De rerum natura

Liber quintus

_________________________________________________________

Quis potis est dignum pollenti pectore carmen

condere pro rerum maiestate hisque repertis?

quisve valet verbis tantum, qui fingere laudes

pro meritis eius possit, qui talia nobis

5

pectore parta suo quaesitaque praemia liquit?

nemo, ut opinor, erit mortali corpore cretus.

nam si, ut ipsa petit maiestas cognita rerum,

dicendum est, deus ille fuit, deus, inclyte Memmi,

qui princeps vitae rationem invenit eam quae

10

nunc appellatur sapientia, quique per artem

fluctibus et tantis vitam tantisque tenebris

in tam tranquillo et tam clara luce locavit.

confer enim divina aliorum antiqua reperta.

namque Ceres fertur fruges Liberque liquoris

15

vitigeni laticem mortalibus instituisse;

cum tamen his posset sine rebus vita manere,

ut fama est aliquas etiam nunc vivere gentis.

at bene non poterat sine puro pectore vivi;

quo magis hic merito nobis deus esse videtur,

20

ex quo nunc etiam per magnas didita gentis

dulcia permulcent animos solacia vitae.

Herculis antistare autem si facta putabis,

longius a vera multo ratione ferere.

quid Nemeaeus enim nobis nunc magnus hiatus

25

ille leonis obesset et horrens Arcadius sus,

30

tanto opere officerent nobis Stymphala colentes?

26

denique quid Cretae taurus Lernaeaque pestis

hydra venenatis posset vallata colubris?

quidve tripectora tergemini vis Geryonai

29

et Diomedis equi spirantes naribus ignem

31

Thracia Bistoniasque plagas atque Ismara propter

aureaque Hesperidum servans fulgentia mala,

asper, acerba tuens, immani corpore serpens

arboris amplexus stirpes? quid denique obesset

35

propter Atlanteum litus pelagique severa,

quo neque noster adit quisquam nec barbarus audet?

cetera de genere hoc quae sunt portenta perempta,

si non victa forent, quid tandem viva nocerent?

nil, ut opinor: ita ad satiatem terra ferarum

40

nunc etiam scatit et trepido terrore repleta est

per nemora ac montes magnos silvasque profundas;

quae loca vitandi plerumque est nostra potestas.

at nisi purgatumst pectus, quae proelia nobis

atque pericula tumst ingratis insinuandum!

45

quantae tum scindunt hominem cuppedinis acres

sollicitum curae quantique perinde timores!

quidve superbia spurcitia ac petulantia? quantas

efficiunt clades! quid luxus desidiaeque?

haec igitur qui cuncta subegerit ex animoque

50

expulerit dictis, non armis, nonne decebit

hunc hominem numero divom dignarier esse?

cum bene praesertim multa ac divinitus ipsis

iam mortalibus e divis dare dicta suerit

atque omnem rerum naturam pandere dictis.

55

Cuius ego ingressus vestigia dum rationes

persequor ac doceo dictis, quo quaeque creata

foedere sint, in eo quam sit durare necessum

nec validas valeant aevi rescindere leges,

quo genere in primis animi natura reperta est

60

nativo primum consistere corpore creta,

nec posse incolumem magnum durare per aevum,

sed simulacra solere in somnis fallere mentem,

cernere cum videamur eum quem vita reliquit,

quod super est, nunc huc rationis detulit ordo,

65

ut mihi mortali consistere corpore mundum

nativomque simul ratio reddunda sit esse;

et quibus ille modis congressus materiai

fundarit terram caelum mare sidera solem

lunaique globum; tum quae tellure animantes

70

extiterint, et quae nullo sint tempore natae;

quove modo genus humanum variante loquella

coeperit inter se vesci per nomina rerum;

et quibus ille modis divom metus insinuarit

pectora, terrarum qui in orbi sancta tuetur

75

fana lacus lucos aras simulacraque divom.

praeterea solis cursus lunaeque meatus

expediam qua vi flectat natura gubernans;

ne forte haec inter caelum terramque reamur

libera sponte sua cursus lustrare perennis,

80

morigera ad fruges augendas atque animantis,

neve aliqua divom volvi ratione putemus.

nam bene qui didicere deos securum agere aevom,

si tamen interea mirantur qua ratione

quaeque geri possint, praesertim rebus in illis

85

quae supera caput aetheriis cernuntur in oris,

rursus in antiquas referuntur religiones

et dominos acris adsciscunt, omnia posse

quos miseri credunt, ignari quid queat esse,

quid nequeat, finita potestas denique cuique

90

qua nam sit ratione atque alte terminus haerens.

Quod super est, ne te in promissis plura moremur,

principio maria ac terras caelumque tuere;

quorum naturam triplicem, tria corpora, Memmi,

tris species tam dissimilis, tria talia texta,

95

una dies dabit exitio, multosque per annos

sustentata ruet moles et machina mundi.

nec me animi fallit quam res nova miraque menti

accidat exitium caeli terraeque futurum,

et quam difficile id mihi sit pervincere dictis;

100

ut fit ubi insolitam rem adportes auribus ante

nec tamen hanc possis oculorum subdere visu

nec iacere indu manus, via qua munita fidei

proxima fert humanum in pectus templaque mentis.

sed tamen effabor. dictis dabit ipsa fidem res

105

forsitan et graviter terrarum motibus ortis

omnia conquassari in parvo tempore cernes.

quod procul a nobis flectat fortuna gubernans,

et ratio potius quam res persuadeat ipsa

succidere horrisono posse omnia victa fragore.

110

Qua prius adgrediar quam de re fundere fata

sanctius et multo certa ratione magis quam

Pythia quae tripode a Phoebi lauroque profatur,

multa tibi expediam doctis solacia dictis;

religione refrenatus ne forte rearis

115

terras et solem et caelum, mare sidera lunam,

corpore divino debere aeterna manere,

proptereaque putes ritu par esse Gigantum

pendere eos poenas inmani pro scelere omnis,

qui ratione sua disturbent moenia mundi

120

praeclarumque velint caeli restinguere solem

inmortalia mortali sermone notantes;

quae procul usque adeo divino a numine distent

inque deum numero quae sint indigna videri,

notitiam potius praebere ut posse putentur

125

quid sit vitali motu sensuque remotum.

quippe etenim non est, cum quovis corpore ut esse

posse animi natura putetur consiliumque.

sicut in aethere non arbor, non aequore salso

nubes esse queunt neque pisces vivere in arvis

130

nec cruor in lignis neque saxis sucus inesse,

certum ac dispositumst ubi quicquid crescat et insit,

sic animi natura nequit sine corpore oriri

sola neque a nervis et sanguine longius esse.

quod si posset enim, multo prius ipsa animi vis

135

in capite aut umeris aut imis calcibus esse

posset et innasci quavis in parte soleret,

tandem in eodem homine atque in eodem vase manere.

quod quoniam nostro quoque constat corpore certum

dispositumque videtur ubi esse et crescere possit

140

seorsum anima atque animus, tanto magis infitiandum

totum posse extra corpus formamque animalem

putribus in glebis terrarum aut solis in igni

aut in aqua durare aut altis aetheris oris.

haud igitur constant divino praedita sensu,

145

quandoquidem nequeunt vitaliter esse animata.

Illud item non est ut possis credere, sedes

esse deum sanctas in mundi partibus ullis.

tenvis enim natura deum longeque remota

sensibus ab nostris animi vix mente videtur;

150

quae quoniam manuum tactum suffugit et ictum,

tactile nil nobis quod sit contingere debet;

tangere enim non quit quod tangi non licet ipsum.

quare etiam sedes quoque nostris sedibus esse

dissimiles debent, tenues de corpore eorum;

155

quae tibi posterius largo sermone probabo.

Dicere porro hominum causa voluisse parare

praeclaram mundi naturam proptereaque

adlaudabile opus divom laudare decere

aeternumque putare atque inmortale futurum,

160

nec fas esse, deum quod sit ratione vetusta

gentibus humanis fundatum perpetuo aevo,

sollicitare suis ulla vi ex sedibus umquam

nec verbis vexare et ab imo evertere summa,

cetera de genere hoc adfingere et addere, Memmi,

165

desiperest. quid enim inmortalibus atque beatis

gratia nostra queat largirier emolumenti,

ut nostra quicquam causa gerere adgrediantur?

quidve novi potuit tanto post ante quietos

inlicere ut cuperent vitam mutare priorem?

170

nam gaudere novis rebus debere videtur

cui veteres obsunt; sed cui nihil accidit aegri

tempore in ante acto, cum pulchre degeret aevom,

quid potuit novitatis amorem accendere tali?

quidve mali fuerat nobis non esse creatis?

