De rerum natura

Liber sextus

_________________________________________________________

Primae frugiparos fetus mortalibus aegris

dididerunt quondam praeclaro nomine Athenae

et recreaverunt vitam legesque rogarunt

et primae dederunt solacia dulcia vitae,

5

cum genuere virum tali cum corde repertum,

omnia veridico qui quondam ex ore profudit;

cuius et extincti propter divina reperta

divolgata vetus iam ad caelum gloria fertur.

nam cum vidit hic ad victum quae flagitat usus

10

omnia iam ferme mortalibus esse parata

et, pro quam possent, vitam consistere tutam,

divitiis homines et honore et laude potentis

affluere atque bona gnatorum excellere fama,

nec minus esse domi cuiquam tamen anxia cordi,

15

atque animi ingratis vitam vexare sine ulla

pausa atque infestis cogi saevire querellis,

intellegit ibi vitium vas efficere ipsum

omniaque illius vitio corrumpier intus,

quae conlata foris et commoda cumque venirent;

20

partim quod fluxum pertusumque esse videbat,

ut nulla posset ratione explerier umquam,

partim quod taetro quasi conspurcare sapore

omnia cernebat, quae cumque receperat, intus.

veridicis igitur purgavit pectora dictis

25

et finem statuit cuppedinis atque timoris

exposuitque bonum summum, quo tendimus omnes,

quid foret, atque viam monstravit, tramite parvo

qua possemus ad id recto contendere cursu,

quidve mali foret in rebus mortalibus passim,

30

quod fieret naturali varieque volaret

seu casu seu vi, quod sic natura parasset,

et quibus e portis occurri cuique deceret,

et genus humanum frustra plerumque probavit

volvere curarum tristis in pectore fluctus.

35

nam vel uti pueri trepidant atque omnia caecis

in tenebris metuunt, sic nos in luce timemus

inter dum, nihilo quae sunt metuenda magis quam

quae pueri in tenebris pavitant finguntque futura.

hunc igitur terrorem animi tenebrasque necessest

40

non radii solis nec lucida tela diei

discutiant, sed naturae species ratioque.

quo magis inceptum pergam pertexere dictis.

Et quoniam docui mundi mortalia templa

esse <et> nativo consistere corpore caelum,

45

et quae cumque in eo fiunt fierique necessest

47

pleraque dissolui, qui restant percipe porro,

quandoquidem semel insignem conscendere currum

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

92

tu mihi supremae praescripta ad candida callis

currenti spatium praemonstra, callida musa

Calliope, requies hominum divomque voluptas,

95

te duce ut insigni capiam cum laude coronam.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

48

ventorum existant, placentur <ut> omnia rursum

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

quae fuerint, sint placato conversa furore.

50

cetera quae fieri in terris caeloque tuentur

mortales, pavidis cum pendent mentibus saepe

et faciunt animos humilis formidine divom

depressosque premunt ad terram propterea quod

ignorantia causarum conferre deorum

55

cogit ad imperium res et concedere regnum.

[quorum operum causas nulla ratione videre

possunt ac fieri divino numine rentur.]

nam bene qui didicere deos securum agere aevom,

si tamen interea mirantur qua ratione

60

quaeque geri possint, praesertim rebus in illis

quae supera caput aetheriis cernuntur in oris,

rursus in antiquas referuntur religionis

et dominos acris adsciscunt, omnia posse

quos miseri credunt, ignari quid queat esse,

65

quid nequeat, finita potestas denique cuique

qua nam sit ratione atque alte terminus haerens;

quo magis errantes caeca ratione feruntur.

quae nisi respuis ex animo longeque remittis

dis indigna putare alienaque pacis eorum,

70

delibata deum per te tibi numina sancta

saepe oberunt; non quo violari summa deum vis

possit, ut ex ira poenas petere inbibat acris,

sed quia tute tibi placida cum pace quietos

constitues magnos irarum volvere fluctus,

75

nec delubra deum placido cum pectore adibis,

nec de corpore quae sancto simulacra feruntur

in mentes hominum divinae nuntia formae,

suscipere haec animi tranquilla pace valebis.

inde videre licet qualis iam vita sequatur.

80

quam quidem ut a nobis ratio verissima longe

reiciat, quamquam sunt a me multa profecta,

multa tamen restant et sunt ornanda politis

versibus; est ratio caeli<que igni>sque tenenda,

sunt tempestates et fulmina clara canenda,

85

quid faciant et qua de causa cumque ferantur;

ne trepides caeli divisis partibus amens,

unde volans ignis pervenerit aut in utram se

verterit hinc partim, quo pacto per loca saepta

insinuarit, et hinc dominatus ut extulerit se.

90

[quorum operum causas nulla ratione videre

91

possunt ac fieri divino numine rentur.]

96

Principio tonitru quatiuntur caerula caeli

propterea quia concurrunt sublime volantes

aetheriae nubes contra pugnantibus ventis.

nec fit enim sonitus caeli de parte serena,

100

verum ubi cumque magis denso sunt agmine nubes,

tam magis hinc magno fremitus fit murmure saepe.

praeterea neque tam condenso corpore nubes

esse queunt quam sunt lapides ac ligna, neque autem

tam tenues quam sunt nebulae fumique volantes;

105

nam cadere aut bruto deberent pondere pressae

ut lapides, aut ut fumus constare nequirent

nec cohibere nives gelidas et grandinis imbris.

Dant etiam sonitum patuli super aequora mundi,

carbasus ut quondam magnis intenta theatris

110

dat crepitum malos inter iactata trabesque,

inter dum perscissa furit petulantibus auris

et fragilis <sonitus> chartarum commeditatur;

id quoque enim genus in tonitru cognoscere possis,

aut ubi suspensam vestem chartasque volantis

115

verberibus venti versant planguntque per auras.

fit quoque enim inter dum <ut> non tam concurrere nubes

frontibus adversis possint quam de latere ire

diverso motu radentes corpora tractim,

aridus unde auris terget sonus ille diuque

120

ducitur, exierunt donec regionibus artis.

Hoc etiam pacto tonitru concussa videntur

omnia saepe gravi tremere et divolsa repente

maxima dissiluisse capacis moenia mundi,

cum subito validi venti conlecta procella

125

nubibus intorsit sese conclusaque ibidem

turbine versanti magis ac magis undique nubem

cogit uti fiat spisso cava corpore circum,

post ubi conminuit vis eius et impetus acer,

tum perterricrepo sonitu dat scissa fragorem.

130

nec mirum, cum plena animae vensicula parva

saepe haud dat parvum sonitum displosa repente.

Est etiam ratio, cum venti nubila perflant,

ut sonitus faciant; etenim ramosa videmus

nubila saepe modis multis atque aspera ferri;

135

scilicet ut, crebram silvam cum flamina cauri

perflant, dant sonitum frondes ramique fragorem.

