lider

«unter dayne vayse shtern, shtrek tsu mir dayn veyse hant»

yidish («zol ikh onheybn fun onheyb?»)

Yehoyesh («di erd, – a blinder zhipendiker shtrom»)

«ver vet blaybn? vos vet blaybn? blaybn vet a vint»

«a tunkl fiolete floym»

fidlroyz (fun tkhies-hameysimdik varemen regn)

der novi («un der, vos novi ruft men im, der shokhn mayner, nemt»)

bashafung («o dort, vu der tog zayne farbn»)

editsye fun di tekstn:

Heinrich Mohringer

_______________________________________________________________________

unter dayne vayse shtern

(farfast in der Vilner geto 1943)

unter dayne vayse shtern

shtrek tsu mir dayn vayse hant.

mayne verter zaynen trern,

viln ruen in dayn hant.

ze, es tunklt zeyer finkl

in mayn kelerdikn blik,

un ikh hob gornit keyn vinkl

zey tsu shenken dir tsurik.

un ikh vil dokh, got, getrayer,

dir fartroyen mayn farmeg,

vayl es mont in mir a fayer

un in fayer mayne teg.

nor in keler un in lekher

veynt di merderishe ru.

loyf ikh hekher - iber dekher

un ikh zukh: vu bistu, vu?

nemen yogn mikh meshune

trep un hoyfn mit gevoy.

heng ikh a geplatste strune

un ikh zing tsu dir azoy:

unter dayne vayse shtern

shtrek tsu mir dayn vayse hant.

mayne verter zaynen trern

viln ruen in dayn hant.

אונטער דײַנע ווײַסע שטערן

שטרעק צו מיר בײַן װײַסע האַנט.

מײַנע װערטער זײַנען טרערן

װילן רוען אין דײַן האַנט.

זע, אעס טונקלט וײער פֿינקל

אין מײַן קעלערדיקן בליק

און איך האָב גאָרניט קײן װינקל

זײ צו שענקען דיר צוריק.

און איך װיל דאָך, גאָט, געטרײַער,

דיר פֿאַרטרױען מײַן פֿאַרמעג.

װײַל אעס מאָנט אין מיר אַ פֿײַר

און אין פֿײַער מײַנע טעג.

נאָר אין קעלער און אין לעחער

װײנט די מערדערישע רו.

לױפֿ איך העחער - איבער דעחער

און איך זוך: װוּ ביסטו, װוּ?

נעמען יאָגן מי משונה

טרעפ און הױפֿן - מיט געװױ.

הענג איך אַ געפלאַצטע סטרונע

אין איך זינג צו דיר אַזױ:

אונטער דײַנע ווײַסע שטערן

שטרעק צו מיר בײַן װײַסע האַנט.

מײַנע װערטער זײַנען טרערן

װילן רוען אין דײַן האַנט.

yidish

(farfast 1948)

zol ikh onheybn fun onheyb?

zol ikh vi avrohom

oys brudershaft tsehakn ale getsn?

zol ikh zikh a lebedikn lozn iberzetsn?

zol ikh aynflantsn mayn tsung

un vartn biz farvandlen

vet zi zikh in oves|dike

rozhinkes mit mandlen?

vos far a katovesdike

vitsn

darshnt mayn poezye-bruder mit di baknbardn,

az mayn mame-loshn geyt bald unter?

mir veln nokh in hundert yor arum do kentik zitsn

un firn di diskusye bay dem yarden.

vayl a shayle noglt un noglt:

oyb er veys genoy vu

di tfile fun berditshever,

yehoyeshes lid

un kulbaks

voglt

tsu dem untergang –

to zol er mir, a shteyger,

onvayzn – vuhin – di shprakh geyt-unter?

efsher bay dem koysel-marovi?

oyb yo, vel ikh dort kumen, kumen,

efenen dos moyl,

un vi a leyb,

ongeton in fayerdikn tsunter,

aynshlingen dem loshn vos geyt-unter,

aynshlingen un ale doyres vekn mit mayn brumen!

ייִדיש

זאָל איך אָנהײבן פֿון אָנהײב?

זאָל איך װי אַװראָהאָם

אױס ברודערשאַפֿט צעהאַקן אַלע געצן?

זאָל איך זיך אַ לעבעדיקן לאָזן איבערזעצן?

זאָל איך אײַנפֿלאַנצן מײַן צונג

און װאַרטן ביז פֿאַרװאַנדלען

װעט זי זיך אין אָבֿותדיקע

ראָזשינקעס מיט מאַנדלען?

