זײער טיף ־

נשמות פֿון אַרױסגעהױכטע שעהען.

און קינדער אין די װינקלען ־

גראָע טױבן אין אַ שטורעם,

פֿאַרקלאַמערטע אין זײער לעצטער מידקײט.

דאָס בינטל הײַזער טראָגט זיך שטראָם אַראָפּ,

אַנטקעגן קאָכט אַ קעסלגרוב

מיט יעדער בליק אַלץ נענטער.

געזעגעניש.

געפּלאַץ פֿון מאָרגנס.

װערטער שײדן זיך מיט זאַכן ערבֿ זײער סוף.

נאָך אַ רגע,

נאָך,

און

מיט אַ מאָל ־

אַ נאָמען הײליק־אױסגעשמידט פֿון אַלטן גאָלד:

יהואַש.

און שױן פֿאַרגײט מיט קאַרשנבליטן

דער פֿאַרשמאַכטער טרױער.

קװאַלן בלאָ, מיט זונען אױף די דעקן,

שנירלען זיך פֿאַרבײַ די נאַכטיק־פֿלאַטערדיקע שױבן

און װאַרטן מע זאָל עפֿענען.

און אַנשטאָט גרוב און קעלער ־

טורעמט צװישן צעדערן אַ טעמפּל

מיט זײַלן אױסגעקנאָטענע

אױס דעם געבײן פֿון דורות. ־ ־ ־

סאַראַ מאַכטיק־אױסגעװאַכטער יום־טובֿ!

סאַראַ ליכטיק־ריכטיקע דערקענטשאַפֿט!

יעדער פֿון די גוססדיקע קינדער אין די װינקלען ־

איז איצט פֿאַרװאַנדלט אין אַ יונגן נבֿיא,

געװאַשן אינעם ערשטן טױ

פֿון שנײיִק־װײַסע רױזן.

און אױף די ליפּן ־

בענטשונג און נבֿואה,

אײַנגעװעבט מיט זעונגען

פֿון אױסגעלײזטער פֿרײד,

פֿון ױבֿלדיקן פֿאָלק.

דער טױט אַלײן דערשרעקט זיך פֿאַר דער שײנקײט,

און טרײַבט אַװעק צוריק

זײַן בלוטיק־רױכערדיקן קעסל ־ ־ ־ ‬

ver vet blaybn? vos vet blaybn? blaybn vet a vint

ver vet blaybn? vos vet blaybn? blaybn vet a vint,

blaybn vet di blindkeyt funem blindn, vos farshvindt.

blaybn vet a simen funem yam: a shnirl shoym,

blaybn vet a volkndl fartshepet oyf a boym.

ver vet blaybn? vos vet blaybn? blaybn vet a traf,

breyshesdik aroystsugrozn vider zayn bashaf.

blaybn vet a fidlroyz lekoved zikh aleyn,

zibn grozn fun di grozn veln zi farshteyn.

mer fun ale shtern azh fun tsofn biz aher,

blaybn vet der shtern, vos er falt in same trer.

shtendik vet a tropn vayn oykh blaybn in zayn krug.

ver vet blaybn, got ver blaybn, iz dir nit genug?

װער װעט בלײַבן? װאָס װעט בלײַבן? בלײַבן װעט אַ װינט,

בלײַבן װעט די בלינדקײט פֿונעם בלינדן, װאָס פֿאַרשװינדט.

בלײַבן װעט אַ סימן פֿונעם ים: אַ שנירל שוים,

בלײַבן װעט אַ װאָלקנדל פֿאַרטשעפּעט אויף אַ בוים.

װער װעט בלײַבן? װאָס װעט בלײַבן? בלײַבן װעט אַ טראַף,

בראשיתדיק אַרויסצוגראָזן װידער זײַן באַשאַף.

בלײַבן װעט אַ פֿידלרויז לכּבֿוד זיך אַלײן,

זיבן גראָזן פֿון די גראָזן װעלן זיך פֿאַרשטײן.

מער פֿון אַלע שטערן אַזש פֿון צפֿון ביז אַהער,

בלײַבן װעט דער שטערן, װאָס ער פֿאַלט אין סאַמע טרער.