175

an, credo, in tenebris vita ac maerore iacebat,

donec diluxit rerum genitalis origo?

natus enim debet qui cumque est velle manere

in vita, donec retinebit blanda voluptas;

qui numquam vero vitae gustavit amorem

180

nec fuit in numero, quid obest non esse creatum?

exemplum porro gignundis rebus et ipsa

notities hominum divis unde insita primum est,

quid vellent facere ut scirent animoque viderent,

quove modost umquam vis cognita principiorum

185

quidque inter sese permutato ordine possent.

si non ipsa dedit speciem natura creandi?

namque ita multa modis multis primordia rerum

ex infinito iam tempore percita plagis

ponderibusque suis consuerunt concita ferri

190

omnimodisque coire atque omnia pertemptare,

quae cumque inter se possint congressa creare,

ut non sit mirum, si in talis disposituras

deciderunt quoque et in talis venere meatus,

qualibus haec rerum geritur nunc summa novando.

195

Quod <si> iam rerum ignorem primordia quae sint,

hoc tamen ex ipsis caeli rationibus ausim

confirmare aliisque ex rebus reddere multis,

nequaquam nobis divinitus esse paratam

naturam rerum: tanta stat praedita culpa.

200

principio quantum caeli tegit impetus ingens,

inde avidam partem montes silvaeque ferarum

possedere, tenent rupes vastaeque paludes

et mare, quod late terrarum distinet oras.

inde duas porro prope partis fervidus ardor

205

adsiduusque geli casus mortalibus aufert.

quod super est arvi, tamen id natura sua vi

sentibus obducat, ni vis humana resistat

vitai causa valido consueta bidenti

ingemere et terram pressis proscindere aratris.

210

si non fecundas vertentes vomere glebas

terraique solum subigentes cimus ad ortus.

sponte sua nequeant liquidas existere in auras.

et tamen inter dum magno quaesita labore

cum iam per terras frondent atque omnia florent,

215

aut nimiis torret fervoribus aetherius sol

aut subiti peremunt imbris gelidaeque pruinae

flabraque ventorum violento turbine vexant.

praeterea genus horriferum natura ferarum

humanae genti infestum terraque marique

220

cur alit atque auget? cur anni tempora morbos

adportant? quare mors inmatura vagatur?

tum porro puer, ut saevis proiectus ab undis

navita, nudus humi iacet infans indigus omni

vitali auxilio, cum primum in luminis oras

225

nixibus ex alvo matris natura profudit,

vagituque locum lugubri complet, ut aequumst

cui tantum in vita restet transire malorum.

at variae crescunt pecudes armenta feraeque

nec crepitacillis opus est nec cuiquam adhibendast

230

almae nutricis blanda atque infracta loquella

nec varias quaerunt vestes pro tempore caeli,

denique non armis opus est, non moenibus altis,

qui sua tutentur, quando omnibus omnia large

tellus ipsa parit naturaque daedala rerum.

235

Principio quoniam terrai corpus et umor

aurarumque leves animae calidique vapores,

e quibus haec rerum consistere summa videtur,

omnia nativo ac mortali corpore constant,

debet eodem omnis mundi natura putari.

240

quippe etenim, quorum partis et membra videmus

corpore nativo mortalibus esse figuris,

haec eadem ferme mortalia cernimus esse

et nativa simul. qua propter maxima mundi

cum videam membra ac partis consumpta regigni,

245

scire licet caeli quoque item terraeque fuisse

principiale aliquod tempus clademque futuram.

Illud in his rebus ne corripuisse rearis

me mihi, quod terram atque ignem mortalia sumpsi

esse neque umorem dubitavi aurasque perire

250

atque eadem gigni rursusque augescere dixi.

principio pars terrai non nulla, perusta

solibus adsiduis, multa pulsata pedum vi,

pulveris exhalat nebulam nubesque volantis,

quas validi toto dispergunt aëre venti.

255

pars etiam glebarum ad diluviem revocatur

imbribus et ripas radentia flumina rodunt.

praeterea pro parte sua, quod cumque alit auget,

redditur; et quoniam dubio procul esse videtur

omniparens eadem rerum commune sepulcrum.

260

ergo terra tibi libatur et aucta recrescit.

Quod super est, umore novo mare flumina fontes

semper abundare et latices manare perennis

nil opus est verbis: magnus decursus aquarum

undique declarat. sed primum quicquid aquai

265

tollitur in summaque fit ut nihil umor abundet,

partim quod validi verrentes aequora venti

deminuunt radiisque retexens aetherius sol,

partim quod supter per terras diditur omnis;

percolatur enim virus retroque remanat

270

materies umoris et ad caput amnibus omnis

convenit, inde super terras fluit agmine dulci

qua via secta semel liquido pede detulit undas.

Aëra nunc igitur dicam, qui corpore toto

innumerabiliter privas mutatur in horas.

275

semper enim, quod cumque fluit de rebus, id omne

aëris in magnum fertur mare; qui nisi contra

corpora retribuat rebus recreetque fluentis,

omnia iam resoluta forent et in aëra versa.

haut igitur cessat gigni de rebus et in res

280

reccidere, adsidue quoniam fluere omnia constat.

Largus item liquidi fons luminis, aetherius sol,

inrigat adsidue caelum candore recenti

suppeditatque novo confestim lumine lumen.

nam primum quicquid fulgoris disperit ei,

285

quo cumque accidit. id licet hinc cognoscere possis,

quod simul ac primum nubes succedere soli

coepere et radios inter quasi rumpere lucis,

extemplo inferior pars horum disperit omnis

terraque inumbratur qua nimbi cumque feruntur;

290

ut noscas splendore novo res semper egere

et primum iactum fulgoris quemque perire

nec ratione alia res posse in sole videri,

perpetuo ni suppeditet lucis caput ipsum.

quin etiam nocturna tibi, terrestria quae sunt,

295

lumina, pendentes lychni claraeque coruscis

fulguribus pingues multa caligine taedae

consimili properant ratione, ardore ministro,

suppeditare novom lumen, tremere ignibus instant,

instant, nec loca lux inter quasi rupta relinquit:

300

usque adeo properanter ab omnibus ignibus ei

exitium celeri celeratur origine flammae.

sic igitur solem lunam stellasque putandum

ex alio atque alio lucem iactare subortu

et primum quicquid flammarum perdere semper,

305

inviolabilia haec ne credas forte vigere.

Denique non lapides quoque vinci cernis ab aevo,

non altas turris ruere et putrescere saxa,

non delubra deum simulacraque fessa fatisci

nec sanctum numen fati protollere finis

310

posse neque adversus naturae foedera niti?

denique non monimenta virum dilapsa videmus,

[quaerere proporro, sibi cumque senescere credas,]

non ruere avolsos silices a montibus altis

nec validas aevi vires perferre patique

315

finiti? neque enim caderent avolsa repente,

ex infinito quae tempore pertolerassent

omnia tormenta aetatis, privata fragore.

Denique iam tuere hoc, circum supraque quod omne

continet amplexu terram: si procreat ex se

320

omnia, quod quidam memorant, recipitque perempta,

totum nativum mortali corpore constat.

nam quod cumque alias ex se res auget alitque,

deminui debet, recreari, cum recipit res.

Praeterea si nulla fuit genitalis origo

325

terrarum et caeli semperque aeterna fuere,

cur supera bellum Thebanum et funera Troiae

non alias alii quoque res cecinere poëtae?

quo tot facta virum totiens cecidere neque usquam

aeternis famae monimentis insita florent?

330

verum, ut opinor, habet novitatem summa recensque

naturast mundi neque pridem exordia cepit.

quare etiam quaedam nunc artes expoliuntur,

nunc etiam augescunt; nunc addita navigiis sunt

multa, modo organici melicos peperere sonores,

335

denique natura haec rerum ratioque repertast

nuper, et hanc primus cum primis ipse repertus

nunc ego sum in patrias qui possim vertere voces.

Quod si forte fuisse ante hac eadem omnia credis,

sed periise hominum torrenti saecla vapore,

340

aut cecidisse urbis magno vexamine mundi,

aut ex imbribus adsiduis exisse rapaces

per terras amnes atque oppida coperuisse.

tanto quique magis victus fateare necessest

exitium quoque terrarum caelique futurum;

345

nam cum res tantis morbis tantisque periclis

temptarentur, ibi si tristior incubuisset

causa, darent late cladem magnasque ruinas.

nec ratione alia mortales esse videmur,

inter nos nisi quod morbis aegrescimus isdem

350

atque illi quos a vita natura removit.