Fit quoque ut inter dum validi vis incita venti

perscindat nubem perfringens impete recto;

nam quid possit ibi flatus manifesta docet res,

140

hic, ubi lenior est, in terra cum tamen alta

arbusta evolvens radicibus haurit ab imis.

sunt etiam fluctus per nubila, qui quasi murmur

dant in frangendo graviter; quod item fit in altis

fluminibus magnoque mari, cum frangitur aestus.

145

Fit quoque, ubi e nubi in nubem vis incidit ardens

fulminis; haec multo si forte umore recepit

ignem, continuo magno clamore trucidat;

ut calidis candens ferrum e fornacibus olim

stridit, ubi in gelidum propter demersimus imbrem.

150

Aridior porro si nubes accipit ignem,

uritur ingenti sonitu succensa repente,

lauricomos ut si per montis flamma vagetur

turbine ventorum comburens impete magno;

nec res ulla magis quam Phoebi Delphica laurus

155

terribili sonitu flamma crepitante crematur.

Denique saepe geli multus fragor atque ruina

grandinis in magnis sonitum dat nubibus alte;

ventus enim cum confercit, franguntur in artum

concreti montes nimborum et grandine mixti.

160

Fulgit item, nubes ignis cum semina multa

excussere suo concursu, ceu lapidem si

percutiat lapis aut ferrum; nam tum quoque lumen

exilit et claras scintillas dissipat ignis.

sed tonitrum fit uti post auribus accipiamus,

165

fulgere quam cernant oculi, quia semper ad auris

tardius adveniunt quam visum quae moveant res.

id licet hinc etiam cognoscere: caedere si quem

ancipiti videas ferro procul arboris auctum,

ante fit ut cernas ictum quam plaga per auris

170

det sonitum; sic fulgorem quoque cernimus ante

quam tonitrum accipimus, pariter qui mittitur igni

e simili causa, concursu natus eodem.

Hoc etiam pacto volucri loca lumine tingunt

nubes et tremulo tempestas impete fulgit.

175

ventus ubi invasit nubem et versatus ibidem

fecit ut ante cavam docui spissescere nubem,

mobilitate sua fervescit; ut omnia motu

percalefacta vides ardescere, plumbea vero

glans etiam longo cursu volvenda liquescit.

180

ergo fervidus hic nubem cum perscidit atram,

dissipat ardoris quasi per vim expressa repente

semina, quae faciunt nictantia fulgura flammae;

inde sonus sequitur, qui tardius adlicit auris

quam quae perveniunt oculorum ad lumina nostra.

185

scilicet hoc densis fit nubibus et simul alte

extructis aliis alias super impete miro.

ne tibi sit frudi quod nos inferne videmus

quam sint lata magis quam sursum extructa quid extent.

contemplator enim, cum montibus adsimulata

190

nubila portabunt venti transversa per auras,

aut ubi per magnos montis cumulata videbis

insuper esse aliis alia atque urguere superna

in statione locata sepultis undique ventis;

tum poteris magnas moles cognoscere eorum

195

speluncasque vel ut saxis pendentibus structas

cernere, quas venti cum tempestate coorta

conplerunt, magno indignantur murmure clausi

nubibus in caveisque ferarum more minantur,

nunc hinc nunc illinc fremitus per nubila mittunt,

200

quaerentesque viam circum versantur et ignis

semina convolvunt <e> nubibus atque ita cogunt

multa rotantque cavis flammam fornacibus intus,

donec divolsa fulserunt nube corusci.

Hac etiam fit uti de causa mobilis ille

205

devolet in terram liquidi color aureus ignis,

semina quod nubes ipsas permulta necessust

ignis habere; etenim cum sunt umore sine ullo,

flammeus <est> plerumque colos et splendidus ollis.

quippe etenim solis de lumine multa necessest

210

concipere, ut merito rubeant ignesque profundant.

hasce igitur cum ventus agens contrusit in unum

compressitque locum cogens, expressa profundunt

semina, quae faciunt flammae fulgere colores.

Fulgit item, cum rarescunt quoque nubila caeli;

215

nam cum ventus eas leviter diducit euntis

dissoluitque, cadant ingratius illa necessest

semina quae faciunt fulgorem. tum sine taetro

terrore atque sonis fulgit nulloque tumultu.

Quod superest, <quali> natura praedita constent

220

fulmina, declarant ictus et inusta vaporis

signa notaeque gravis halantis sulpuris auras;

ignis enim sunt haec non venti signa neque imbris.

praeterea saepe accendunt quoque tecta domorum

et celeri flamma dominantur in aedibus ipsis.

225

hunc tibi subtilem cum primis ignibus ignem

constituit natura minutis mobilibusque

corporibus, cui nil omnino obsistere possit.

transit enim validum fulmen per saepta domorum

clamor ut ac voces, transit per saxa, per aera

230

et liquidum puncto facit aes in tempore et aurum.

curat item vasis integris vina repente

diffugiant, quia ni mirum facile omnia circum

conlaxat rareque facit lateramina vasis

adveniens calor eius et insinuatus in ipsum

235

mobiliter soluens differt primordia vini.

quod solis vapor aetatem non posse videtur

efficere usque adeo pollens fervore corusco.

tanto mobilior vis et dominantior haec est.

Nunc ea quo pacto gignantur et impete tanto

240

fiant ut possint ictu discludere turris,

disturbare domos, avellere tigna trabesque

et monimenta virum commoliri atque ciere,

exanimare homines, pecudes prosternere passim,

cetera de genere hoc qua vi facere omnia possint,

245

expediam neque <te> in promissis plura morabor.

Fulmina gignier e crassis alteque putandumst

nubibus extructis; nam caelo nulla sereno

nec leviter densis mittuntur nubibus umquam.

nam dubio procul hoc fieri manifesta docet res;

250

quod tunc per totum concrescunt aëra nubes,

undique uti tenebras omnis Acherunta reamur

liquisse et magnas caeli complesse cavernas,

- usque adeo tetra nimborum nocte coorta

inpendent atrae formidinis ora superne, -

255

cum commoliri tempestas fulmina coeptat.

praeterea persaepe niger quoque per mare nimbus,

ut picis e caelo demissum flumen, in undas

sic cadit effertus tenebris procul et trahit atram

fulminibus gravidam tempestatem atque procellis,

260

ignibus ac ventis cum primis ipse repletus,

in terra quoque ut horrescant ac tecta requirant.

sic igitur supera nostrum caput esse putandumst

tempestatem altam; neque enim caligine tanta

obruerent terras, nisi inaedificata superne

265

multa forent multis exempto nubila sole;

nec tanto possent venientes opprimere imbri,

flumina abundare ut facerent camposque natare,

si non extructis foret alte nubibus aether.

hic igitur ventis atque ignibus omnia plena

270

sunt; ideo passim fremitus et fulgura fiunt.

quippe etenim supra docui permulta vaporis

semina habere cavas nubes et multa necessest

concipere ex solis radiis ardoreque eorum.

hoc ubi ventus eas idem qui cogit in unum

275

forte locum quemvis, expressit multa vaporis

semina seque simul cum eo commiscuit igni,

insinuatus ibi vortex versatur in arto

et calidis acuit fulmen fornacibus intus;

nam duplici ratione accenditur: ipse sua cum

280

mobilitate calescit et e contagibus ignis.

inde ubi percaluit venti vis <et> gravis ignis

impetus incessit, maturum tum quasi fulmen

perscindit subito nubem ferturque coruscis

omnia luminibus lustrans loca percitus ardor.