שטענדיק װעט אַ טראָפּן װײַן בלײַבן אין זײַן קרוג.

װער װעט בלײַבן? גאָט װעט בלײַבן, איז דיר ניט גענוג?

a tunkl fiolete floym

a tunkl fiolete floym,

di letste oyfn boym,

din-haytlekh un tsart vi a shvartsapl,

vos hot bay nakht in toy geloshn

libe, zeung, tsapl,

un mitn morgn-shtern in der toy

gevorn gringer –

dos iz poezye. rir zi on azoy

men zol nit zen keyn simen fun di finger.

אַ טונקל פֿיאָלעטע פֿלוים

אַ טונקל פֿיאָלעטע פֿלוים,

די לעצטע אויפֿן בוים,

דין־הײַטלעך און צאַרט װי אַ שװאַרצאַפּל,

װאָס האָט בײַ נאַכט אין טוי געלאָשן

צאַפּל, זעונג,ליבע,

און מיטן מאָרגן־שטערן אין דער טוי

געװאָרן גרינגער –

דאָס איז פּאָעזיע. ריר זי אָן אַזוי

מען זאָל ניט זען קײן סימן פֿון די פֿינגער.

kval: Poezie

fidlroyz

(fun «di fidlroyz», Tel-Aviv 1974)

fun tkhies-hameysimdik varemen regn

pavolinke nemt zikh tseglien, bavegn

– baynand mit der kindheyt in altn zikorn –

di fidlroyz inem shvartserdikn orn.

di fidlroyz darf shoyn atsind nit keyn fidler,

nito mer keyn loyber, nito mer keyn zidler.

zi shpilt on a shpiler mit freyd un emune

lekoved a vidergeboyrener strune,

lekoved a strune, lekoved a tsiter,

lekoved a bin, vos ir honik iz biter;

nor zis iz ir shtokh, azoy zaftik un kveytik,

lekoved a vidergeboyrenem veytik.

פֿידלרויז 

(פון «די פֿידלרויז»)

פון תּחית-המתימדיק וואַרעמען רעגן 

פּאוואָלינקע נעמט זיך צעבליען, באַוועגן 

– בײַנאַנד מיט דער קינדהייט אין אַלטן זכּרון –

אָרון די פֿידלרויז אינעם שוואַרצערדיקן.

פֿידלער די פֿידלרויז דאַרף שוין אַצינד ניט קיין,

זידלער ניטאָ מער קיין לויבער, ניטאָ מער קיין.

זי שפּילט אָן אַ שפּילער מיט פֿרייד און אמונה 

סטרונע לכּבוד אַ ווידערגעבוירענער,

לכּבוד אַ סטרונע, לכּבוד אַ ציטער,

וואָס איר האָניק איז ביטער, לכּבוד אַ בין,

נאָר זיס איז איר שטאָך, אַזוי זאַפֿטיק און קווייטיק 

לכּבוד אַ ווידערגעבוירענעם ווייטיק.

der novi

(fun «di fidlroyz», Tel-Aviv 1974)

geheylikt dem ondenk fun Z. Kalmanovitsh

un der, vos novi ruft men im, der shokhn mayner, nemt

zayn tales un er zogt: «ney fun dem a hemd.

un tu es on un leb un kuk on moyre oyf der velt,

vayl shpinvebs iz di vant, vos hot dayn makhtikeyt farshtelt.»

un vi a groer odler git der novi zikh a ris

tsu dem, vos ligt derharget, un er knit far zayne fis:

«mayn bruder, zolst dertseyln di korbones fun der shtot –

zi trogt zikh di nekome, undzer shturemdiker got!»

un vi a shteyn, vos falt in taykh un rudert oyf a krayz, –

azoy vert ayngezunkn yeder ponem bay dem grayz.

un ver es hot gezogt ‹meshuge› un ver es hot gelakht,

ven eyn mol hot der novi zikh tsezungen in der nakht, –

nor er hot mir gegebn funem zingen dem basheyd:

«zi trogt zikh di nekome, ikh bagegn zi mit freyd.»