װאָס פֿאַר אַ קאַטאָװעסדיקע

װיצן

דאַרשנט מײַן פּאָעזיע־ברודער מיט די באַקנבאַרדן,

אַז מײַן מאַמע־לשון גײט באַלד אונטער?

מיר װעלן נאָך אין הונדערט יאָר אַרום דאָ קענטיק

זיצן

און פֿירן די דיסקוסיע בײַ דעם ירדן.

װײַל אַ שאלה נאָגלט און נאָגלט:

אױב ער װײס גענױ װוּ

די תּפֿילה פֿון בערדיטשעװער,

יעהױעשעס ליד

און קולבאַקס

װאָגלט

צו דעם אונטערגאַנג ־

טאָ זאָל ער מיר, אַ שטײגער,

אָנװײַזן ־ װוּהין ־ די שפּראַך גײט־אונטער?

אפֿשר בײַ דעם קױסעל־מאַראָװי?

אױב יאָ, װעל איך דאָרט קומען, קומען,

עפֿענען דאָס מױל,

און װי אַ לײב,

אָנגעטאָן אין פֿײַערדיקן צונטער,

אײַנשלינגען דעם לשון װאָס גײט־אונטער,

אײַנשלינגען און אַלע דורות װעקן מיט מײַן

ברומען!

Yehoyesh

(farfast in Vilner geto 1943)

di erd, – a blinder zhipendiker shtrom, –

un oyfn shtrom – a bintl kranke hayzer

vi reshtlekh fun a shif...

in zeyer tif –

neshomes fun aroysgehoykhte shoen.

un kinder in di vinklen –

groe toybn in a shturem,

farklamerte in zeyer letster midkayt.

dos bintl hayzer trogt zikh shtrom arop,

antkegn kokht a keslgrub

mit yeder blik alts nenter.

gezenenish.

geplats fun morgns.

verter sheydn zikh mit zakhn erev zeyer sof.

nokh a rege,

nokh,

un

mit a mol –

a nomen heylik-oysgeshmidt fun altn gold:

Y   e   h   o   y   e   s   h.

un shoyn fargeyt mit karshnblitn

der farshmakhter troyer.

kvaln blo, mit zunen oyf di dekn,

shnirlen zikh farbay di nakhtik-flaterdike shoybn

un vartn me zol efenen.

un anshtot grub un keler –

turemt tsvishn tsedern a templ

mit zayln oysgeknotene

oys dem gebeyn fun doyres. – – –

sara makhtik-oysgevakhter yontef!

sara likhtik-rikhtike derkentshaft!

yeder fun di goysesdike kinder in di vinklen –

iz itst farvandlt in a yungn novi,

gevashn inem ershtn toy

fun shneyik-vayse royzn.

un oyf di lipn –

bentshung un nevue,

ayngevebt mit zeungen

fun oysgeleyzter freyd,

fun yoyvldikn folk.

der toyt aleyn dershtrekt zikh far der sheynkayt,

un traybt avek tsurik

zayn blotik-roykherdikn kesl – – –

ver vet blaybn? vos vet blaybn? blaybn vet a vint

ver vet blaybn? vos vet blaybn? blaybn vet a vint,

blaybn vet di blindkeyt funem blindn, vos farshvindt.

blaybn vet a simen funem yam: a shnirl shoym,

blaybn vet a volkndl fartshepet oyf a boym.

ver vet blaybn? vos vet blaybn? blaybn vet a traf,

breyshesdik aroystsugrozn vider zayn bashaf.

blaybn vet a fidlroyz lekoved zikh aleyn,

zibn grozn fun di grozn veln zi farshteyn.

mer fun ale shtern azh fun tsofn biz aher,

blaybn vet der shtern, vos er falt in same trer.

shtendik vet a tropn vayn oykh blaybn in zayn krug.

ver vet blaybn, got ver blaybn, iz dir nit genug?

װער װעט בלײַבן? װאָס װעט בלײַבן? בלײַבן װעט אַ װינט,

בלײַבן װעט די בלינדקײט פֿונעם בלינדן, װאָס פֿאַרשװינדט.

בלײַבן װעט אַ סימן פֿונעם ים: אַ שנירל שוים,

בלײַבן װעט אַ װאָלקנדל פֿאַרטשעפּעט אויף אַ בוים.