285

quem gravis insequitur sonitus, displosa repente

opprimere ut caeli videantur templa superne.

inde tremor terras graviter pertemptat et altum

murmura percurrunt caelum; nam tota fere tum

tempestas concussa tremit fremitusque moventur.

290

quo de concussu sequitur gravis imber et uber,

omnis uti videatur in imbrem vertier aether

atque ita praecipitans ad diluviem revocare;

tantus discidio nubis ventique procella

mittitur, ardenti sonitus cum provolat ictu.

295

Est etiam cum vis extrinsecus incita venti

incidit in validam maturo culmine nubem;

quam cum perscidit, extemplo cadit igneus ille

vertex, quem patrio vocitamus nomine fulmen.

hoc fit idem in partis alias, quo cumque tulit vis.

300

Fit quoque ut inter dum venti vis missa sine igni

igniscat tamen in spatio longoque meatu,

dum venit amittens in cursu corpora quaedam

grandia, quae nequeunt pariter penetrare per auras,

atque alia ex ipso conradens aëre portat

305

parvola, quae faciunt ignem commixta volando;

non alia longe ratione ac plumbea saepe

fervida fit glans in cursu, cum multa rigoris

corpora dimittens ignem concepit in auris.

Fit quoque ut ipsius plagae vis excitet ignem,

310

frigida cum venti pepulit vis missa sine igni,

ni mirum quia, cum vehementi perculit ictu,

confluere ex ipso possunt elementa vaporis

et simul ex illa quae tum res excipit ictum;

ut, lapidem ferro cum caedimus, evolat ignis,

315

nec, quod frigida vis ferrist, hoc setius illi

semina concurrunt calidi fulgoris ad ictum.

sic igitur quoque res accendi fulmine debet,

opportuna fuit si forte et idonea flammis.

nec temere omnino plane vis frigida venti

320

esse potest, ea quae tanta vi missa supernest,

quin, prius in cursu si non accenditur igni,

at tepefacta tamen veniat commixta calore.

Mobilitas autem fit fulminis et gravis ictus

et celeri ferme percurrunt fulmina lapsu,

325

nubibus ipsa quod omnino prius incita se vis

colligit et magnum conamen sumit eundi,

inde ubi non potuit nubes capere inpetis auctum,

exprimitur vis atque ideo volat impete miro,

ut validis quae de tormentis missa feruntur.

330

Adde quod e parvis et levibus est elementis,

nec facilest tali naturae obsistere quicquam;

inter enim fugit ac penetrat per rara viarum,

non igitur multis offensibus in remorando

haesitat, hanc ob rem celeri volat impete labens.

335

Deinde, quod omnino natura pondera deorsum

omnia nituntur, cum plagast addita vero,

mobilitas duplicatur et impetus ille gravescit,

ut vehementius et citius quae cumque morantur

obvia discutiat plagis itinerque sequatur.

340

Denique quod longo venit impete, sumere debet

mobilitatem etiam atque etiam, quae crescit eundo

et validas auget viris et roborat ictum;

nam facit ut quae sint illius semina cumque

e regione locum quasi in unum cuncta ferantur,

345

omnia coniciens in eum volventia cursum.

Forsitan ex ipso veniens trahat aëre quaedam

corpora, quae plagis incendunt mobilitatem.

incolumisque venit per res atque integra transit

multa, foraminibus liquidus quia transviat ignis.

350

multaque perfringit, cum corpora fulminis ipsa

corporibus rerum inciderunt, qua texta tenentur.

dissoluit porro facile aes aurumque repente

conferve facit, e parvis quia facta minute

corporibus vis est et levibus ex elementis,

355

quae facile insinuantur et insinuata repente

dissoluont nodos omnis et vincla relaxant.

Autumnoque magis stellis fulgentibus alta

concutitur caeli domus undique totaque tellus,

et cum tempora se veris florentia pandunt.

360

frigore enim desunt ignes ventique calore

deficiunt neque sunt tam denso corpore nubes.

interutrasque igitur cum caeli tempora constant,

tum variae causae concurrunt fulminis omnes.

nam fretus ipse anni permiscet frigus <ad> aestum.

365

quorum utrumque opus est fabricanda ad fulmina nubi,

ut discordia <sit> rerum magnoque tumultu

ignibus et ventis furibundus fluctuet aër.

prima caloris enim pars est postrema rigoris;

tempus id est vernum; quare pugnare necessest

370

dissimilis <res> inter se turbareque mixtas.

et calor extremus primo cum frigore mixtus

volvitur, autumni quod fertur nomine tempus,

hic quoque confligunt hiemes aestatibus acres.

propterea <freta> sunt haec anni nominitanda,

375

nec mirumst, in eo si tempore plurima fiunt

fulmina tempestasque cietur turbida caelo,

ancipiti quoniam bello turbatur utrimque,

hinc flammis, illinc ventis umoreque mixto.

Hoc est igniferi naturam fulminis ipsam

380

perspicere et qua vi faciat rem quamque videre,

non Tyrrhena retro volventem carmina frustra

indicia occultae divum perquirere mentis,

unde volans ignis pervenerit aut in utram se

verterit hinc partim, quo pacto per loca saepta

385

insinuarit, et hinc dominatus ut extulerit se,

quidve nocere queat de caelo fulminis ictus.

quod si Iuppiter atque alii fulgentia divi

terrifico quatiunt sonitu caelestia templa

et iaciunt ignem quo cuiquest cumque voluntas,

390

cur quibus incautum scelus aversabile cumquest

non faciunt icti flammas ut fulguris halent

pectore perfixo, documen mortalibus acre,

et potius nulla sibi turpi conscius in re

volvitur in flammis innoxius inque peditur

395

turbine caelesti subito correptus et igni?

cur etiam loca sola petunt frustraque laborant?

an tum bracchia consuescunt firmantque lacertos?

in terraque patris cur telum perpetiuntur

optundi? cur ipse sinit neque parcit in hostis?