דער נבֿיא

(פֿון «די פֿידלרױז», תעל־אײװיװ 1974)

און דער, װאָס נבֿיא רופֿט מען אים, דער שכן מײַנער, נעמט

זײַן טלית און ער זאָגט: «נײ פֿון דעם אַ העמד.

און טו עס אָן און קוק אָן מורא אויף דער װעלט,

װײַל שפּינװעבס איז די װאַנט, װאָס האָט דײַן מאַכטיקײט פֿארשטעלט.»

און װי אַ גראָער אָדלער גיט ד נבֿיא זיך אַ ריס

צו דעם, װאָס ליגט דערהרגעט, און ערקניט פֿאַר זײַנע פֿיס:

«מײַן ברודער, זאָלסט דערצײלן די קרבנות פֿון דער שטאָט ־

זי טראָגט זיך דנקמה, אונדזער שטורעמדיקער גאָט!»

און װי אַ שטײן, װאָס פֿאַלט אין טײַך און רודערט אויף אַ קרײַז, ־

אַזוי װערט אײַנגעזונקן יעדער פּנים בײַ דעם גרײַז.

און װער עס האָט געזאָגט 'משוגע' און װער עס האָט געלאַכט,

װען אײן מאָל האָט דער נבֿיא זיך צעזונגען אין דער נאַכט, ־

נאָר ער האָט מיר געגעבן פֿונעם זינגען דעם באָשײד:

«זי טראָגט זיך דינקמה, איך באַגעגן זי מיט פֿרײד».

bashafung

o dort, vu der tog zayne farbn

tsindt on iber toln un berg –

ikh shtey mit farkasherte arbl

un shaf mir mayn zingevdik verk.

fun shtralkhelekh, klangen, signaln,

fun zeungen zunik gezen;

es heybt mikh on plutsling bafaln

der vunder fun heln geshen.

in onheyb iz alts in tumanen,

in onheyb iz gornisht nishto.

nor ot – un ikh veys nisht fun vanen –

tseshtralt zikh der himl in blo.

un durkh di antplekte gevebn,

vu s'furemt zikh oys der bashaf,

es flatert araynet dos lebn

voylyungerish, likhtik un brav.

es tuen a fokh zayne fliglen,

azoy vi a gildene sher,

biz oykh yeder shleyer un rigl

falt op un fartsoymt shoyn nisht mer.

biz oykh mayn farbenkte aleynkeyt

vakht oyf in der freydiker mi,

un kh'vortsl zikh ayn in der sheynkeyt,

azoy vi a boym in gebli.

vi fayfelekh tuik-baglete

tsehengen zikh reges in shayn.

dos harts tut a shprung – a rakete! –

in ofenem lebn arayn.

un vayt, durkh di nakht-horizontn

derze ikh: es vakst, epes helt.

in morgnroyt nemen zikh onton –

a vald, a medine, a velt.

* * *

brilyantene shtilkeyt. es gafn

di oygn in vaytkeyt gevendt.

– hob ikh es aleyn itst bashafn,

aleyn mit di eygene hent?!...

באַשאַפֿונג

אָ דאָרט, װוּ דער טאָג זײַנע פֿאַרבן

צינדט אָן איבער טאָלן און בערג –

איך שטײ מיט פֿאַרקאַשערטע אַרבל

און שאַף מיר מײַן זינגעװדיק װערק.

פֿון שטראַלכעלעך, קלאַנגען, סיגנאַלן,

פֿון זעונגען זוניק געזען;

עס הײבט מיך אָן פּלוצלינג באַפֿאַלן

דער װוּנדער פֿון העלן געשען.

אין אָנהײב איז אַלץ אין טומאַנען,

אין אָנהײב איז גאָרנישט נישטאָ.

נאָר אָט – און איך װײס נישט פֿון װאַנען –

צעשטראַלט זיך דער הימל אין בלאָ.

און דורך די אַנטפּלעקטע געװעבן,

װוּ ס'פֿורעמט זיך אויס דער באַשאַף,

עס פֿלאַטערט אַרײַנעט דאָס לעבן

װויליונגעריש, ליכטיק און בראַװ.