Praeterea quae cumque manent aeterna necessust

aut, quia sunt solido cum corpore, respuere ictus

nec penetrare pati sibi quicquam quod queat artas

dissociare intus partis, ut materiai

355

corpora sunt, quorum naturam ostendimus ante,

aut ideo durare aetatem posse per omnem,

plagarum quia sunt expertia, sicut inane est,

quod manet intactum neque ab ictu fungitur hilum,

aut etiam quia nulla loci sit copia circum,

360

quo quasi res possint discedere dissoluique,

sicut summarum summa est aeterna, neque extra

qui locus est quo dissiliant neque corpora sunt quae

possint incidere et valida dissolvere plaga.

at neque, uti docui, solido cum corpore mundi

365

naturast, quoniam admixtumst in rebus inane,

nec tamen est ut inane, neque autem corpora desunt,

ex infinito quae possint forte coorta

corruere hanc rerum violento turbine summam

aut aliam quamvis cladem inportare pericli,

370

nec porro natura loci spatiumque profundi

deficit, exspargi quo possint moenia mundi,

aut alia quavis possunt vi pulsa perire.

haut igitur leti praeclusa est ianua caelo

nec soli terraeque neque altis aequoris undis,

375

sed patet immani et vasto respectat hiatu.

quare etiam nativa necessumst confiteare

haec eadem; neque enim, mortali corpore quae sunt,

ex infinito iam tempore adhuc potuissent

inmensi validas aevi contemnere vires.

380

Denique tantopere inter se cum maxima mundi

pugnent membra, pio nequaquam concita bello,

nonne vides aliquam longi certaminis ollis

posse dari finem, vel cum sol et vapor omnis

omnibus epotis umoribus exsuperarint?

385

quod facere intendunt, neque adhuc conata patrantur;

tantum suppeditant amnes ultraque minantur

omnia diluviare ex alto gurgite ponti:

ne quiquam, quoniam verrentes aequora venti

deminuunt radiisque retexens aetherius sol,

390

et siccare prius confidunt omnia posse

quam liquor incepti possit contingere finem.

tantum spirantes aequo certamine bellum

magnis <inter se> de rebus cernere certant,

cum semel interea fuerit superantior ignis

395

et semel, ut fama est, umor regnarit in arvis.

ignis enim superavit et ambiens multa perussit,

avia cum Phaethonta rapax vis solis equorum

aethere raptavit toto terrasque per omnis.

at pater omnipotens ira tum percitus acri

400

magnanimum Phaethonta repenti fulminis ictu

deturbavit equis in terram, Solque cadenti

obvius aeternam succepit lampada mundi

disiectosque redegit equos iunxitque trementis,

inde suum per iter recreavit cuncta gubernans,

405

scilicet ut veteres Graium cecinere poëtae.

quod procul a vera nimis est ratione repulsum.

ignis enim superare potest ubi materiai

ex infinito sunt corpora plura coorta;

inde cadunt vires aliqua ratione revictae,

410

aut pereunt res exustae torrentibus auris.

umor item quondam coepit superare coortus,

ut fama est, hominum vitas quando obruit undis;

inde ubi vis aliqua ratione aversa recessit,

ex infinito fuerat quae cumque coorta,

415

constiterunt imbres et flumina vim minuerunt.

Sed quibus ille modis coniectus materiai

fundarit terram et caelum pontique profunda,

solis lunai cursus, ex ordine ponam.

nam certe neque consilio primordia rerum

420

ordine se suo quaeque sagaci mente locarunt

nec quos quaeque darent motus pepigere profecto;

sed quia multa modis multis primordia rerum

ex infinito iam tempore percita plagis

ponderibusque suis consuerunt concita ferri

425

omnimodisque coire atque omnia pertemptare,

quae cumque inter se possent congressa creare,

propterea fit uti magnum volgata per aevom

omnigenus coetus et motus experiundo

tandem conveniant ea quae coniecta repente

430

magnarum rerum fiunt exordia saepe,

terrai maris et caeli generisque animantum.

Hic neque tum solis rota cerni lumine largo

altivolans poterat nec magni sidera mundi

nec mare nec caelum nec denique terra neque aër

435

nec similis nostris rebus res ulla videri,

sed nova tempestas quaedam molesque coorta.

diffugere inde loci partes coepere paresque

cum paribus iungi res et discludere mundum

membraque dividere et magnas disponere partes

440

omnigenis e principiis, discordia quorum

intervalla vias conexus pondera plagas

concursus motus turbabat proelia miscens

propter dissimilis formas variasque figuras,

quod non omnia sic poterant coniuncta manere

445

nec motus inter sese dare convenientis,

hoc est, a terris altum secernere caelum,

et sorsum mare, uti secreto umore pateret,

seorsus item puri secretique aetheris ignes.

Quippe etenim primum terrai corpora quaeque,

450

propterea quod erant gravia et perplexa, coibant

in medio atque imas capiebant omnia sedes;

quae quanto magis inter se perplexa coibant,

tam magis expressere ea quae mare sidera solem

lunamque efficerent et magni moenia mundi;

455

omnia enim magis haec e levibus atque rutundis

seminibus multoque minoribus sunt elementis

quam tellus. ideo per rara foramina terrae

partibus erumpens primus se sustulit aether

ignifer et multos secum levis abstulit ignis,

460

non alia longe ratione ac saepe videmus,

aurea cum primum gemmantis rore per herbas

matutina rubent radiati lumina solis

exhalantque lacus nebulam fluviique perennes

ipsaque ut inter dum tellus fumare videtur;

465

omnia quae sursum cum conciliantur, in alto

corpore concreto subtexunt nubila caelum.

sic igitur tum se levis ac diffusilis aether

corpore concreto circum datus undique saepsit

et late diffusus in omnis undique partis

470

omnia sic avido complexu cetera saepsit.

hunc exordia sunt solis lunaeque secuta,

interutrasque globi quorum vertuntur in auris;

quae neque terra sibi adscivit nec maximus aether,

quod neque tam fuerunt gravia ut depressa sederent,

475

nec levia ut possent per summas labier oras,

et tamen interutrasque ita sunt, ut corpora viva

versent et partes ut mundi totius extent;

quod genus in nobis quaedam licet in statione

membra manere, tamen cum sint ea quae moveantur.

480

his igitur rebus retractis terra repente,

maxuma qua nunc se ponti plaga caerula tendit,

succidit et salso suffudit gurgite fossas.

inque dies quanto circum magis aetheris aestus

et radii solis cogebant undique terram

485

verberibus crebris extrema ad limina fartam

in medio ut propulsa suo condensa coiret,

tam magis expressus salsus de corpore sudor

augebat mare manando camposque natantis,

et tanto magis illa foras elapsa volabant

490

corpora multa vaporis et aëris altaque caeli

densabant procul a terris fulgentia templa.

sidebant campi, crescebant montibus altis

ascensus; neque enim poterant subsidere saxa

nec pariter tantundem omnes succumbere partis.

495

Sic igitur terrae concreto corpore pondus

constitit atque omnis mundi quasi limus in imum

confluxit gravis et subsedit funditus ut faex;

inde mare, inde aër, inde aether ignifer ipse

corporibus liquidis sunt omnia pura relicta

500

et leviora aliis alia, et liquidissimus aether

atque levissimus aërias super influit auras

nec liquidum corpus turbantibus aëris auris

commiscet; sinit haec violentis omnia verti

turbinibus, sinit incertis turbare procellis,

505

ipse suos ignis certo fert impete labens.

nam modice fluere atque uno posse aethera nisu

significat Pontos, mare certo quod fluit aestu

unum labendi conservans usque tenorem.

Motibus astrorum nunc quae sit causa canamus.

510

principio magnus caeli si vortitur orbis,

ex utraque polum parti premere aëra nobis

dicendum est extraque tenere et claudere utrimque;

inde alium supra fluere atque intendere eodem

quo volvenda micant aeterni sidera mundi;

515

aut alium supter, contra qui subvehat orbem,

ut fluvios versare rotas atque austra videmus.

est etiam quoque uti possit caelum omne manere

in statione, tamen cum lucida signa ferantur,

sive quod inclusi rapidi sunt aetheris aestus

520

quaerentesque viam circum versantur et ignes

passim per caeli volvunt summania templa,

sive aliunde fluens alicunde extrinsecus aër

versat agens ignis, sive ipsi serpere possunt,

quo cuiusque cibus vocat atque invitat euntis,

525

flammea per caelum pascentis corpora passim.

nam quid in hoc mundo sit eorum ponere certum

difficilest; sed quid possit fiatque per omne

in variis mundis varia ratione creatis,

id doceo plurisque sequor disponere causas,

530

motibus astrorum quae possint esse per omne;

e quibus una tamen sit et haec quoque causa necessest,

quae vegeat motum signis; sed quae sit earum

praecipere haud quaquamst pedetemptim progredientis.

Terraque ut in media mundi regione quiescat,

535

evanescere paulatim et decrescere pondus

convenit atque aliam naturam supter habere

ex ineunte aevo coniunctam atque uniter aptam

partibus aëriis mundi, quibus insita vivit.

propterea non est oneri neque deprimit auras,

540

ut sua cuique homini nullo sunt pondere membra

nec caput est oneri collo nec denique totum

corporis in pedibus pondus sentimus inesse;

at quae cumque foris veniunt inpostaque nobis

pondera sunt laedunt, permulto saepe minora.

545

usque adeo magni refert quid quaeque queat res.

sic igitur tellus non est aliena repente

allata atque auris aliunde obiecta alienis,

sed pariter prima concepta ab origine mundi

certaque pars eius, quasi nobis membra videntur.