400

denique cur numquam caelo iacit undique puro

Iuppiter in terras fulmen sonitusque profundit?

an simul ac nubes successere, ipse in eas tum

descendit, prope ut hinc teli determinet ictus?

in mare qua porro mittit ratione? quid undas

405

arguit et liquidam molem camposque natantis?

praeterea si vult caveamus fulminis ictum,

cur dubitat facere ut possimus cernere missum?

si nec opinantis autem volt opprimere igni,

cur tonat ex illa parte, ut vitare queamus,

410

cur tenebras ante et fremitus et murmura concit?

et simul in multas partis qui credere possis

mittere? an hoc ausis numquam contendere factum,

ut fierent ictus uno sub tempore plures?

at saepest numero factum fierique necessest,

415

ut pluere in multis regionibus et cadere imbris,

fulmina sic uno fieri sub tempore multa.

postremo cur sancta deum delubra suasque

discutit infesto praeclaras fulmine sedes

et bene facta deum frangit simulacra suisque

420

demit imaginibus violento volnere honorem?

altaque cur plerumque petit loca plurimaque eius

montibus in summis vestigia cernimus ignis?

Quod super est, facilest ex his cognoscere rebus,

presteras Graii quos ab re nominitarunt,

425

in mare qua missi veniant ratione superne.

nam fit ut inter dum tam quam demissa columna

in mare de caelo descendat, quam freta circum

fervescunt graviter spirantibus incita flabris,

et quae cumque in eo tum sint deprensa tumultu

430

navigia in summum veniant vexata periclum.

hoc fit ubi inter dum non quit vis incita venti

rumpere quam coepit nubem, sed deprimit, ut sit

in mare de caelo tam quam demissa columna,

paulatim, quasi quid pugno bracchique superne

435

coniectu trudatur et extendatur in undas;

quam cum discidit, hinc prorumpitur in mare venti

vis et fervorem mirum concinnat in undis;

versabundus enim turbo descendit et illam

deducit pariter lento cum corpore nubem;

440

quam simul ac gravidam detrusit ad aequora ponti,

ille in aquam subito totum se inmittit et omne

excitat ingenti sonitu mare fervere cogens.

Fit quoque ut involvat venti se nubibus ipse

vertex conradens ex aëre semina nubis

445

et quasi demissum caelo prestera imitetur;

hic ubi se in terras demisit dissoluitque,

turbinis immanem vim provomit atque procellae.

sed quia fit raro omnino montisque necessest

officere in terris, apparet crebrius idem

450

prospectu maris in magno caeloque patenti.

Nubila concrescunt, ubi corpora multa volando

hoc super in caeli spatio coiere repente

asperiora, modis quae possint indupedita

exiguis tamen inter se compressa teneri.

455

haec faciunt primum parvas consistere nubes;

inde ea comprendunt inter se conque gregantur

et coniungendo crescunt ventisque feruntur

usque adeo donec tempestas saeva coortast.

Fit quoque uti montis vicina cacumina caelo

460

quam sint quoque magis, tanto magis edita fument

adsidue fulvae nubis caligine crassa

propterea quia, cum consistunt nubila primum,

ante videre oculi quam possint tenvia, venti

portantes cogunt ad summa cacumina montis;

465

hic demum fit uti turba maiore coorta

et condensa queant apparere et simul ipso

vertice de montis videantur surgere in aethram.

nam loca declarat sursum ventosa patere

res ipsa et sensus, montis cum ascendimus altos.

470

Praeterea permulta mari quoque tollere toto

corpora naturam declarant litore vestis

suspensae, cum concipiunt umoris adhaesum.

quo magis ad nubis augendas multa videntur

posse quoque e salso consurgere momine ponti;

475

nam ratio consanguineast umoribus omnis.

Praeterea fluviis ex omnibus et simul ipsa

surgere de terra nebulas aestumque videmus,

quae vel ut halitus hinc ita sursum expressa feruntur

suffunduntque sua caelum caligine et altas

480

sufficiunt nubis paulatim conveniundo;

urget enim quoque signiferi super aetheris aestus

et quasi densendo subtexit caerula nimbis.

Fit quoque ut hunc veniant in caelum extrinsecus illa

corpora quae faciunt nubis nimbosque volantis;

485

innumerabilem enim numerum summamque profundi

esse infinitam docui, quantaque volarent

corpora mobilitate ostendi quamque repente

immemorabile <per> spatium transire solerent.

haut igitur mirumst, si parvo tempore saepe

490

tam magnis ventis tempestas atque tenebrae

coperiant maria ac terras inpensa superne,

undique quandoquidem per caulas aetheris omnis

et quasi per magni circum spiracula mundi

exitus introitusque elementis redditus extat.

495

Nunc age, quo pacto pluvius concrescat in altis

nubibus umor et in terras demissus ut imber

decidat, expediam. primum iam semina aquai

multa simul vincam consurgere nubibus ipsis

omnibus ex rebus pariterque ita crescere utrumque

500

et nubis et aquam, quae cumque in nubibus extat,

ut pariter nobis corpus cum sanguine crescit,

sudor item atque umor qui cumque est denique membris.

concipiunt etiam multum quoque saepe marinum

umorem, vel uti pendentia vellera lanae,

505

cum supera magnum mare venti nubila portant.

consimili ratione ex omnibus amnibus umor

tollitur in nubis. quo cum bene semina aquarum

multa modis multis convenere undique adaucta,

confertae nubes umorem mittere certant

510

dupliciter; nam vis venti contrudit et ipsa

copia nimborum turba maiore coacta

urget et e supero premit ac facit effluere imbris.

praeterea cum rarescunt quoque nubila ventis

aut dissolvuntur solis super icta calore,

515

mittunt umorem pluvium stillantque, quasi igni

cera super calido tabescens multa liquescat.

sed vehemens imber fit, ubi vehementer utraque

nubila vi cumulata premuntur et impete venti.

at retinere diu pluviae longumque morari

520

consuerunt, ubi multa cientur semina aquarum

atque aliis aliae nubes nimbique rigantes

insuper atque omni vulgo de parte feruntur,

terraque cum fumans umorem tota redhalat.

hic ubi sol radiis tempestatem inter opacam

525

adversa fulsit nimborum aspargine contra,

tum color in nigris existit nubibus arqui.

Cetera quae sursum crescunt sursumque creantur,

et quae concrescunt in nubibus, omnia, prorsum

omnia, nix venti grando gelidaeque pruinae

530

et vis magna geli, magnum duramen aquarum,

et mora quae fluvios passim refrenat aventis,

perfacilest tamen haec reperire animoque videre,

omnia quo pacto fiant quareve creentur,

cum bene cognoris elementis reddita quae sint.

535

Nunc age, quae ratio terrai motibus extet

percipe. et in primis terram fac ut esse rearis

supter item ut supera ventosis undique plenam

speluncis multosque lacus multasque lucunas

in gremio gerere et rupes deruptaque saxa;

540

multaque sub tergo terrai flumina tecta

volvere vi fluctus summersos <cae>ca putandumst;

undique enim similem esse sui res postulat ipsa.

his igitur rebus subiunctis suppositisque

terra superne tremit magnis concussa ruinis,

545

subter ubi ingentis speluncas subruit aetas;

quippe cadunt toti montes magnoque repente

concussu late disserpunt inde tremores.

et merito, quoniam plaustris concussa tremescunt

tecta viam propter non magno pondere tota,

550

nec minus exultant, si quidvis cumque viai

ferratos utrimque rotarum succutit orbes.