עס טוען אַ פֿאָך זײַנע פֿליגלען,

אַזוי װי אַ גילדענע שער,

ביז אויך יעדער שלײער און ריגל

פֿאַלט אָפּ און פֿאַרצוימט שוין נישט מער.

ביז אויך מײַן פֿאַרבענקטע אַלײנקײט

װאַכט אויף אין דער פֿרײדיקער מי,

און כ'װאָרצל זיך אײַן אין דער שײנקײט,

אַזוי װי אַ בוים אין געבלי.

װי פֿײַפֿעלעך טויִק־באַגלעטע

צעהענגען זיך רגעס אין שײַן.

דאָס האַרץ טוט אַ שפּרונג – אַ ראַקעטע! –

אין אָפֿענעם לעבן אַרײַן.

און װײַט, דורך די נאַכט־האָריזאָנטן

דערזע איך: עס װאַקסט, עפּעס העלט.

– אין מאָרגנרויט נעמען זיך אָנטאָן

אַ װאַלד, אַ מדינה, אַ װעלט.

* * *

בריליאַנטענע שטילקײט. עס גאַפֿן

די אויגן אין װײַטקײט געװענדט.

– האָב איך עס אַלײן איצט באַשאַפֿן,

אַלײן מיט די אײגענע הענט...?!

kval: Shalom Luria, A Little Anthology of Poems (Khulyot 7)

ikh tor nit

(fun «ineveynik» 1988)

ikh tor nit oysshepn, ikh tor nit,

afile az der brunem zol nit onkveln bashtendik

mit naye retenishn un afile

ven s'knien oybn lipn, zey tsu kushn.

ikh tor nit oysshepn dem shvartsn honik,

di zise meshugas fun mayne beyner,

afile ven se knien oybn lipn:

derbarem zikh,

mir viln shtiln undzer dorsht mit fayer.

o lipn, lipn, ikh hob aykh lib un liber

fun ale peyres oyf der velt, nor kh'tor nit,

kh'muz lozn oyfn dgo dem blik:

mayn hiter un gebiter.

tsvey fiselekh fun zunfargang in regn-shpinveb

tsaplen zikh.

der tifer blik nemt likhtiker

shvartsaplen zikh.

איך טאָר ניט

איך טאָר ניט אויסשעפּן, איך טאָר ניט,

אַפֿילו אַז דער ברונעם זאָל ניט אָנקװעלן באַשטענדיק

מיט נײַע רעטענישן און אַפֿילו

װען ס'קניִען אויבן ליפּן, זײ צו קושן.

איך טאָר ניט אויסשעפּן דעם שװאַרצן האָניק,

די זיסע משוגעת פֿון מײַנע בײנער,

אַפֿילו װען סע קניִען אויבן ליפּן:

דערבאַרעם זיך,

מיר װילן שטילן אודזער דאָרשט מיט פֿײַער.

אָ ליפּן, ליפּן, כ'האָב אײַך ליב און ליבער

פֿון אַלע פּירות אויף דער װעלט, נאָר כ'טאָר ניט,

כ'מוז לאָזן אויפֿן דגאָ דעם בליק:

מײַן היטער און געביטער.

צװײ פֿיסעלעך פֿון זונפֿאַרגאַנג אין רעגן־שפּינװעב

צאַפּלען זיך.

דער טיפֿער בליק נעמט ליכטיקער

שװאַרצאַפּלען זיך.

kval: Shalom Luria, A Little Anthology of Poems (Khulyot 10)

dos lid fun novi

der novi brent oyf a mezbeyekh,

arum dem novi krayzt a kro.

gezalbt mit zayne funken gey ikh

antkegn shpigl fun mayn sho.

di kro farvarft arum di flamen

a shvartse roykherdike shtrik,

un dreyt alts neenter zikh tsuzamen

arum dem novis letstn blik.

di kro aleyn shoyn brent vi tsunter,

zi vigt in flam zikh ful mit glik

vi oyf a tsveyg un falt arunter,

un pikt aroys dem novis blik.

un s'trogt in shnobl itst di kro shoyn

di zeung zayne un zayn likht

tsu mir, tsu mir biz halb farloshn

ikh ze di zeung umgerikht.

s'iz nit keyn kholem fun a dikhter,

der novi treyst, ikh treyst vi er

un ze di velt durkh zibn likhter

geshpiglt in dem novis trer.