550

Praeterea grandi tonitru concussa repente

terra supra quae se sunt concutit omnia motu;

quod facere haut ulla posset ratione, nisi esset

partibus aëriis mundi caeloque revincta;

nam communibus inter se radicibus haerent

555

ex ineunte aevo coniuncta atque uniter aucta.

Nonne vides etiam quam magno pondere nobis

sustineat corpus tenuissima vis animai,

propterea quia tam coniuncta atque uniter apta est?

Denique iam saltu pernici tollere corpus

560

quid potis est nisi vis animae, quae membra gubernat?

iamne vides quantum tenuis natura valere

possit, ubi est coniuncta gravi cum corpore, ut aër

coniunctus terris et nobis est animi vis?

Nec nimio solis maior rota nec minor ardor

565

esse potest, nostris quam sensibus esse videtur.

nam quibus e spatiis cumque ignes lumina possunt

adiicere et calidum membris adflare vaporem,

nil magnis intervallis de corpore libant

569

flammarum, nihil ad speciem est contractior ignis.

573

proinde, calor quoniam solis lumenque profusum

570

perveniunt nostros ad sensus et loca fulgent,

forma quoque hinc solis debet filumque videri,

572

nil adeo ut possis plus aut minus addere vere.

574

[perveniunt nostros ad sensus et loca fulgent]

575

lunaque sive notho fertur loca lumine lustrans,

sive suam proprio iactat de corpore lucem,

quidquid id est, nihilo fertur maiore figura

quam, nostris oculis qua cernimus, esse videtur.

nam prius omnia, quae longe semota tuemur

580

aëra per multum, specie confusa videntur

quam minui filum. quapropter luna necesse est,

quandoquidem claram speciem certamque figuram

praebet, ut est oris extremis cumque notata,

quanta quoquest, tanta hinc nobis videatur in alto.

585

postremo quos cumque vides hinc aetheris ignes,

594

scire licet perquam pauxillo posse minores

595

esse vel exigua maioris parte brevique.

586

quandoquidem quos cumque in terris cernimus <ignes>,

dum tremor <et> clarus dum cernitur ardor eorum,

perparvom quiddam inter dum mutare videntur

alteram utram in partem filum, quo longius absunt.

590

Illud item non est mirandum, qua ratione

tantulus ille queat tantum sol mittere lumen,

quod maria ac terras omnis caelumque rigando

593

compleat et calido perfundat cuncta vapore.

596

[quanta quoquest tanta hinc nobis videatur in alto]

nam licet hinc mundi patefactum totius unum

largifluum fontem scatere atque erumpere lumen,

ex omni mundo quia sic elementa vaporis

600

undique conveniunt et sic coniectus eorum

confluit, ex uno capite hic ut profluat ardor.

nonne vides etiam quam late parvus aquai

prata riget fons inter dum campisque redundet?

est etiam quoque uti non magno solis ab igni

605

aëra percipiat calidis fervoribus ardor,

opportunus ita est si forte et idoneus aër,

ut queat accendi parvis ardoribus ictus;

quod genus inter dum segetes stipulamque videmus

accidere ex una scintilla incendia passim.

610

forsitan et rosea sol alte lampade lucens

possideat multum caecis fervoribus ignem

circum se, nullo qui sit fulgore notatus,

aestifer ut tantum radiorum exaugeat ictum.

Nec ratio solis simplex <et> recta patescit,

615

quo pacto aestivis e partibus aegocerotis

brumalis adeat flexus atque inde revertens

canceris ut vertat metas ad solstitialis,

lunaque mensibus id spatium videatur obire,

annua sol in quo consumit tempora cursu.

620

non, inquam, simplex his rebus reddita causast.

nam fieri vel cum primis id posse videtur,

Democriti quod sancta viri sententia ponit,

quanto quaeque magis sint terram sidera propter,

tanto posse minus cum caeli turbine ferri;

625

evanescere enim rapidas illius et acris

imminui supter viris, ideoque relinqui

paulatim solem cum posterioribus signis,

inferior multo quod sit quam fervida signa.

et magis hoc lunam: quanto demissior eius

630

cursus abest procul a caelo terrisque propinquat,

tanto posse minus cum signis tendere cursum.

flaccidiore etiam quanto iam turbine fertur

inferior quam sol, tanto magis omnia signa

hanc adipiscuntur circum praeterque feruntur.

635

propterea fit ut haec ad signum quodque reverti

mobilius videatur, ad hanc quia signa revisunt.

fit quoque ut e mundi transversis partibus aër

alternis certo fluere alter tempore possit,

qui queat aestivis solem detrudere signis

640

brumalis usque ad flexus gelidumque rigorem,

et qui reiciat gelidis a frigoris umbris

aestiferas usque in partis et fervida signa.

et ratione pari lunam stellasque putandumst,

quae volvunt magnos in magnis orbibus annos,

645

aëribus posse alternis e partibus ire.

nonne vides etiam diversis nubila ventis

diversas ire in partis inferna supernis?

qui minus illa queant per magnos aetheris orbis

aestibus inter se diversis sidera ferri?

650

At nox obruit ingenti caligine terras,

aut ubi de longo cursu sol ultima caeli

impulit atque suos efflavit languidus ignis

concussos itere et labefactos aëre multo,

aut quia sub terras cursum convortere cogit

655

vis eadem, supra quae terras pertulit orbem.

Tempore item certo roseam Matuta per oras

aetheris auroram differt et lumina pandit,

aut quia sol idem, sub terras ille revertens,

anticipat caelum radiis accendere temptans,

660

aut quia conveniunt ignes et semina multa

confluere ardoris consuerunt tempore certo,

quae faciunt solis nova semper lumina gigni;

quod genus Idaeis fama est e montibus altis

dispersos ignis orienti lumine cerni,

665

inde coire globum quasi in unum et conficere orbem.

nec tamen illud in his rebus mirabile debet

esse, quod haec ignis tam certo tempore possint

semina confluere et solis reparare nitorem.

multa videmus enim, certo quae tempore fiunt

670

omnibus in rebus. florescunt tempore certo

arbusta et certo dimittunt tempore florem.

nec minus in certo dentes cadere imperat aetas

tempore et inpubem molli pubescere veste

et pariter mollem malis demittere barbam.

675

fulmina postremo nix imbres nubila venti

non nimis incertis fiunt in partibus anni.

namque ubi sic fuerunt causarum exordia prima

atque ita res mundi cecidere ab origine prima,

conseque quoque iam redeunt ex ordine certo.

680

Crescere itemque dies licet et tabescere noctes,

et minui luces, cum sumant augmina noctis,

aut quia sol idem sub terras atque superne

imparibus currens amfractibus aetheris oras

partit et in partis non aequas dividit orbem,

685

et quod ab alterutra detraxit parte, reponit

eius in adversa tanto plus parte relatus,

donec ad id signum caeli pervenit, ubi anni

nodus nocturnas exaequat lucibus umbras;

nam medio cursu flatus aquilonis et austri

690

distinet aequato caelum discrimine metas

propter signiferi posituram totius orbis,

annua sol in quo concludit tempora serpens,

obliquo terras et caelum lumine lustrans,

ut ratio declarat eorum qui loca caeli

695

omnia dispositis signis ornata notarunt.

aut quia crassior est certis in partibus aër,

sub terris ideo tremulum iubar haesitat ignis

nec penetrare potest facile atque emergere ad ortus;

propterea noctes hiberno tempore longae

700

cessant, dum veniat radiatum insigne diei.

aut etiam, quia sic alternis partibus anni

tardius et citius consuerunt confluere ignes,

qui faciunt solem certa de surgere parte,

propterea fit uti videantur dicere verum.

705

Luna potest solis radiis percussa nitere

inque dies magis <id> lumen convertere nobis

ad speciem, quantum solis secedit ab orbi,

donique eum contra pleno bene lumine fulsit

atque oriens obitus eius super edita vidit;

710

inde minutatim retro quasi condere lumen

debet item, quanto propius iam solis ad ignem

labitur ex alia signorum parte per orbem;

ut faciunt, lunam qui fingunt esse pilai

consimilem cursusque viam sub sole tenere.

715

est etiam quare proprio cum lumine possit

volvier et varias splendoris reddere formas;

corpus enim licet esse aliud, quod fertur et una

labitur omnimodis occursans officiensque,

nec potis est cerni, quia cassum lumine fertur.