װער װעט בלײַבן? װאָס װעט בלײַבן? בלײַבן װעט אַ טראַף,

בראשיתדיק אַרויסצוגראָזן װידער זײַן באַשאַף.

בלײַבן װעט אַ פֿידלרויז לכּבֿוד זיך אַלײן,

זיבן גראָזן פֿון די גראָזן װעלן זיך פֿאַרשטײן.

מער פֿון אַלע שטערן אַזש פֿון צפֿון ביז אַהער,

בלײַבן װעט דער שטערן, װאָס ער פֿאַלט אין סאַמע ǰרער.

שטענדיק װעט אַ טראָפּן װײַן בלײַבן אין זײַן קרוג.

װער װעט בלײַבן? גאָט װעט בלײַבן, איז דיר ניט גענוג?

a tunkl fiolete floym

a tunkl fiolete floym,

di letste oyfn boym,

din-haytlekh un tsart vi a shvartsapl,

vos hot bay nakht in toy geloshn

libe, zeung, tsapl,

un mitn morgn-shtern in der toy

gevorn gringer –

dos iz poezye. rir zi on azoy

men zol nit zen keyn simen fun di finger.

אַ טונקל פֿיאָלעטע פֿלוים

אַ טונקל פֿיאָלעטע פֿלוים,

די לעצטע אויפֿן בוים,

דין־הײַטלעך און צאַרט װי אַ שװאַרצאַפּל,

װאָס האָט בײַ נאַכט אין טוי געלאָשן

צאַפּל, זעונג,ליבע,

און מיטן מאָרגן־שטערן אין דער טוי

געװאָרן גרינגער –

דאָס איז פּאָעזיע. ריר זי אָן אַזוי

מען זאָל ניט זען קײן סימן פֿון די פֿינגער.

kval: Poezie

fidlroyz

(fun «di fidlroyz», Tel-Aviv 1974)

fun tkhies-hameysimdik varemen regn

pavolinke nemt zikh tseglien, bavegn

– baynand mit der kindheyt in altn zikorn –

di fidlroyz inem shvartserdikn orn.

di fidlroyz darf shoyn atsind nit keyn fidler,

nito mer keyn loyber, nito mer keyn zidler.

zi shpilt on a shpiler mit freyd un emune

lekoved a vidergeboyrener strune,

lekoved a strune, lekoved a tsiter,

lekoved a bin, vos ir honik iz biter;

nor zis iz ir shtokh, azoy zaftik un kveytik,

lekoved a vidergeboyrenem veytik.

פֿידלרויז 

(פון «די פֿידלרויז»)

פון תּחית-המתימדיק וואַרעמען רעגן 

פּאוואָלינקע נעמט זיך צעבליען, באַוועגן 

– בײַנאַנד מיט דער קינדהייט אין אַלטן זכּרון –

אָרון די פֿידלרויז אינעם שוואַרצערדיקן.

פֿידלער די פֿידלרויז דאַרף שוין אַצינד ניט קיין,

זידלער ניטאָ מער קיין לויבער, ניטאָ מער קיין.

זי שפּילט אָן אַ שפּילער מיט פֿרייד און אמונה 

סטרונע לכּבוד אַ ווידערגעבוירענער,

לכּבוד אַ סטרונע, לכּבוד אַ ציטער,

וואָס איר האָניק איז ביטער, לכּבוד אַ בין,

נאָר זיס איז איר שטאָך, אַזוי זאַפֿטיק און קווייטיק 

לכּבוד אַ ווידערגעבוירענעם ווייטיק.

der novi

(fun «di fidlroyz», Tel-Aviv 1974)

geheylikt dem ondenk fun Z. Kalmanovitsh

un der, vos novi ruft men im, der shokhn mayner, nemt

zayn tales un er zogt: «ney fun dem a hemd

un tu es on un leb un kuk on moyre oyf der velt,

vayl shpinvebs iz di vant, vos hot dayn makhtikeyt farshtelt.»

un vi a groer odler git der novi zikh a rit

tsu dem, vos ligt derharget, un er knit far zayne fis:

«mayn bruder, zolst dertseyln di korbones fun der shtot –

zi trogt zikh di nekome, undzer shturemdiker got!»

un vi a shteyn, vos falt in taykh un rudert oyf a krayz, –

azoy vert ayngezunken yeder ponem bay dem grayz.

un ver es hot gezogt ‹meshuge›, un ver es gelakht,

ven eyn mol hot der novi zikh tsezungen in der nakht, –

nor er hot mir gegebn funem zingen dem basheyd:

«zi trogt zikh di nekome, ikh bagegn zi mit freyd.»