דאָס ליד פֿון נבֿיא

דער נבֿיא ברענט אױף אַ מזבח,

אַרום דעם נבֿיא קרײַזט אַ קראָ.

געזאַלבט מיט זײַנע פֿונקען גײ איך

אַנטקעגן שפּיגל פֿון מײַן שעה.

די קראָ פֿאַרװאַרפֿט אַרום די פֿלאַמען

אַ שװאַרצע רױכערדיקע שטריק,

און דרײט אַלץ נעענטער זיך צוזאַמען

אַרום דעם נבֿיאס לעצטן בליק.

די קראָ אַלײן שױן ברענט װי צונטער,

זי װיגט אין פֿלאַם זיך פֿול מיט גליק

װי אױף אַ צװײג און פֿאַלט אַרונטער,

און פּיקט אַרױס דעם נבֿיאס בליק.

און ס'טראָגט אין שנאָבל איצט די קראָ שױן

די זעונג זײַנע און זײַן ליכט

צו מיר, צו מיר ביז האַלב פֿאַרלאָשן

איך זע די זעונג אומגעריכט.

ס'איז ניט קײן חלום פֿון אַ דיכטער,

דער נבֿיא טרײסט, איך טרײסט װי ער

און זע די װעלט דורך זיבן ליכטער

געשפּיגלט אין דעם נבֿיאס טרער.

kval: Shalom Luria, A Little Anthology of Poems (Khulyot 10)

er iz geven der brondz-geshmidter toyer

(Vilner geto, Moskve 1943-1944)

er iz geven der brondz-geshmidter toyer,

vos hot farteydikt s'letste kind in festung.

un ven a shpiz hot durkhgehakt zayn brust

un funk antkegn funk hot zikh geloshn, -

iz er geblibn hengen in aleyngang,

farakshnt vi a feldzn ariber opgrunt

un oykh atsind nit tsugelozn keynem.

gor fun di tsepralte ambrazurn

hot vi murashke shtromen shvarts gerizlt

tsezodn blut oyf vakldike vent –

un dos geveyn fun kind hot zikh getsaplt

un oysgegangen vi a zumer-fodem –

ot demolt iz gefaln oykh der novi

un mitgeshlept mit zikh a fligl festung.

un vi er iz gelegn – ersht a shparber

hot dray mol im arumgekrayzt genidert,

un mitn shpitsik ongeglitn shnobl

genumen pikn di farnetste oygn

un ikh, vos bin geven derfun der eydes,

un hob geaylt tsum opyogn dem shparber –

gezen hob ikh azoyns: in sharfn shnobl

gefinklt hot dem novis groyse oyg;

un vi kh'hob zikh dernentert, hot der foygl

a shnit geton dray tsoyberkrayzn vider

un s'oyg iz glaykh in mayns arayngefaln

vi s'falt arayn a zunenshtral in vaser.

ער איז געװען דער בראָנדז־געשמידטער טױער 

(וילנער געטאָ, םאָסקװע 1944-1943)

ער איז געװען דער בראָנדז-געשמידטער טױער,

װאָס האָט פֿאַרטײדיקט ס'לעצטע קינד אין פֿעסטונג.

און װען אַ שפּיז האָט דורכגעהאַקט זײַן ברוסט

אונ פֿונק אַנטקעגן פֿונק האָט זיך געלאָשן, –

איז ער געבליבן הענגען אין אַלײנגאַנג,

פֿאַרעקשנט װי אַ פֿעלדזן אַריבער אָפּגרונט

און אױך אַצינד ניט צוגעלאָזן קײנעם.