Fit quoque, ubi in magnas aquae vastasque lucunas

gleba vetustate e terra provolvitur ingens,

ut iactetur aquae fluctu quoque terra vacillans;

555

ut vas inter <aquas> non quit constare, nisi umor

destitit in dubio fluctu iactarier intus.

Praeterea ventus cum per loca subcava terrae

collectus parte ex una procumbit et urget

obnixus magnis speluncas viribus altas,

560

incumbit tellus quo venti prona premit vis.

tum supera terram quae sunt extructa domorum

ad caelumque magis quanto sunt edita quaeque,

inclinata minent in eandem prodita partem

protractaeque trabes inpendent ire paratae.

565

et metuunt magni naturam credere mundi

exitiale aliquod tempus clademque manere,

cum videant tantam terrarum incumbere molem!

quod nisi respirent venti, <vis> nulla refrenet

res neque ab exitio possit reprehendere euntis;

570

nunc quia respirant alternis inque gravescunt

et quasi collecti redeunt ceduntque repulsi,

saepius hanc ob rem minitatur terra ruinas

quam facit; inclinatur enim retroque recellit

et recipit prolapsa suas in pondere sedes.

575

hac igitur ratione vacillant omnia tecta,

summa magis mediis, media imis, ima perhilum.

Est haec eiusdem quoque magni causa tremoris.

ventus ubi atque animae subito vis maxima quaedam

aut extrinsecus aut ipsa tellure coorta

580

in loca se cava terrai coniecit ibique

speluncas inter magnas fremit ante tumultu

versabunda<que> portatur, post incita cum vis

exagitata foras erumpitur et simul altam

diffindens terram magnum concinnat hiatum.

585

in Syria Sidone quod accidit et fuit Aegi

in Peloponneso, quas exitus hic animai

disturbat urbes et terrae motus obortus.

multaque praeterea ceciderunt moenia magnis

motibus in terris et multae per mare pessum

590

subsedere suis pariter cum civibus urbes.

quod nisi prorumpit, tamen impetus ipse animai

et fera vis venti per crebra foramina terrae

dispertitur ut horror et incutit inde tremorem;

frigus uti nostros penitus cum venit in artus,

595

concutit invitos cogens tremere atque movere.

ancipiti trepidant igitur terrore per urbis,

tecta superne timent, metuunt inferne cavernas

terrai ne dissoluat natura repente,

neu distracta suum late dispandat hiatum

600

idque suis confusa velit complere ruinis.

proinde licet quamvis caelum terramque reantur

incorrupta fore aeternae mandata saluti:

et tamen inter dum praesens vis ipsa pericli

subdit et hunc stimulum quadam de parte timoris,

605

ne pedibus raptim tellus subtracta feratur

in barathrum rerumque sequatur prodita summa

funditus et fiat mundi confusa ruina.

Principio mare mirantur non reddere maius

naturam, quo sit tantus decursus aquarum,

610

omnia quo veniant ex omni flumina parte.

adde vagos imbris tempestatesque volantes,

omnia quae maria ac terras sparguntque rigantque;

adde suos fontis; tamen ad maris omnia summam

guttai vix instar erunt unius adaugmen;

615

quo minus est mirum mare non augescere magnum.

Praeterea magnam sol partem detrahit aestu.

quippe videmus enim vestis umore madentis

exsiccare suis radiis ardentibus solem;

at pelage multa et late substrata videmus.

620

proinde licet quamvis ex uno quoque loco sol

umoris parvam delibet ab aequore partem,

largiter in tanto spatio tamen auferet undis.

Tum porro venti quoque magnam tollere partem

umoris possunt verrentes aequora, ventis

625

una nocte vias quoniam persaepe videmus

siccari mollisque luti concrescere crustas.

Praeterea docui multum quoque tollere nubes

umorem magno conceptum ex aequore ponti

et passim toto terrarum spargere in orbi,

630

cum pluit in terris et venti nubila portant.

Postremo quoniam raro cum corpore tellus

est et coniunctast oras maris undique cingens,

debet, ut in mare de terris venit umor aquai,

in terras itidem manare ex aequore salso;

635

percolatur enim virus retroque remanat

materies umoris et ad caput amnibus omnis

confluit, inde super terras redit agmine dulci

qua via secta semel liquido pede detulit undas.

Nunc ratio quae sit, per fauces montis ut Aetnae

640

expirent ignes inter dum turbine tanto,

expediam; neque enim mediocri clade coorta

flammae tempestas Siculum dominata per agros

finitimis ad se convertit gentibus ora,

fumida cum caeli scintillare omnia templa

645

cernentes pavida complebant pectora cura,

quid moliretur rerum natura novarum.

Hisce tibi in rebus latest alteque videndum

et longe cunctas in partis dispiciendum,

ut reminiscaris summam rerum esse profundam

650

et videas caelum summai totius unum

quam sit parvula pars et quam multesima constet

nec tota pars, homo terrai quota totius unus.

quod bene propositum si plane contueare

ac videas plane, mirari multa relinquas.

655

numquis enim nostrum miratur, siquis in artus

accepit calido febrim fervore coortam

aut alium quemvis morbi per membra dolorem?

opturgescit enim subito pes, arripit acer

saepe dolor dentes, oculos invadit in ipsos,

660

existit sacer ignis et urit corpore serpens

quam cumque arripuit partem repitque per artus,

ni mirum quia sunt multarum semina rerum

et satis haec tellus morbi caelumque mali fert,

unde queat vis immensi procrescere morbi.

665

sic igitur toti caelo terraeque putandumst

ex infinito satis omnia suppeditare,

unde repente queat tellus concussa moveri

perque mare ac terras rapidus percurrere turbo,

ignis abundare Aetnaeus, flammescere caelum;

670

id quoque enim fit et ardescunt caelestia templa

et tempestates pluviae graviore coortu

sunt, ubi forte ita se tetulerunt semina aquarum.

'at nimis est ingens incendi turbidus ardor.'

scilicet et fluvius qui visus maximus ei,

675

qui non ante aliquem maiorem vidit, et ingens

arbor homoque videtur et omnia de genere omni

maxima quae vidit quisque, haec ingentia fingit,

cum tamen omnia cum caelo terraque marique

nil sint ad summam summai totius omnem.

680

Nunc tamen illa modis quibus inritata repente

flamma foras vastis Aetnae fornacibus efflet,

expediam. primum totius subcava montis

est natura fere silicum suffulta cavernis.

omnibus est porro in speluncis ventus et aër.