נבֿיא דער

(פון «די פֿידלרויז»)

קאַלמאַנאָװיטש .ז פֿון אָנדענק געהײליקט דעם

נעמט ,מײַנער שכן דער ,אים מען רופֿט נבֿֿיא װאָס ,דער און

העמד אַ דעם פֿון נײ›› :זאָגט ער און טלית זײַן

,װעלט דער אױף מורא אָן קוק און לעב און אָן עס טו און

‹‹.פֿאַרשטעלט מאַכטיקײט דײַן האָט װאָס ,װאַנט די איז שפּינװעבס װײַל

ריט אַ זיך נבֿיא דער גיט אָדלער גראָער אַ װי און

:פֿיס זײַנע פֿאַר קניט ער און ,דרהרגעט ליגט װאָס ,דעם צו

- שטאָט דער פֿון קרבנות די דערצײלן זאָלסט ,ברודער מײַן››

‹‹!גאָט שטורעמדיקער אונדזער ,נקמה די זיך טראָגט זי

- ,קרײַז אַ אױף רודערט און טײַך אין פֿאַלט װאָס ,שטײן אַ װי און

.גרײַז דעם בײַ פּנים יעדער אײַנגעזונקען װערט אַזױ

,געלאַכט האָט עס װער און ‹משוגע› געזאָגט האָט עס װער און

- ,נאַכט דער אין צעזונגען זיך נבֿיא דער האָט מאָל אײן װען

:באַשײד דעם זינגען פֿונעם געגעבן מיר האָט ער נאָר

‹‹.פֿרײד מיט זי באַגעגן איך ,נקמה די זיך טראָגט זי››

kval: Berkovich-Zametki-Forum

bashafung

o dort, vu der tog zayne farbn

tsindt on iber toln un berg –

ikh shtey mit farkasherte arbl

un shaf mir mayn zingevdik verk.

fun shtralkhelekh, klangen, signaln,

fun zeungen zunik gezen;

es heybt mikh on plutsling bafaln

der vunder fun heln geshen.

in onheyb iz alts in tumanen,

in onheyb iz gornisht nishto.

nor ot – un ikh veys nisht fun vanen –

tseshtralt zikh der himl in blo.

un durkh di antplekte gevebn,

vu s'furemt zikh oys der bashaf,

es flatert araynet dos lebn

voylyungerish, likhtik un brav.

es tuen a fokh zayne fliglen,

azoy vi a gildene sher,

biz oykh yeder shlayer un rigl

falt op un fartsoymt shoyn nisht mer.

biz oykh mayn farbenkte aleynkeyt

vakht oyf in der freydiker mi,

un kh'vortsl zikh ayn in der sheynkeyt,

azoy vi a boym in gebli.

vi fayfelekh tuik-baglete

tsehengen zikh reges in shayn.

dos harts tut a shprung – a rakete! –

in ofenem lebn arayn.

un vayt, durkh di nakht-horizontn

derze ikh: es vakst, epes helt.

in morgnroyt nemen zikh onton –

a vald, a medine, a velt.

* * *

brilyantene shtilkeyt. es gafn

di oygn in vaytkeyt gevendt.

– hob ikh es aleyn itst bashafn,

aleyn mit di eygene hent?!...

באַשאַפֿונג

אָ דאָרט, װוּ דער טאָג זײַנע פֿאַרבן

צינדט אָן איבער טאָלן און בערג –

איך שטײ מיט פֿאַרכּשרטע אַרבל

און שאַף מיר מײַן זינגעװדיק װערק.

פֿון שטראַלכעלעך, קלאַנגען, סיגנאַלן,

פֿון זעונגען זוניק געזען;

עס הײבט מיך אָן פּלוצלינג באַפֿאַלן

דער װוּנדער פֿון העלן געשען.

אין אָנהײב איז אַלץ אין טומאַנען,

אין אָנהײב איז גאָרנישט נישטאָ.

נאָר אָט – און איך װײס נישט פֿון װאַנען –

בלאָ צעשטראַלט זיך דער הימל אין.

און דורך די אַנטפּלעקטע געװעבן,

װוּ ס'פֿורעמט זיך אויס דער באַשאַף,

עס פֿלאַטערט אַרײַנעט דאָס לעבן

װויליונגעריש, ליכטיק און בראַװ.