גאָר פֿון די צעפּראַלטע אַמבראַזורן

האָט װי מוראַשקע שטראָמען שװאַרץ געריזלט

צעזאָדן בלוט אױף װאַקלדיקע װענט –

און דאָס געװײן פֿון קינד האָט זיך געצאַפּלט

און אױסגעגאַנגען װי אַ זומער-פֿאָדעם –

אָט דעמאָלט איז געפֿאַלן אױך דער נבֿיא

און מיטגעשלעפּט מיט זיך אַ פֿליגל פֿעסטונג.

און װי ער איז געלעגן - ערשט אַ שפּאַרבער

האָט דרײַ מאָל אים אַרומגעקרײַזט גענידערט,

און מיטן שפּיציק אָנגעגליטן שנאָבל

גענומען פּיקן די פֿאַרנעצטע אױגן

און איך, װאָס בין געװען דערפֿון דער עדות,

און האָב געאײַלט צום אָפּיאָגן דעם שפּאַרבער –

געזען האָב איך אַזױנס: אין שאַרפֿן שנאָבל

געפֿינקלט האָט דעם נבֿיאס גרױסע אױג;

און װי כ'האָב זיך דערנענטערט, האָט דער פֿױגל

אַ שניט געטאָן דרײַ צױבערקרײַזן װידער

און ס'אױג איז גלײַך אין מײַנס אַרײַנגעפֿאַלן

.װי ס'פֿאַלט אַרײַן אַ זונענשטראַל אין װאַסער.

kval: Shalom Luria, A Little Anthology of Poems (Khulyot 10)

azoy hot er in shul-hoyf

azoy hot er in shulhoyf tsum hamoyn

gevornt:

«gefaln iz in rinshtok ayer kroyn,

vi hot ir zi bavornt?

geyt, lernt zikh bay di, vos nit baym zin,

di dule,

oyf hegdesh-gas in tfise geyt ahin,

ir troymer fun geule!

a kupe meshugoim, eyn farknoyl,

eyn ponim,

hot dort geglit in fintsternish, vi koyl –

oyf khoyzek fun di sonim.

farshpart a vokh, a tsveyte, on a funk

mit gnodn.

un ven zey tuen ayzvaser a trunk –

volt glaykh zikh es tsezodn.

zey hobn nit gekent shoyn reydn, geyn,

vi khayes,

gegrizhet farn shtarbn zikh aleyn

mit kuperne havayes.

nor ven der soyne iz arayn in tsel,

‹bakukn› –

zey hobn ale, vi nokh a bafel

geton a shprung, mesukn ...

un im geteyt! vi men tsetret in gas

a vorem,

vayl seykhl hot gehat di meshugas,

bafliglt zeyer orem,

nor ir, di kluge, vi di kelber geyt,

ir kluge.

un di, vos hobn undzer faynd geteyt –

zey ruft ir on ‹meshuge›.»

אַזױ האָט ער אין שול־הױף

אַזױ האָט ער אין שול־הױף צום המון

געװאָרנט:

געפֿאַלן איז אין רינשטאָק אײַער קרױן,

װי האָט איר זי באַװאָרנט?

גײט, לערנט זיך בײַ די, װאָס ניט בײַם זין,

די דולע,

אױף הקדש-גאַס אין תּפֿיסה גײט אַהין,

איר טרױמער פֿון גאולה!

אַ קופּע משוגעיִם, אײן פֿאַרקנױל,

אײן פּנים,

האָט דאָרט געגליט אין פֿינצטערניש, װי קױל

אױף חוזק פֿון די שׂונאים –

אַ װאָך, אַ צװײטע, אָן אַ פֿונק פֿאַרשפּאַרט

מיט גנאָדן.

און װען זײ טוען אײַזװאַסער אַ טרונק –

װאָלט גלײַך זיך עס צעזאָדן.

זײ האָבן ניט געקענט שױן רײדן, גײן,

װי חיות,

פֿאַרן שטאַרבן זיך אַלײן געגריזשעט

מיט קופּערנע העװיות.

נאָר װען דער שׂונא איז אַרײַן אין צעל, 

‹באַקוקן› –

האָבן אַלע, װי נאָך אַ באַפֿעל זײ

געטאָן אַ שפּרונג, מסוכּן ...