685

ventus enim fit, ubi est agitando percitus aër.

hic ubi percaluit cale fecitque omnia circum

saxa furens, qua contingit, terramque et ab ollis

excussit calidum flammis velocibus ignem,

tollit se ac rectis ita faucibus eicit alte.

690

fert itaque ardorem longe longeque favillam

differt et crassa volvit caligine fumum

extruditque simul mirando pondere saxa;

ne dubites quin haec animai turbida sit vis.

praeterea magna ex parti mare montis ad eius

695

radices frangit fluctus aestumque resolvit.

ex hoc usque mari speluncae montis ad altas

perveniunt subter fauces. hac ire fatendumst

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

et penetrare mari penitus res cogit aperto

atque efflare foras ideoque extollere flammam

700

saxaque subiectare et arenae tollere nimbos.

in summo sunt vertice enim crateres, ut ipsi

nominitant, nos quod fauces perhibemus et ora.

Sunt aliquot quoque res quarum unam dicere causam

non satis est, verum pluris, unde una tamen sit;

705

corpus ut exanimum siquod procul ipse iacere

conspicias hominis, fit ut omnis dicere causas

conveniat leti, dicatur ut illius una;

nam <ne>que eum ferro nec frigore vincere possis

interiisse neque a morbo neque forte veneno,

710

verum aliquid genere esse ex hoc quod contigit ei

scimus. item in multis hoc rebus dicere habemus.

Nilus in aestatem crescit campisque redundat

unicus in terris, Aegypti totius amnis.

is rigat Aegyptum medium per saepe calorem,

715

aut quia sunt aestate aquilones ostia contra,

anni tempore eo, qui etesiae esse feruntur,

et contra fluvium flantes remorantur et undas

cogentes sursus replent coguntque manere.

nam dubio procul haec adverso flabra feruntur

720

flumine, quae gelidis ab stellis axis aguntur;

ille ex aestifera parti venit amnis ab austro

inter nigra virum percocto saecla colore

exoriens penitus media ab regione diei.

est quoque uti possit magnus congestus harenae

725

fluctibus adversis oppilare ostia contra,

cum mare permotum ventis ruit intus harenam;

quo fit uti pacto liber minus exitus amnis

et proclivis item fiat minus impetus undis.

fit quoque uti pluviae forsan magis ad caput ei

730

tempore eo fiant, quo etesia flabra aquilonum

nubila coniciunt in eas tunc omnia partis.

scilicet, ad mediam regionem eiecta diei

cum convenerunt, ibi ad altos denique montis

contrusae nubes coguntur vique premuntur.

735

forsitan Aethiopum penitus de montibus altis

crescat, ubi in campos albas descendere ningues

tabificis subigit radiis sol omnia lustrans.

Nunc age, Averna tibi quae sint loca cumque lacusque,

expediam, quali natura praedita constent.

740

principio, quod Averna vocantur nomine, id ab re

inpositumst, quia sunt avibus contraria cunctis,

e regione ea quod loca cum venere volantes,

remigii oblitae pennarum vela remittunt

praecipitesque cadunt molli cervice profusae

745

in terram, si forte ita fert natura locorum,

aut in aquam, si forte lacus substratus Averni.

is locus est Cumas aput, acri sulpure montis

oppleti calidis ubi fumant fontibus aucti.

est et Athenaeis in moenibus, arcis in ipso

750

vertice, Palladis ad templum Tritonidis almae,

quo numquam pennis appellunt corpora raucae

cornices, non cum fumant altaria donis;

usque adeo fugitant non iras Palladis acris

pervigili causa, Graium ut cecinere poëtae,

755

sed natura loci opus efficit ipsa suapte.

in Syria quoque fertur item locus esse videri,

quadripedes quoque quo simul ac vestigia primum

intulerint, graviter vis cogat concidere ipsa,

manibus ut si sint divis mactata repente.

760

omnia quae naturali ratione geruntur,

et quibus e fiant causis apparet origo;

ianua ne pote eis Orci regionibus esse

credatur, post hinc animas Acheruntis in oras

ducere forte deos manis inferne reamur,

765

naribus alipedes ut cervi saepe putantur

ducere de latebris serpentia saecla ferarum.

quod procul a vera quam sit ratione repulsum

percipe; nam de re nunc ipsa dicere conor.

Principio hoc dico, quod dixi saepe quoque ante,

770

in terra cuiusque modi rerum esse figuras;

multa, cibo quae sunt, vitalia multaque, morbos

incutere et mortem quae possint adcelerare.

et magis esse aliis alias animantibus aptas

res ad vitai rationem ostendimus ante

775

propter dissimilem naturam dissimilisque

texturas inter sese primasque figuras.

multa meant inimica per auris, multa per ipsas

insinuant naris infesta atque aspera tactu,

nec sunt multa parum tactu vitanda neque autem

780

aspectu fugienda saporeque tristia quae sint.

Deinde videre licet quam multae sint homini res

acriter infesto sensu spurcaeque gravisque;

arboribus primum certis gravis umbra tributa

usque adeo, capitis faciant ut saepe dolores,

785

siquis eas subter iacuit prostratus in herbis.

est etiam magnis Heliconis montibus arbos

floris odore hominem taetro consueta necare.

scilicet haec ideo terris ex omnia surgunt,

multa modis multis multarum semina rerum

790

quod permixta gerit tellus discretaque tradit.

nocturnumque recens extinctum lumen ubi acri

nidore offendit nares, consopit ibidem,

concidere et spumas qui morbo mittere suevit.

castoreoque gravi mulier sopita recumbit,

795

et manibus nitidum teneris opus effluit ei,

tempore eo si odoratast quo menstrua solvit.

multaque praeterea languentia membra per artus

solvunt atque animam labefactant sedibus intus.

denique si calidis etiam cunctere lavabris

800

plenior et lueris, solio ferventis aquai

quam facile in medio fit uti des saepe ruinas!

carbonumque gravis vis atque odor insinuatur

quam facile in cerebrum, nisi aqua praecepimus ante!

at cum membra domans percepit fervida febris,

805

tum fit odor vini plagae mactabilis instar.

nonne vides etiam terra quoque sulpur in ipsa

gignier et taetro concrescere odore bitumen,

denique ubi argenti venas aurique secuntur,

terrai penitus scrutantes abdita ferro,

810

qualis expiret Scaptensula subter odores?

quidve mali fit ut exalent aurata metalla!

quas hominum reddunt facies qualisque colores!

nonne vides audisve perire in tempore parvo

quam soleant et quam vitai copia desit,

815

quos opere in tali cohibet vis magna necessis?

hos igitur tellus omnis exaestuat aestus

expiratque foras in apertum promptaque caeli.