720

versarique potest, globus ut, si forte, pilai

dimidia ex parti candenti lumine tinctus,

versandoque globum variantis edere formas,

donique eam partem, quae cumque est ignibus aucta,

ad speciem vertit nobis oculosque patentis;

725

inde minutatim retro contorquet et aufert

luciferam partem glomeraminis atque pilai;

ut Babylonica Chaldaeum doctrina refutans

astrologorum artem contra convincere tendit,

proinde quasi id fieri nequeat quod pugnat uterque

730

aut minus hoc illo sit cur amplectier ausis.

denique cur nequeat semper nova luna creari

ordine formarum certo certisque figuris

inque dies privos aborisci quaeque creata

atque alia illius reparari in parte locoque,

735

difficilest ratione docere et vincere verbis,

ordine cum <videas> tam certo multa creari.

it Ver et Venus et Veneris praenuntius ante

pennatus graditur, Zephyri vestigia propter

Flora quibus mater praespargens ante viai

740

cuncta coloribus egregiis et odoribus opplet.

inde loci sequitur Calor aridus et comes una

pulverulenta Ceres <et> etesia flabra aquilonum.

inde Autumnus adit, graditur simul Euhius Euan.

inde aliae tempestates ventique secuntur,

745

altitonans Volturnus et Auster fulmine pollens.

tandem Bruma nives adfert pigrumque rigorem

reddit. Hiemps sequitur crepitans hanc dentibus algu.

quo minus est mirum, si certo tempore luna

gignitur et certo deletur tempore rusus,

750

cum fieri possint tam certo tempore multa.

Solis item quoque defectus lunaeque latebras

pluribus e causis fieri tibi posse putandumst.

nam cur luna queat terram secludere solis

lumine et a terris altum caput obstruere ei,

755

obiciens caecum radiis ardentibus orbem,

tempore eodem aliut facere id non posse putetur

corpus, quod cassum labatur lumine semper?

solque suos etiam dimittere languidus ignis

tempore cur certo nequeat recreareque lumen,

760

cum loca praeteriit flammis infesta per auras,

quae faciunt ignis interstingui atque perire?

et cur terra queat lunam spoliare vicissim

lumine et oppressum solem super ipsa tenere,

menstrua dum rigidas coni perlabitur umbras,

765

tempore eodem aliud nequeat succurrere lunae

corpus vel supra solis perlabier orbem,

quod radios inter rumpat lumenque profusum?

et tamen ipsa suo si fulget luna nitore,

cur nequeat certa mundi languescere parte,

770

dum loca luminibus propriis inimica per exit?

[menstrua dum rigidas coni perlabitur umbras].

Quod superest, quoniam magni per caerula mundi

qua fieri quicquid posset ratione resolvi,

solis uti varios cursus lunaeque meatus

775

noscere possemus quae vis et causa cieret,

quove modo <possent> offecto lumine obire

et neque opinantis tenebris obducere terras,

cum quasi conivent et aperto lumine rursum

omnia convisunt clara loca candida luce,

780

nunc redeo ad mundi novitatem et mollia terrae

arva, novo fetu quid primum in luminis oras

tollere et incertis crerint committere ventis.

Principio genus herbarum viridemque nitorem

terra dedit circum collis camposque per omnis,

785

florida fulserunt viridanti prata colore,

arboribusque datumst variis exinde per auras

crescendi magnum inmissis certamen habenis.

ut pluma atque pili primum saetaeque creantur

quadripedum membris et corpore pennipotentum,

790

sic nova tum tellus herbas virgultaque primum

sustulit, inde loci mortalia saecla creavit

multa modis multis varia ratione coorta.

nam neque de caelo cecidisse animalia possunt,

nec terrestria de salsis exisse lacunis.

795

linquitur ut merito maternum nomen adepta

terra sit, e terra quoniam sunt cuncta creata.

multaque nunc etiam existunt animalia terris

imbribus et calido solis concreta vapore;

quo minus est mirum, si tum sunt plura coorta

800

et maiora, nova tellure atque aethere adulta.

principio genus alituum variaeque volucres

ova relinquebant exclusae tempore verno,

folliculos ut nunc teretis aestate cicadae

lincunt sponte sua victum vitamque petentes.

805

tum tibi terra dedit primum mortalia saecla.

multus enim calor atque umor superabat in arvis.

hoc ubi quaeque loci regio opportuna dabatur,

crescebant uteri terram radicibus apti;

quos ubi tempore maturo pate fecerat aetas

810

infantum, fugiens umorem aurasque petessens,

convertebat ibi natura foramina terrae

et sucum venis cogebat fundere apertis

consimilem lactis, sicut nunc femina quaeque

cum peperit, dulci repletur lacte, quod omnis

815

impetus in mammas convertitur ille alimenti.

terra cibum pueris, vestem vapor, herba cubile

praebebat multa et molli lanugine abundans.

at novitas mundi nec frigora dura ciebat

nec nimios aestus nec magnis viribus auras.

820

omnia enim pariter crescunt et robora sumunt.

Quare etiam atque etiam maternum nomen adepta

terra tenet merito, quoniam genus ipsa creavit

humanum atque animal prope certo tempore fudit

omne quod in magnis bacchatur montibus passim,

825

aëriasque simul volucres variantibus formis.

sed quia finem aliquam pariendi debet habere,

destitit, ut mulier spatio defessa vetusto.

mutat enim mundi naturam totius aetas

ex alioque alius status excipere omnia debet

830

nec manet ulla sui similis res: omnia migrant,

omnia commutat natura et vertere cogit.

namque aliud putrescit et aevo debile languet,

porro aliud <suc>crescit et <e> contemptibus exit.

sic igitur mundi naturam totius aetas

835

mutat, et ex alio terram status excipit alter,

quod potuit nequeat, possit quod non tulit ante.

Multaque tum tellus etiam portenta creare

conatast mira facie membrisque coorta,

androgynem, interutras necutrumque utrimque remotum,

840

orba pedum partim, manuum viduata vicissim,

muta sine ore etiam, sine voltu caeca reperta,

vinctaque membrorum per totum corpus adhaesu,

nec facere ut possent quicquam nec cedere quoquam

nec vitare malum nec sumere quod volet usus.

845

cetera de genere hoc monstra ac portenta creabat,

ne quiquam, quoniam natura absterruit auctum

nec potuere cupitum aetatis tangere florem

nec reperire cibum nec iungi per Veneris res.

multa videmus enim rebus concurrere debere,

850

ut propagando possint procudere saecla;

pabula primum ut sint, genitalia deinde per artus

semina qua possint membris manare remissis,

feminaque ut maribus coniungi possit, habere,

mutua qui mutent inter se gaudia uterque.

855

Multaque tum interiisse animantum saecla necessest

nec potuisse propagando procudere prolem.

nam quae cumque vides vesci vitalibus auris,

aut dolus aut virtus aut denique mobilitas est

ex ineunte aevo genus id tuta<ta> reservans.

860

multaque sunt, nobis ex utilitate sua quae

commendata manent, tutelae tradita nostrae.

principio genus acre leonum saevaque saecla

tutatast virtus, volpes dolus et fuga cervos.

at levisomna canum fido cum pectore corda,

865

et genus omne quod est veterino semine partum

lanigeraeque simul pecudes et bucera saecla

omnia sunt hominum tutelae tradita, Memmi;

nam cupide fugere feras pacemque secuta

sunt et larga suo sine pabula parta labore,

870

quae damus utilitatis eorum praemia causa.

at quis nil horum tribuit natura, nec ipsa

sponte sua possent ut vivere nec dare nobis

utilitatem aliquam, quare pateremur eorum

praesidio nostro pasci genus esseque tutum,

875

scilicet haec aliis praedae lucroque iacebant

indupedita suis fatalibus omnia vinclis,

donec ad interitum genus id natura redegit.

Sed neque Centauri fuerunt nec tempore in ullo

esse queunt duplici natura et corpore bino

880

ex alienigenis membris compacta, potestas

hinc illinc partis ut sat par esse potissit.

id licet hinc quamvis hebeti cognoscere corde.

principio circum tribus actis impiger annis

floret equus, puer haut quaquam; nam saepe etiam nunc

885

ubera mammarum in somnis lactantia quaeret.

post ubi equum validae vires aetate senecta

membraque deficiunt fugienti languida vita,

tum demum puerili aevo florenta iuventas

officit et molli vestit lanugine malas;

890

ne forte ex homine et veterino semine equorum

confieri credas Centauros posse neque esse,

aut rapidis canibus succinctas semimarinis

corporibus Scyllas et cetera de genere horum,

inter se quorum discordia membra videmus;

895

quae neque florescunt pariter nec robora sumunt

corporibus neque proiciunt aetate senecta

nec simili Venere ardescunt nec moribus unis

conveniunt neque sunt eadem iucunda per artus.

quippe videre licet pinguescere saepe cicuta

900

barbigeras pecudes, homini quae est acre venenum.

flamma quidem <vero> cum corpora fulva leonum

tam soleat torrere atque urere quam genus omne

visceris in terris quod cumque et sanguinis extet,

qui fieri potuit, triplici cum corpore ut una,

905

prima leo, postrema draco, media ipsa, Chimaera

ore foras acrem flaret de corpore flammam?

quare etiam tellure nova caeloque recenti

talia qui fingit potuisse animalia gigni,

nixus in hoc uno novitatis nomine inani,

910

multa licet simili ratione effutiat ore,

aurea tum dicat per terras flumina vulgo

fluxisse et gemmis florere arbusta suësse

aut hominem tanto membrorum esse impete natum,

trans maria alta pedum nisus ut ponere posset

915

et manibus totum circum se vertere caelum.

nam quod multa fuere in terris semina rerum,

tempore quo primum tellus animalia fudit,

nil tamen est signi mixtas potuisse creari

inter se pecudes compactaque membra animantum,

920

propterea quia quae de terris nunc quoque abundant

herbarum genera ac fruges arbustaque laeta

non tamen inter se possunt complexa creari,

sed res quaeque suo ritu procedit et omnes

foedere naturae certo discrimina servant.