און אים געטײט! װי מען צעטרעט אין גאַס

אַ װאָרעם,

װײַל שׂכל האָט געהאַט די משוגעת,

באַפֿליגלט זײער אָרעם,

נאָר איר, די קלוגע, װי די קעלבער גײט,

איר קלוגע.

און די, װאָס האָבן אונדזער פֿײַנד געטײט –

זײ רופֿט איר אָן ‹משוגע›.»

kval: Shalom Luria, A Little Anthology of Poems (Khulyot 10)

un di, vos glivern farloshn

un di, vos glivern farloshn,

un keyner hert nit zeyer kol –

zey hobn mir gegebn loshn

vi shneyik-ongeglitn shtol.

azoy dertseyl ikh undzer nomen

di mentshnkinder oybn dort –

un zol zikh shturmik farneshomen

in zeyer tifenish dos vort;

hert oys, ir lebedike brider,

di oysgemordete lebn oykh.

in ayere gebaitshte glider

iz ayngeklungen zeyer hoykh.

in itlekhn fun aykh – farzunken

iz oykh a funk fun zeyer gayst.

nor merkn merkt ir nit di funken

un vi ir vet durkh zey geshpayzt,

es iz keyn veynenish nit neytik

un nit keyn volkndike reyd.

onshtot tsu veytikn dem veytik,

bapantsert zikh oyf s'nay mit freyd.

un boyt, vi ir volt ersht geborn,

vi s'umglik iz do gor nit shaykh.

un zey, di hiter fun zikorn -

zey veln mitboyen mit aykh.

און די, װאָס גליװערן פֿאַרלאָשן

און די, װאָס גליװערן פֿאַרלאָשן,

און קײנער הערט ניט זײער קול –

זײ האָבן מיר געגעבן לשון

װי שנײיִק־אָנגעגליטן שטאָל.

אַזוי דערצײל אין אונדזער נאָמען

די מענטשנקינדער אויבן דאָרט –

און זאָל זיך שטורמיק פֿאַרנשמהן

אין זײער טיפֿעניש דאָס װאָרט;

הערט אויס, איר לעבעדיקע ברידער,

די אויסגעמאָרדעטע לעבן אויך.

אין אײַערע געבײַטשטע גלידער

איז אײַנגעקלונגען זײער הויך.

אין איטלעכן פֿון אײַך ־ פֿאַרזונקען

איז אויך אַ פֿונק פֿון זײער גײַסט.

נאָר מערקן מערקט איר ניט די פֿונקען

און װי איר װערט דורך זײ געשפּײַזט,

עס איז קײן װײנעניש ניט נײטיק

און ניט קײן װאָלקנדיקע רײד.

אַנשטאָט צו װײטיקן דעם װײטיק

פֿרײד באַפּאַנצערט זיך אויף ס'נײַ מיט.

און בויט, װי איר װאָלט ערשט געבאָרן,

װי ס'אומגליק איז דאָ גאָר ניט שײַך.

און זײ, די היטער פֿון זיכּרון –

זײ װעלן מיטבויען מיט אײַך.

kval: Shalom Luria, A Little Anthology of Poems (Khulyot 10)

ven di eybikeyt veynt fun hanoye

(farfast 1972, fun «di fidlroyz» 1974)

a foygl farshraybt nit zayn tekst oyf papir un di eybikeyt veynt fun hanoye,

s'vil keynem volf nit gefeln un s'freyt zikh a shtern in feld mit zayn voye,

un du shikst avek dayne verter tsu shteynerne shveln

un vayl hostu zey faynt – vilstu dafke zey zoln gefeln.

a karshnboym darf nit keyn verter,keyn strofn, di karshn aleyn zenen gramen,

a leyener nikhtert zikh on mit di karshn tsu visn fun vanen zey shtamen.

faran aza shteyn unter im iz der vorem a kenig

un alinke verter fun mentsh zenen im untertenik.

a bukh iz faran vu di teg un di nekht zenen zayne gebundene bleter,

farshribn iz dortn dayn shvaygn afile vos emets vet leyenen shpeter.

un dos iz di zunike khokhme un dos iz der zinen:

a blinder afile zol konen in bukh dikh gefinen...