Sic et Averna loca alitibus summittere debent

mortiferam vim. de terra quae surgit in auras,

820

ut spatium caeli quadam de parte venenet;

quo simul ac primum pennis delata sit ales,

impediatur ibi caeco correpta veneno,

ut cadat e regione loci, qua derigit aestus.

quo cum conruit, hic eadem vis illius aestus

825

reliquias vitae membris ex omnibus aufert.

quippe etenim primo quasi quendam conciet aestum;

posterius fit uti. cum iam cecidere veneni

in fontis ipsos, ibi sit quoque vita vomenda,

propterea quod magna mali fit copia circum.

830

Fit quoque ut inter dum vis haec atque aestus Averni

aëra, qui inter avis cumquest terramque locatus.

discutiat, prope uti locus hic linquatur inanis.

cuius ubi e regione loci venere volantis,

claudicat extemplo pinnarum nisus inanis

835

et conamen utrimque alarum proditur omne.

hic ubi nixari nequeunt insistereque alis,

scilicet in terram delabi pondere cogit

natura, et vacuum prope iam per inane iacentes

dispergunt animas per caulas corporis omnis.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

840

Frigidior porro in puteis aestate fit umor,

arescit quia terra calore et semina si qua

forte vaporis habet proprie, dimittit in auras.

quo magis est igitur tellus effeta calore,

fit quoque frigidior qui in terrast abditus umor.

845

frigore cum premitur porro omnis terra coitque

et quasi concrescit, fit scilicet ut coeundo

exprimat in puteos si quem gerit ipsa calorem.

Esse apud Hammonis fanum fons luce diurna

frigidus et calidus nocturno tempore fertur.

850

hunc homines fontem nimis admirantur et acri

sole putant subter terras fervescere partim,

nox ubi terribili terras caligine texit.

quod nimis a verast longe ratione remotum.

quippe ubi sol nudum contractans corpus aquai

855

non quierit calidum supera de reddere parte,

cum superum lumen tanto fervore fruatur,

qui queat hic supter tam crasso corpore terram

perquoquere umorem et calido focilare vapore?

praesertim cum vix possit per saepta domorum

860

insinuare suum radiis ardentibus aestum.

quae ratiost igitur? ni mirum terra magis quod

rara tenet circum fontem quam cetera tellus

multaque sunt ignis prope semina corpus aquai.

hoc ubi roriferis terram nox obruit undis,

865

extemplo penitus frigescit terra coitque.

hac ratione fit ut, tam quam compressa manu sit,

exprimat in fontem quae semina cumque habet ignis,

quae calidum faciunt laticis tactum atque vaporem.

inde ubi sol radiis terram dimovit obortus

870

et rare fecit calido miscente vapore,

rursus in antiquas redeunt primordia sedes

ignis et in terram cedit calor omnis aquai.

frigidus hanc ob rem fit fons in luce diurna.

praeterea solis radiis iactatur aquai

875

umor et in lucem tremulo rarescit ab aestu;

propterea fit uti quae semina cumque habet ignis

dimittat; quasi saepe gelum, quod continet in se,

mittit et exsolvit glaciem nodosque relaxat.

Frigidus est etiam fons, supra quem sita saepe

880

stuppa iacit flammam concepto protinus igni,

taedaque consimili ratione accensa per undas

conlucet, quo cumque natans impellitur auris.

ni mirum quia sunt in aqua permulta vaporis

semina de terraque necessest funditus ipsa

885

ignis corpora per totum consurgere fontem

et simul exspirare foras exireque in auras,

non ita multa tamen, calidus queat ut fieri fons;

praeterea dispersa foras erumpere cogit

vis per aquam subito sursumque ea conciliari.

890

quod genus endo marist Aradi fons, dulcis aquai

qui scatit et salsas circum se dimovet undas;

et multis aliis praebet regionibus aequor

utilitatem opportunam sitientibus nautis,

quod dulcis inter salsas intervomit undas.

895

sic igitur per eum possunt erumpere fontem

et scatere illa foras; in stuppam semina quae cum

conveniunt aut in taedai corpore adhaerent,

ardescunt facile extemplo, quia multa quoque in se

semina habent ignis stuppae taedaeque tenentes.

900

nonne vides etiam, nocturna ad lumina linum

nuper ubi extinctum admoveas, accendier ante

quam tetigit flammam, taedamque pari ratione?

multaque praeterea prius ipso tacta vapore

eminus ardescunt quam comminus imbuat ignis.

905

hoc igitur fieri quoque in illo fonte putandumst.

Quod super est, agere incipiam quo foedere fiat

naturae, lapis hic ut ferrum ducere possit,

quem Magneta vocant patrio de nomine Grai,

Magnetum quia sit patriis in finibus ortus.

910

hunc homines lapidem mirantur; quippe catenam

saepe ex anellis reddit pendentibus ex se.

quinque etenim licet inter dum pluresque videre

ordine demisso levibus iactarier auris,

unus ubi ex uno dependet supter adhaerens

915

ex alioque alius lapidis vim vinclaque noscit;

usque adeo permananter vis pervalet eius.

Hoc genus in rebus firmandumst multa prius quam

ipsius rei rationem reddere possis,

et nimium longis ambagibus est adeundum;

920

quo magis attentas auris animumque reposco.

Principio omnibus ab rebus, quas cumque videmus,

perpetuo fluere ac mitti spargique necessest

corpora quae feriant oculos visumque lacessant.

perpetuoque fluunt certis ab rebus odores;

925

frigus ut <a> fluviis, calor a sole, aestus ab undis

aequoris, exesor moerorum, litora propter;

nec varii cessant sonitus manare per auras;

denique in os salsi venit umor saepe saporis,

929

cum mare versamur propter, dilutaque contra

934

cum tuimur misceri absinthia, tangit amaror.

935

usque adeo omnibus ab rebus res quaeque fluenter

930

fertur et in cunctas dimittitur undique partis

nec mora nec requies interdatur ulla fluendi,

perpetuo quoniam sentimus et omnia semper

933

cernere odorari licet et sentire sonare.

936

Nunc omnis repetam quam raro corpore sint res

commemorare; quod in primo quoque carmine claret.

quippe etenim, quamquam multas hoc pertinet ad res

noscere, cum primis hanc ad rem protinus ipsam,

940

qua de disserere adgredior, firmare necessest

nil esse in promptu nisi mixtum corpus inani.

principio fit ut in speluncis saxa superna

sudent umore et guttis manantibus stillent.

manat item nobis e toto corpore sudor,

945

crescit barba pilique per omnia membra, per artus.

diditur in venas cibus omnis, auget alitque

corporis extremas quoque partis unguiculosque.

frigus item transire per aes calidumque vaporem

sentimus, sentimus item transire per aurum

950

atque per argentum, cum pocula plena tenemus.

denique per dissaepta domorum saxea voces

pervolitant, permanat odor frigusque vaposque

ignis, qui ferri quoque vim penetrare suëvit,

denique qua circum caeli lorica coërcet,

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

955

morbida visque simul, cum extrinsecus insinuatur;

et tempestate in terra caeloque coorta

in caelum terrasque remotae iure facessunt;

quandoquidem nihil est nisi raro corpore nexum.