925

Et genus humanum multo fuit illud in arvis

durius, ut decuit, tellus quod dura creasset,

et maioribus et solidis magis ossibus intus

fundatum, validis aptum per viscera nervis,

nec facile ex aestu nec frigore quod caperetur

930

nec novitate cibi nec labi corporis ulla.

multaque per caelum solis volventia lustra

volgivago vitam tractabant more ferarum.

nec robustus erat curvi moderator aratri

quisquam, nec scibat ferro molirier arva

935

nec nova defodere in terram virgulta neque altis

arboribus veteres decidere falcibus ramos.

quod sol atque imbres dederant, quod terra crearat

sponte sua, satis id placabat pectora donum.

glandiferas inter curabant corpora quercus

940

plerumque; et quae nunc hiberno tempore cernis

arbita puniceo fieri matura colore,

plurima tum tellus etiam maiora ferebat.

multaque praeterea novitas tum florida mundi

pabula dura tulit, miseris mortalibus ampla.

945

at sedare sitim fluvii fontesque vocabant,

ut nunc montibus e magnis decursus aquai

claricitat late sitientia saecla ferarum.

denique nota vagis silvestria templa tenebant

nympharum, quibus e scibant umore fluenta

950

lubrica proluvie larga lavere umida saxa,

umida saxa, super viridi stillantia musco,

et partim plano scatere atque erumpere campo.

necdum res igni scibant tractare neque uti

pellibus et spoliis corpus vestire ferarum,

955

sed nemora atque cavos montis silvasque colebant

et frutices inter condebant squalida membra

verbera ventorum vitare imbrisque coacti.

nec commune bonum poterant spectare neque ullis

moribus inter se scibant nec legibus uti.

960

quod cuique obtulerat praedae fortuna, ferebat

sponte sua sibi quisque valere et vivere doctus.

et Venus in silvis iungebat corpora amantum;

conciliabat enim vel mutua quamque cupido

vel violenta viri vis atque inpensa libido

965

vel pretium, glandes atque arbita vel pira lecta.

et manuum mira freti virtute pedumque

967

consectabantur silvestria saecla ferarum

975

missilibus saxis et magno pondere clavae.

968

multaque vincebant, vitabant pauca latebris;

saetigerisque pares subus silvestria membra

970

nuda dabant terrae nocturno tempore capti,

circum se foliis ac frondibus involventes.

nec plangore diem magno solemque per agros

quaerebant pavidi palantes noctis in umbris,

974

sed taciti respectabant somnoque sepulti,

976

dum rosea face sol inferret lumina caelo.

a parvis quod enim consuerant cernere semper

alterno tenebras et lucem tempore gigni,

non erat ut fieri posset mirarier umquam

980

nec diffidere, ne terras aeterna teneret

nox in perpetuum detracto lumine solis.

sed magis illud erat curae, quod saecla ferarum

infestam miseris faciebant saepe quietem.

eiectique domo fugiebant saxea tecta

985

spumigeri suis adventu validique leonis

atque intempesta cedebant nocte paventes

hospitibus saevis instrata cubilia fronde.

Nec nimio tum plus quam nunc mortalia saecla

dulcia linquebant lamentis lumina vitae.

990

unus enim tum quisque magis deprensus eorum

pabula viva feris praebebat, dentibus haustus,

et nemora ac montis gemitu silvasque replebat

viva videns vivo sepeliri viscera busto.

at quos effugium servarat corpore adeso,

995

posterius tremulas super ulcera tetra tenentes

palmas horriferis accibant vocibus Orcum,

donique eos vita privarant vermina saeva

expertis opis, ignaros quid volnera vellent.

at non multa virum sub signis milia ducta

1000

una dies dabat exitio nec turbida ponti

aequora lidebant navis ad saxa virosque.

nam temere in cassum frustra mare saepe coortum

saevibat leviterque minas ponebat inanis,

nec poterat quemquam placidi pellacia ponti

1005

subdola pellicere in fraudem ridentibus undis.

improba navigii ratio tum caeca iacebat.

tum penuria deinde cibi languentia leto

membra dabat, contra nunc rerum copia mersat.

illi inprudentes ipsi sibi saepe venenum

1010

vergebant, nunc dant <aliis> sollertius ipsi.

Inde casas postquam ac pellis ignemque pararunt

et mulier coniuncta viro concessit in unum

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

cognita sunt, prolemque ex se videre creatam,

tum genus humanum primum mollescere coepit.

1015

ignis enim curavit, ut alsia corpora frigus

non ita iam possent caeli sub tegmine ferre,

et Venus inminuit viris puerique parentum

blanditiis facile ingenium fregere superbum.

tunc et amicitiem coeperunt iungere aventes

1020

finitimi inter se nec laedere nec violari,

et pueros commendarunt muliebreque saeclum,

vocibus et gestu cum balbe significarent

imbecillorum esse aequum misererier omnis.

nec tamen omnimodis poterat concordia gigni,

1025

sed bona magnaque pars servabat foedera caste;

aut genus humanum iam tum foret omne peremptum

nec potuisset adhuc perducere saecla propago.

At varios linguae sonitus natura subegit

mittere et utilitas expressit nomina rerum,

1030

non alia longe ratione atque ipsa videtur

protrahere ad gestum pueros infantia linguae,

cum facit ut digito quae sint praesentia monstrent.

sentit enim vim quisque suam quod possit abuti.

cornua nata prius vitulo quam frontibus extent,

1035

illis iratus petit atque infestus inurget.

at catuli pantherarum scymnique leonum

unguibus ac pedibus iam tum morsuque repugnant,

vix etiam cum sunt dentes unguesque creati.

alituum porro genus alis omne videmus

1040

fidere et a pennis tremulum petere auxiliatum.

proinde putare aliquem tum nomina distribuisse

rebus et inde homines didicisse vocabula prima,

desiperest. nam cur hic posset cuncta notare

vocibus et varios sonitus emittere linguae,

1045

tempore eodem alii facere id non quisse putentur?

praeterea si non alii quoque vocibus usi

inter se fuerant, unde insita notities est

utilitatis et unde data est huic prima potestas,

quid vellet facere ut sciret animoque videret?

1050

cogere item pluris unus victosque domare

non poterat, rerum ut perdiscere nomina vellent.

nec ratione docere ulla suadereque surdis,

quid sit opus facto, facilest; neque enim paterentur

nec ratione ulla sibi ferrent amplius auris

1055

vocis inauditos sonitus obtundere frustra.

postremo quid in hac mirabile tantoperest re,

si genus humanum, cui vox et lingua vigeret,

pro vario sensu varia res voce notaret?

cum pecudes mutae, cum denique saecla ferarum

1060

dissimilis soleant voces variasque ciere,

cum metus aut dolor est et cum iam gaudia gliscunt.

quippe <et>enim licet id rebus cognoscere apertis.

inritata canum cum primum magna Molossum

mollia ricta fremunt duros nudantia dentes,

1065

longe alio sonitu rabies <re>stricta minatur,

et cum iam latrant et vocibus omnia complent;

at catulos blande cum lingua lambere temptant

aut ubi eos lactant, pedibus morsuque potentes

suspensis teneros imitantur dentibus haustus,

1070

longe alio pacto gannitu vocis adulant,

et cum deserti baubantur in aedibus, aut cum

plorantis fugiunt summisso corpore plagas.

denique non hinnitus item differre videtur,

inter equas ubi equus florenti aetate iuvencus

1075

pinnigeri saevit calcaribus ictus Amoris

et fremitum patulis sub naribus edit ad arma,

et cum sic alias concussis artibus hinnit?

postremo genus alituum variaeque volucres,

accipitres atque ossifragae mergique marinis

1080

fluctibus in salso victum vitamque petentes,

longe alias alio iaciunt in tempore voces,

et quom de victu certant praedaque repugnant.

et partim mutant cum tempestatibus una

raucisonos cantus, cornicum ut saecla vetusta

1085

corvorumque gregis ubi aquam dicuntur et imbris

poscere et inter dum ventos aurasque vocare.

ergo si varii sensus animalia cogunt,

muta tamen cum sint, varias emittere voces,

quanto mortalis magis aequumst tum potuisse

1090

dissimilis alia atque alia res voce notare!