װען די אײביקײט װײנט פֿון הנאה

אַ פֿױגל פֿאַרשרײַבט ניט זײַן טעקסט אױף פּאַפּיר און די אײביקײט װײנט פֿון האַנױע,

ס'װיל קײנעם װאָלף ניט געפֿעלן און ס'פֿרײט זיך אַ שטערן אין פֿעלד מיט זײַן װױע,

און דו שיקסט אַװעק דײַנע װערטער צו שטײנערנע שװעלן

און װײַל האָסט זײ פֿײַנט ־ װילסטו דװקע זײ זאָלן געפֿעלן.

אַ קאַרשנבױם דאַרף ניט קײן װערטער, קײן סטראָפֿן, די קאַרשן אַלײן זענען גראַמען,

אַ לײענער ניכטערט זיך אָן מיט די קאַרשן צו װיסן פֿון װאַנען זײ שטאַמען.

פֿאַראַן אַזאַ שטײן אונטער אים איז דער װאָרעם אַ קעניג

און אַלינקע װערטער פֿון מענטש זענען אים אונטערטעניק.

אַ בוך איז פֿאַראַן װוּ די טעג און די נעכט זענען זײַנע געבונדענע בלעטער,

פֿאַרשריבן איז דאָרטן דײַן שװײַגן אַפֿילו װאָס עמעץ װעט לײענען שפּעטער.

און דאָס איז די זוניקע חכמה און דאָס איז דער זינען:

אַ בלינדער אַפֿילו זאָל קאָנען אין בוך דיך געפֿינען...

kval: Khulyot Nr. 8 (2003)

ort un tsayt

(farfast 1971)

arayngefloygn bin ikh in a fuln oytobus.

a binshtok on a kenigin. di binen

oyf mentshn-loshn zhumen zey. mir shteyt nit bay der skhus.

an ort tsu zitsn vel ikh nit gefinen.

iz meyle, vel ikh hengen vayter tsvishn do un dort,

mayn kemerl iz nit in binshtok say-vi.

s'derbaremt zikh a meydl un zi tret mir op ir ort,

un zumer-shprinklekh dekn tsu ir tayve.

farklemt in klamers un banumen her ikh mayn gzar-din,

es vakst mir oys a bord a kilometer,

kh'ver elter fun a kizlshteyn. ikh bin

a shotn fun a ber. nor zog ir shpeter.

di kenigin in kurtsn kleyd fun akhtsn yor, a dank

far gebn mir dayn ort un farn veytik,

dershrek zikh nit atsind far a meshugenem gedank.

ikh loz dir fray mayn tsayt, oyb dir iz neytik.

אָרט און צײַט

אַרײַנגעפֿלױגן בין איך אין אַ פֿולן אױטאָבוס.

אַ בינשטאָק אָן דער קעניגין. די בינען

אױף מענטשן-לשון זשומען זײ. מיר שטײט ניט בײַ דער זכות.

אַן אָרט צו זיצן װעל איך ניט געפֿינען.

איז מילא, װעל איך הענגען װײַטער צװישן דאָ און דאָרט,

מײַן קעמערל איז ניט אין בינשטאָק סײַ-װי.

ס'דערבאַרעמט זיך אַ מײדל און זי טרעט מיר אָפּ איר אָרט,

און זומער־שפּרינקלעך דעקן צו איר תּאװה.

פֿאַרקלעמט אין קלאַמערס און באַנומען הער איך מײַן גזר־דין,

עס װאַקסט מיר אױס אַ באָרד אַ קילאָמעטער,

כ'װער עלטער פֿון אַ קיזלשטײן. איך בין

אַ שאָטן פֿון אַ בער. נאָר זאָג איר שפּעטער.

די קעניגין אין קורצן קלײד פֿון אַכצן יאָר, אַ דאַנק

פֿאַר געבן מיר דײַן אָרט און פֿאַרן װײטיק,

דערשרעק זיך ניט אַצינד פֿאַר אַ משוגענעם געדאַנק.

איך לאָז דיר פֿרײַ מײַן צײַט, אױב דיר איז נײטיק.

kval: Fred Borensztajn

――――