BIBLIOTHECA AUGUSTANA

 

Aaron Tseytlin

1898-1973

 

Arn Tseytlin zikhrono livrokho

 

fun Eliezer Vizel

 

kval: The Mendele Review (24 July 1997)

 

_______________________________________________________________________

 

 

 

Arn Tseytlin hot gegleybt az der malekhamoves hot nisht keyn shlite ibern mentsh, vos iz, in zayn mehus, umshterblekh. Er hot der doziker teme gevidmet tsvey vikhtike, vogike bikher. Loyt zayn tsugang lebn di toyte oyf yener velt un haltn on afile a kontakt mit undzerer. Zey redn, zey monen, zey vorenen. Di tsore iz ober, vos di lebedike zenen tsu farnumen mit narishe, oylem-hazedike inyonim kedey tsu farshteyn di shprakh fun oylem haemes. Di gantse parapsikhalogishe visnshaft bavayzt, az s'iz take azoy. Got hot dem mentsh nisht bashafn kedey im tsu teytn. Der toyt iz bloyz an ibergang: oyf yener zayt ployt iz an andere velt faran, a velt vu altsding iz emes un koydeshdik, vu altsding iz eybikayt.

Iz zol zayn, Reb Arn, az ir zent gerekht. Farvos zhe, zogt mir, kh'bet aykh, farvos zhe is dos harts azoy tsebrokhn bay ayer levaye?

Kh'dermon zikh in undzere geshprekhn, vos zenen gikher geven shpanendike monologn: Ikh hob lib gehat, in zayn mekhitse, nisht tsu zayn epes andersh vi a tsuherer.

In onheyb fleg ikh im betn er zol mir dertseyln zikhroynes fun zayn foter R' Hilel Tseytlin h[aShem]y[ikom]"d[amo]: di legendare figur, vos hot baloykhtn dos Varshever yidntum.

S'dakht zikh mir, az kh'hob vegn dozikn koydesh geleynt altsding, vos s'iz faran in druk. Er hot mikh lange yorn gehaltn mamesh vi tsugeshmidt tsu zayn geshtalt: der faroyszeer, der faroyszoger, der mekoynen, der denker, der veker, der treyster un, tsum sof, der martirer vos iz gegangen tsum toyt in talis ayngehilt un mitn Zoyer untern orem....

Ven der groyser zun flegt redn vegn zayn groysn foter, flegt a modne fayrl zikh ontsindn in zayne bloye oygn: «Yo, mayn tate iz geven, geven....»

Itst, tayerer Reb Arn, vet men zogn: «Der zun iz geven, geven....»

Vos iz Arn Tseytlin alts nisht geven? Aza filzaytikn talant hot di yidish-hebreishe literatur biz im – un oyser im – nisht farmogt.

Er hot farfast drames un poemes, klog-lider un humoreskes, filozofishe eseyen un literarishe ophandlungen; er hot bahersht fremdshprakhike kulturn genoy vi di eygene; er hot tsitirt maymorey-khazal un khsidishe vertlekh un glaykhtsaytik dermont epes fun a Sokrates oder a Shopnhoyer....

Fundestvegn hot er bavizn zayn stil nisht tsu balestikn mit zayne kentenishn. Punkt farkert: Zayn shraybn is gebentsht mit pashtes, vos iz der hoykhpunkt fun kunst.

Faran shrayber reshoim un faran shrayber tsadikim; Reb Arn hot gehert tsu der tsveyter kategorye. Er iz poshet umfeyik geven aroyszogn a shlekht vort vegn dem oder yenem kolege. Nokh mer: er hot afile vegn der ershter kategorye keyn shlekhts nisht gekont zogn.

Shoen-lang flegn mir zitsn in der kikh fun zayn dire, oyf Riversayd-Drayv, un er flegt dertseyln mayselekh fun amol, analizirn di gesheenishn fun tog, formulirn khidushim vegn der parshe fun der vokh, oyfmishn oytobiografishe derinerungen – un dos alts on loshn-hore, on rekhiles.

Nokh mer: On biternish. Afile ven er flegt shildern zayne same ershte iberlebungen in Amerike, zayn aynzamkayt beshas di milkhome-yorn, zayn umet un zayn troyer fun yener tkufe, afile demolt flegt er oykh zikh oysdrikn mit a gelekhterl: Er hot beshum-oyfn nisht gevolt mishpetn. Kh'her nokh itst zayn shtim: «Kh'bin mit zikh aleyn nokh nisht fartik gevorn....kh'prubir nokh alts dergeyn tsum sod fun mayn lebn. Farvos hot punkt mikh der talyen oysgemitn – farvos mikh un nisht andere, vos zenen geven fil erlekher un fil beser vi ikh?....»

Nor ven mir flegn onrirn dos kapitl fun khurbn, flegt zayn filosofishe shalvedikayt zikh fun im opton, zayn ponim flegt zikh tseflakern. «Arele, baruik zikh....torst nisht....» – flegt Rokhl Tseytlin, mit tsartkayt un libshaft, zikh mit im oystaynen. «Doktoyrim hobn bafoyln....dayn harts....» Un kh'her nokh itst zayn entfer: «Vos veysn di doktoyrim vos s'tut zikh bay mir in harts?»

Fliyen itst shtiker makhshoves durkhn moyekh, di shul iz kimat vi ful. Rabonim un shrayber makhn hespedim oyf hebreish, english un yidish. Kh'her zeyere verter, ober kh'her nokh mer – mit mayn inerlekhn oyer – di shtim fun Reb Arn aleyn.

«Neyn,» zogt er, «di milyonen kdoyshim zenen nisht umgekumen: Zey lebn ergets-vu un kukn oyf undzer mentshhayt mit opshay....» Vayter: «Farvos hot der goyrl mikh oysgemitn? Kedey kh'zol kenen aroysgebn mayn tatns ksovim....» An ander mol: «A yid, vos farmogt nisht keyn ahaves- Yisroel, iz keyn mentsh nisht....»

Zol zayn, Reb Arn, az ir zent gerekht. Zol zayn, az der toyt iz keyn mol nisht der ziger. Oyb azoy, freg ikh aykh, farvos iz dos harts azoy tsebrokhn geyendik nokh ayer orn in mitn gas? Tsi iz es vayl ir zent geven der letster Tseytlin? Tsi iz es vayl mit aykh iz avek mer vi der yokhed aleyn?

Mit shtume blikn un geboygene kep geyen ayere fraynt un talmidim nokh ayer orn – un s'dakht mir, az zey veln nisht oyfhern tsu geyn azoy a lange, lange tsayt.

 

――――――――

 

kval: Arn Tseytlin, «Literarishe un filosofishe eseyen», 1980, pp. 379-381