Illud in his rebus tacitus ne forte requiras,

fulmen detulit in terram mortalibus ignem

primitus, inde omnis flammarum diditur ardor;

multa videmus enim caelestibus insita flammis

1095

fulgere, cum caeli donavit plaga vaporis.

et ramosa tamen cum ventis pulsa vacillans

aestuat in ramos incumbens arboris arbor,

exprimitur validis extritus viribus ignis,

emicat inter dum flammai fervidus ardor,

1100

mutua dum inter se rami stirpesque teruntur.

quorum utrumque dedisse potest mortalibus ignem.

inde cibum quoquere ac flammae mollire vapore

sol docuit, quoniam mitescere multa videbant

verberibus radiorum atque aestu victa per agros.

1105

Inque dies magis hi victum vitamque priorem

commutare novis monstrabant rebus et igni,

ingenio qui praestabant et corde vigebant.

condere coeperunt urbis arcemque locare

praesidium reges ipsi sibi perfugiumque,

1110

et pecudes et agros divisere atque dedere

pro facie cuiusque et viribus ingenioque;

nam facies multum valuit viresque vigebant.

posterius res inventast aurumque repertum,

quod facile et validis et pulchris dempsit honorem;

1115

divitioris enim sectam plerumque secuntur

quam lubet et fortes et pulchro corpore creti.

quod siquis vera vitam ratione gubernet,

divitiae grandes homini sunt vivere parce

aequo animo; neque enim est umquam penuria parvi.

1120

at claros homines voluerunt se atque potentes,

ut fundamento stabili fortuna maneret

et placidam possent opulenti degere vitam,

ne quiquam, quoniam ad summum succedere honorem

certantes iter infestum fecere viai,

1125

et tamen e summo, quasi fulmen, deicit ictos

1126

invidia inter dum contemptim in Tartara taetra;

1131

invidia quoniam ceu fulmine summa vaporant

1132

plerumque et quae sunt aliis magis edita cumque;

1127

ut satius multo iam sit parere quietum

quam regere imperio res velle et regna tenere.

proinde sine in cassum defessi sanguine sudent,

1130

angustum per iter luctantes ambitionis;

1133

quandoquidem sapiunt alieno ex ore petuntque

res ex auditis potius quam sensibus ipsis,

1135

nec magis id nunc est neque erit mox quam fuit ante.

Ergo regibus occisis subversa iacebat

pristina maiestas soliorum et sceptra superba,

et capitis summi praeclarum insigne cruentum

sub pedibus vulgi magnum lugebat honorem;

1140

nam cupide conculcatur nimis ante metutum.

res itaque ad summam faecem turbasque redibat,

imperium sibi cum ac summatum quisque petebat.

inde magistratum partim docuere creare

iuraque constituere, ut vellent legibus uti.

1145

nam genus humanum, defessum vi colere aevom,

ex inimicitiis languebat; quo magis ipsum

sponte sua cecidit sub leges artaque iura.

acrius ex ira quod enim se quisque parabat

ulcisci quam nunc concessumst legibus aequis,

1150

hanc ob rem est homines pertaesum vi colere aevom.

inde metus maculat poenarum praemia vitae.

circumretit enim vis atque iniuria quemque

atque unde exortast, ad eum plerumque revertit,

nec facilest placidam ac pacatam degere vitam

1155

qui violat factis communia foedera pacis.

etsi fallit enim divom genus humanumque,

perpetuo tamen id fore clam diffidere debet;

quippe ubi se multi per somnia saepe loquentes

aut morbo delirantes protraxe ferantur

1160

et celata <mala> in medium et peccata dedisse.

Nunc quae causa deum per magnas numina gentis

pervulgarit et ararum compleverit urbis

suscipiendaque curarit sollemnia sacra,

quae nunc in magnis florent sacra rebus locisque,

1165

unde etiam nunc est mortalibus insitus horror,

qui delubra deum nova toto suscitat orbi

terrarum et festis cogit celebrare diebus,

non ita difficilest rationem reddere verbis.

quippe etenim iam tum divom mortalia saecla

1170

egregias animo facies vigilante videbant

et magis in somnis mirando corporis auctu.

his igitur sensum tribuebant propterea quod

membra movere videbantur vocesque superbas

mittere pro facie praeclara et viribus amplis.

1175

aeternamque dabant vitam, quia semper eorum

subpeditabatur facies et forma manebat,

et tamen omnino quod tantis viribus auctos

non temere ulla vi convinci posse putabant.

fortunisque ideo longe praestare putabant,

1180

quod mortis timor haut quemquam vexaret eorum,

et simul in somnis quia multa et mira videbant

efficere et nullum capere ipsos inde laborem.

praeterea caeli rationes ordine certo

et varia annorum cernebant tempora verti

1185

nec poterant quibus id fieret cognoscere causis.

ergo perfugium sibi habebant omnia divis

tradere et illorum nutu facere omnia flecti.

in caeloque deum sedes et templa locarunt,

per caelum volvi quia nox et luna videtur,

1190

luna dies et nox et noctis signa severa

noctivagaeque faces caeli flammaeque volantes,

nubila sol imbres nix venti fulmina grando

et rapidi fremitus et murmura magna minarum.

O genus infelix humanum, talia divis

1195

cum tribuit facta atque iras adiunxit acerbas!

quantos tum gemitus ipsi sibi, quantaque nobis

volnera, quas lacrimas peperere minoribus nostris!

nec pietas ullast velatum saepe videri

vertier ad lapidem atque omnis accedere ad aras

1200

nec procumbere humi prostratum et pandere palmas

ante deum delubra nec aras sanguine multo

spargere quadrupedum nec votis nectere vota,

sed mage pacata posse omnia mente tueri.

nam cum suspicimus magni caelestia mundi

1205

templa super stellisque micantibus aethera fixum,

et venit in mentem solis lunaeque viarum,

tunc aliis oppressa malis in pectora cura

illa quoque expergefactum caput erigere infit,

ne quae forte deum nobis inmensa potestas

1210

sit, vario motu quae candida sidera verset;

temptat enim dubiam mentem rationis egestas,

ecquae nam fuerit mundi genitalis origo,

et simul ecquae sit finis, quoad moenia mundi

et taciti motus hunc possint ferre laborem,

1215

an divinitus aeterna donata salute

perpetuo possint aevi labentia tractu

inmensi validas aevi contemnere viris.

praeterea cui non animus formidine divum

contrahitur, cui non correpunt membra pavore,

1220

fulminis horribili cum plaga torrida tellus

contremit et magnum percurrunt murmura caelum?

non populi gentesque tremunt, regesque superbi

corripiunt divum percussi membra timore,

ne quod ob admissum foede dictumve superbe

1225

poenarum grave sit solvendi tempus adauctum?

summa etiam cum vis violenti per mare venti

induperatorem classis super aequora verrit

cum validis pariter legionibus atque elephantis,

non divom pacem votis adit ac prece quaesit

1230

ventorum pavidus paces animasque secundas?

ne quiquam, quoniam violento turbine saepe

correptus nihilo fertur minus ad vada leti.

usque adeo res humanas vis abdita quaedam

opterit et pulchros fascis saevasque secures

1235

proculcare ac ludibrio sibi habere videtur.

denique sub pedibus tellus cum tota vacillat

concussaeque cadunt urbes dubiaeque minantur,

quid mirum si se temnunt mortalia saecla

atque potestatis magnas mirasque relinquunt

1240

in rebus viris divum, quae cuncta gubernent?

Quod super est, ae<s at>que aurum ferrumque repertumst

et simul argenti pondus plumbique potestas,

ignis ubi ingentis silvas ardore cremarat

montibus in magnis, seu caelo fulmine misso,

1245

sive quod inter se bellum silvestre gerentes

hostibus intulerant ignem formidinis ergo,

sive quod inducti terrae bonitate volebant

pandere agros pinguis et pascua reddere rura,

sive feras interficere et ditescere praeda;

1250

nam fovea atque igni prius est venarier ortum

quam saepire plagis saltum canibusque ciere.

quicquid id est, qua cumque e causa flammeus ardor

horribili sonitu silvas exederat altis

a radicibus et terram percoxerat igni,

1255

manabat venis ferventibus in loca terrae

concava conveniens argenti rivus et auri,

aeris item et plumbi. quae cum concreta videbant

posterius claro in terra splendere colore,

tollebant nitido capti levique lepore,

1260

et simili formata videbant esse figura

atque lacunarum fuerant vestigia cuique.

tum penetrabat eos posse haec liquefacta calore

quamlibet in formam et faciem decurrere rerum,

et prorsum quamvis in acuta ac tenvia posse

1265

mucronum duci fastigia procudendo,

ut sibi tela parent silvasque ut caedere possint

materiemque dolare et levia radere tigna

et terebrare etiam ac pertundere perque forare.

nec minus argento facere haec auroque parabant

1270

quam validi primum violentis viribus aeris,

ne quiquam, quoniam cedebat victa potestas

nec poterant pariter durum sufferre laborem.

nam fuit in pretio magis <aes> aurumque iacebat

propter inutilitatem hebeti mucrone retusum;

1275

nunc iacet aes, aurum in summum successit honorem.

sic volvenda aetas commutat tempora rerum.

quod fuit in pretio, fit nullo denique honore;

porro aliud succedit et <e> contemptibus exit

inque dies magis adpetitur floretque repertum

1280

laudibus et miro est mortalis inter honore.