עס טוען אַ פֿאָך זײַנע פֿליגלען,

אַזוי װי אַ גילדענע שער,

ביז אויך יעדער שלײַער און ריגל

פֿאַלט אָפּ און פֿאַרצוימט שוין נישט מער.

ביז אויך מײַן פֿאַרבענקטע אַלײנקײט

װאַכט אויף אין דער פֿרײדיקער מי,

און כ'װאָרצל זיך אײַן אין דער שײנקײט,

אַזוי װי אַ בוים אין געבלי.

װי פֿײַפֿעלעך טויק־באַגלעטע

צעהענגען זיך רגעס אין שײַן.

דאָס האַרץ טוט אַ שפּרוג – אַ ראַקעטע! –

אין אָפֿענעם לעבן אַרײַן.

און װײַט דורך די נאַכט־האָריזאָנטן

דערזע איך: עס װאַקסט, עפּעס העלט.

– אין מאָרגנרויט נעמען זיך אָנטאָן

אַ װאַלד, אַ מדינה, אַװעלט.

* * *

בריליאַנטענע שטילקײט. עס גאַפֿן

די אויגן אין װײַטקײט געװענדט.

– האָב איך עס אַלײן איצט באַשאַפֿן

אַלײן מיט די אײגענע הענט...?!



אַזױ האָט ער אין שול-הױף



אַזױ האָט ער אין שול-הױף צום המון

:געװאָרנט

, געפֿאַלן איז אין רינשטאָק אײַער קרױן

? װי האָט איר זי באַװאָרנט



,גײט, לערנט זיך בײַ די, װאָס ניט בײַם זין

, די דולע

, אױף הקדש-גאַס אין תּפֿיסה גײט אַהין

! איר טרױמער פֿון גאולה



,אַ קופּע משוגעיִם, אײן פֿאַרקנױל

,אײן פּנים

האָט דאָרט געגליט אין פֿינצטערניש, װי קױל

– אױף חוזק פֿון די שׂונאים



אַ װאָך, אַ צװײטע, אָן אַ פֿונק פֿאַרשפּאַרט

. מיט גנאָדן

און װען זײ טוען אײַזװאַסער אַ טרונק –

. װאָלט גלײַך זיך עס צעזאָדן



,זײ האָבן ניט געקענט שױן רײדן, גײן

, װי חיות

פֿאַרן שטאַרבן זיך אַלײן געגריזשעט

. מיט קופּערנע העװיות



נאָר װען דער שׂונא איז אַרײַן אין צעל, 

' באַקוקן'

– האָבן אַלע, װי נאָך אַ באַפֿעל זײ

... געטאָן אַ שפּרונג, מסוכּן



און אים געטײט! װי מען צעטרעט אין גאַס

,אַ װאָרעם

, װײַל שׂכל האָט געהאַט די משוגעת

,באַפֿליגלט זײער אָרעם



, נאָר איר, די קלוגע, װי די קעלבער גײט

.איר קלוגע

און די, װאָס האָבן אונדזער פֿײַנד געטײט –

”.'משוגע' זײ רופֿט איר אָןֶ





דאָס ליד פֿון נבֿיא



דער נבֿיא ברענט אױף אַ מזבח,

אַרום דעם נבֿיא קרײַזט אַ קראָ.

געזאַלבט מיט זײַנע פֿונקען גײ איך

אַנטקעגן שפּיגל פֿון מײַן שעה.



די קראָ פֿאַרװאַרפֿט אַרום די פֿלאַמען

אַ שװאַרצע רױכערדיקע שטריק,

און דרײט אַלץ נעענטער זיך צוזאַמען

אַרום דעם נבֿיאס לעצטן בליק.



די קראָ אַלײן שױן ברענט װי צונטער,

זי װיגט אין פֿלאַם זיך פֿול מיט גליק

װי אױף אַ צװײג און פֿאַלט אַרונטער,

און פּיקט אַרױס דעם נבֿיאס בליק.



און ס'טראָגט אין שנאָבל איצט די קראָ שױן

די זעונג זײַנע און זײַן ליכט

צו מיר, צו מיר ביז האַלב פֿאַרלאָשן

איך זע די זעונג אומגעריכט.



ס'איז ניט קײן חלום פֿון אַ דיכטער,

דער נבֿיא טרײסט, איך טרײסט װי ער

און זע די װעלט דורך זיבן ליכטער

געשפּיגלט אין דעם נבֿיאס טרער.

kval: http://libsecnt.haifa.ac.il/eimsuv/viewerex.asp