Nunc tibi quo pacto ferri natura reperta

sit facilest ipsi per te cognoscere, Memmi.

arma antiqua manus ungues dentesque fuerunt

et lapides et item silvarum fragmina rami

1285

et flamma atque ignes, post quam sunt cognita primum.

posterius ferri vis est aerisque reperta.

et prior aeris erat quam ferri cognitus usus,

quo facilis magis est natura et copia maior.

aere solum terrae tractabant, aereque belli

1290

miscebant fluctus et vulnera vasta serebant

et pecus atque agros adimebant; nam facile ollis

omnia cedebant armatis nuda et inerma.

inde minutatim processit ferreus ensis

versaque in obprobrium species est falcis ahenae,

1295

et ferro coepere solum proscindere terrae

exaequataque sunt creperi certamina belli.

et prius est armatum in equi conscendere costas

et moderarier hunc frenis dextraque vigere

1300

quam biiugo curru belli temptare pericla.

et biiugo prius est quam bis coniungere binos

et quam falciferos armatum escendere currus.

inde boves Lucas turrito corpore, tetras,

anguimanus, belli docuerunt volnera Poeni

sufferre et magnas Martis turbare catervas.

1305

sic alid ex alio peperit discordia tristis,

horribile humanis quod gentibus esset in armis,

inque dies belli terroribus addidit augmen.

Temptarunt etiam tauros in moenere belli

expertique sues saevos sunt mittere in hostis.

1310

et validos partim prae se misere leones

cum doctoribus armatis saevisque magistris,

qui moderarier his possent vinclisque tenere,

ne quiquam, quoniam permixta caede calentes

turbabant saevi nullo discrimine turmas,

1315

terrificas capitum quatientis undique cristas,

nec poterant equites fremitu perterrita equorum

pectora mulcere et frenis convertere in hostis.

inritata leae iaciebant corpora saltu

undique et adversum venientibus ora patebant

1320

et nec opinantis a tergo deripiebant

deplexaeque dabant in terram volnere victos,

morsibus adfixae validis atque unguibus uncis.

iactabantque suos tauri pedibusque terebant

et latera ac ventres hauribant supter equorum

1325

cornibus et terram minitanti mente ruebant.

et validis socios caedebant dentibus apri

tela infracta suo tinguentes sanguine saevi

[in se fracta suo tinguentes sanguine tela,]

permixtasque dabant equitum peditumque ruinas.

1330

nam transversa feros exibant dentis adactus

iumenta aut pedibus ventos erecta petebant,

ne quiquam, quoniam ab nervis succisa videres

concidere atque gravi terram consternere casu.

si quos ante domi domitos satis esse putabant,

1335

effervescere cernebant in rebus agundis

volneribus clamore fuga terrore tumultu,

nec poterant ullam partem redducere eorum;

diffugiebat enim varium genus omne ferarum,

ut nunc saepe boves Lucae ferro male mactae

1340

diffugiunt, fera facta suis cum multa dedere.

1347

sed facere id non tam vincendi spe voluerunt;

quam dare quod gemerent hostes, ipsique perire,

1349

qui numero diffidebant armisque vacabant,

1341

si fuit ut facerent. sed vix adducor ut ante

non quierint animo praesentire atque videre,

quam commune malum fieret foedumque, futurum.

et magis id possis factum contendere in omni

1345

in variis mundis varia ratione creatis,

1346

quam certo atque uno terrarum quolibet orbi.

1350

Nexilis ante fuit vestis quam textile tegmen.

textile post ferrumst, quia ferro tela paratur,

nec ratione alia possunt tam levia gigni

insilia ac fusi, radii, scapique sonantes.

et facere ante viros lanam natura coëgit

1355

quam muliebre genus; nam longe praestat in arte

et sollertius est multo genus omne virile;

agricolae donec vitio vertere severi,

ut muliebribus id manibus concedere vellent

atque ipsi pariter durum sufferre laborem

1360

atque opere in duro durarent membra manusque.

At specimen sationis et insitionis origo

ipsa fuit rerum primum natura creatrix,

arboribus quoniam bacae glandesque caducae

tempestiva dabant pullorum examina supter;

1365

unde etiam libitumst stirpis committere ramis

et nova defodere in terram virgulta per agros.

inde aliam atque aliam culturam dulcis agelli

temptabant fructusque feros mansuescere terra

cernebant indulgendo blandeque colendo.

1370

inque dies magis in montem succedere silvas

cogebant infraque locum concedere cultis,

prata lacus rivos segetes vinetaque laeta

collibus et campis ut haberent, atque olearum

caerula distinguens inter plaga currere posset

1375

per tumulos et convallis camposque profusa;

ut nunc esse vides vario distincta lepore

omnia, quae pomis intersita dulcibus ornant

arbustisque tenent felicibus opsita circum.

At liquidas avium voces imitarier ore

1380

ante fuit multo quam levia carmina cantu

concelebrare homines possent aurisque iuvare.

et zephyri cava per calamorum sibila primum

agrestis docuere cavas inflare cicutas.

inde minutatim dulcis didicere querellas,

1385

tibia quas fundit digitis pulsata canentum,

avia per nemora ac silvas saltusque reperta,

per loca pastorum deserta atque otia dia.

[sic unum quicquid paulatim protrahit aetas

in medium ratioque in luminis eruit oras.]

1390

haec animos ollis mulcebant atque iuvabant

cum satiate cibi; nam tum sunt omnia cordi.

saepe itaque inter se prostrati in gramine molli

propter aquae rivom sub ramis arboris altae.

non magnis opibus iucunde corpora habebant,

1395

praesertim cum tempestas ridebat et anni

tempora pingebant viridantis floribus herbas.

tum ioca, tum sermo, tum dulces esse cachinni

consuerant; agrestis enim tum musa vigebat.

tum caput atque umeros plexis redimire coronis

1400

floribus et foliis lascivia laeta movebat,

atque extra numerum procedere membra moventes

duriter et duro terram pede pellere matrem;

unde oriebantur risus dulcesque cachinni,

omnia quod nova tum magis haec et mira vigebant.

1405

et vigilantibus hinc aderant solacia somno

ducere multimodis voces et flectere cantus

et supera calamos unco percurrere labro;

unde etiam vigiles nunc haec accepta tuentur.

et numerum servare genus didicere, neque hilo

1410

maiore interea capiunt dulcedine fructum

quam silvestre genus capiebat terrigenarum.

nam quod adest praesto, nisi quid cognovimus ante

suavius, in primis placet et pollere videtur,

posteriorque fere melior res illa reperta

1415

perdit et immutat sensus ad pristina quaeque.

sic odium coepit glandis, sic illa relicta

strata cubilia sunt herbis et frondibus aucta.

pellis item cecidit vestis contempta ferina;

quam reor invidia tali tunc esse repertam,

1420

ut letum insidiis qui gessit primus obiret,

et tamen inter eos distractam sanguine multo

disperiise neque in fructum convertere quisse.

tunc igitur pelles, nunc aurum et purpura curis

exercent hominum vitam belloque fatigant;

1425

quo magis in nobis, ut opinor, culpa resedit.

frigus enim nudos sine pellibus excruciabat

terrigenas; at nos nil laedit veste carere

purpurea atque auro signisque ingentibus apta,

dum plebeia tamen sit, quae defendere possit.

1430

ergo hominum genus in cassum frustraque laborat

semper et <in> curis consumit inanibus aevom,

ni mirum quia non cognovit quae sit habendi

finis et omnino quoad crescat vera voluptas;

idque minutatim vitam provexit in altum

1435

et belli magnos commovit funditus aestus.

At vigiles mundi magnum versatile templum

sol et luna suo lustrantes lumine circum

perdocuere homines annorum tempora verti

et certa ratione geri rem atque ordine certo.

1440

Iam validis saepti degebant turribus aevom,

et divisa colebatur discretaque tellus,

tum mare velivolis florebat navibus ponti,

auxilia ac socios iam pacto foedere habebant,

carminibus cum res gestas coepere poëtae

1445

tradere; nec multo prius sunt elementa reperta.

propterea quid sit prius actum respicere aetas

nostra nequit, nisi qua ratio vestigia monstrat.

Navigia atque agri culturas moenia leges

arma vias vestes <et> cetera de genere horum,

1450

praemia, delicias quoque vitae funditus omnis,

carmina, picturas et daedala signa polita

usus et impigrae simul experientia mentis

paulatim docuit pedetemptim progredientis.

sic unum quicquid paulatim protrahit aetas

1455

in medium ratioque in luminis erigit oras;

namque alid ex alio clarescere corde videbant,

artibus ad summum donec venere cacumen.