Huc accedit uti non omnia, quae iaciuntur

960

corpora cumque ab rebus, eodem praedita sensu

atque eodem pacto rebus sint omnibus apta.

principio terram sol excoquit et facit are,

at glaciem dissolvit et altis montibus altas

extructas<que> nives radiis tabescere cogit;

965

denique cera lique fit in eius posta vapore.

ignis item liquidum facit aes aurumque resolvit,

at coria et carnem trahit et conducit in unum.

umor aquae porro ferrum condurat ab igni,

at coria et carnem mollit durata calore.

970

barbigeras oleaster eo iuvat usque capellas,

effluat ambrosias quasi vero et nectare tinctus;

qua nihil est homini quod amarius fronde ac<ida> extet.

denique amaracinum fugitat sus et timet omne

unguentum; nam saetigeris subus acre venenumst;

975

quod nos inter dum tam quam recreare videtur.

at contra nobis caenum taeterrima cum sit

spurcities, eadem subus haec iucunda videtur,

insatiabiliter toti ut volvantur ibidem.

Hoc etiam super est, ipsa quam dicere de re

980

adgredior, quod dicendum prius esse videtur.

multa foramina cum variis sint reddita rebus,

dissimili inter se natura praedita debent

esse et habere suam naturam quaeque viasque.

quippe etenim varii sensus animantibus insunt,

985

quorum quisque suam proprie rem percipit in se;

nam penetrare alio sonitus alioque saporem

cernimus e sucis, alio nidoris odores.

[scilicet id fieri cogit natura viarum

989

multimodis varians, ut paulo ostendimus ante.]

991

praeterea manare aliud per saxa videtur,

atque aliud lignis, aliud transire per aurum,

argentoque foras aliud vitroque meare;

nam fluere hac species, illac calor ire videtur,

995

atque aliis aliud citius transmittere eadem.

scilicet id fieri cogit natura viarum

997

multimodis varians, ut paulo ostendimus ante,

990

propter dissimilem naturam textaque rerum.

998

Qua propter, bene ubi haec confirmata atque locata

omnia constiterint nobis praeposta parata,

1000

quod super est, facile hinc ratio reddetur et omnis

causa pate fiet, quae ferri pelliciat vim.

Principio fluere e lapide hoc permulta necessest

semina sive aestum, qui discutit aëra plagis,

inter qui lapidem ferrumque est cumque locatus.

1005

hoc ubi inanitur spatium multusque vace fit

in medio locus, extemplo primordia ferri

in vacuum prolapsa cadunt coniuncta, fit utque

anulus ipse sequatur eatque ita corpore toto.

nec res ulla magis primoribus ex elementis

1010

indupedita suis arte conexa cohaeret

quam validi ferri natura et frigidus horror.

quo minus est mirum, quod dicitur esse alienum,

corpora si nequeunt e ferro plura coorta

in vacuum ferri, quin anulus ipse sequatur;

1015

quod facit et sequitur, donec pervenit ad ipsum

iam lapidem caecisque in eo compagibus haesit.

hoc fit idem cunctas in partis; unde vace fit

cumque locus, sive e transverso sive superne,

corpora continuo in vacuum vicina feruntur;

1020

quippe agitantur enim plagis aliunde nec ipsa

sponte sua sursum possunt consurgere in auras.

huc accedit item, quare queat id magis esse,

haec quoque res adiumento motuque iuvatur,

quod, simul a fronte est anelli rarior aër

1025

factus inanitusque locus magis ac vacuatus,

1033

continuo fit uti qui post est cumque locatus

1026

aër a tergo quasi provehat atque propellat.

semper enim circum positus res verberat aër;

sed tali fit uti propellat tempore ferrum,

parte quod ex una spatium vacat et capit in se.

1030

hic, tibi quem memoro, per crebra foramina ferri

parvas ad partis subtiliter insinuatus

1032

trudit et inpellit, quasi navem velaque ventus.

1034

denique res omnes debent in corpore habere

1035

aëra, quandoquidem raro sunt corpore et aër

omnibus est rebus circum datus adpositusque.

hic igitur, penitus qui in ferrost abditus aër,

sollicito motu semper iactatur eoque

verberat anellum dubio procul et ciet intus,

1040

scilicet illo eodem fertur, quo praecipitavit

iam semel et partem in vacuam conamina sumpsit.

Fit quoque ut a lapide hoc ferri natura recedat

inter dum, fugere atque sequi consueta vicissim.

exultare etiam Samothracia ferrea vidi

1045

et ramenta simul ferri furere intus ahenis

in scaphiis, lapis hic Magnes cum subditus esset;

usque adeo fugere a saxo gestire videtur.

aere interposito discordia tanta creatur

propterea quia ni mirum prius aestus ubi aeris

1050

praecepit ferrique vias possedit apertas,

posterior lapidis venit aestus et omnia plena

invenit in ferro neque habet qua tranet ut ante;

cogitur offensare igitur pulsareque fluctu

ferrea texta suo; quo pacto respuit ab se

1055

atque per aes agitat, sine eo quod saepe resorbet.

Illud in his rebus mirari mitte, quod aestus

non valet e lapide hoc alias impellere item res.

pondere enim fretae partim stant, quod genus aurum;

at partim raro quia sunt cum corpore, ut aestus

1060

pervolet intactus, nequeunt inpellier usquam,

lignea materies in quo genere esse videtur.

interutrasque igitur ferri natura locata

aeris ubi accepit quaedam corpuscula, tum fit,

inpellant ut eo Magnesia flumine saxa.

1065

nec tamen haec ita sunt aliarum rerum aliena,

ut mihi multa parum genere ex hoc suppeditentur,

quae memorare queam inter se singlariter apta.

saxa vides primum sola colescere calce.

glutine materies taurino iungitur una,

1070

ut vitio venae tabularum saepius hiscant

quam laxare queant compages taurea vincla.

vitigeni latices aquai fontibus audent

misceri, cum pix nequeat gravis et leve olivom.

purpureusque colos conchyli iungitur uno

1075

corpore cum lanae, dirimi qui non queat usquam,

non si Neptuni fluctu renovare operam des,

non mare si totum velit eluere omnibus undis.

denique res auro non aurum copulat una,

aerique <aes> plumbo fit uti iungatur ab albo?

1080

cetera iam quam multa licet reperire! quid ergo?

nec tibi tam longis opus est ambagibus usquam

nec me tam multam hic operam consumere par est,

sed breviter paucis praestat comprendere multa.

quorum ita texturae ceciderunt mutua contra,

1085

ut cava conveniant plenis haec illius illa

huiusque inter se, iunctura haec optima constat.

est etiam, quasi ut anellis hamisque plicata

inter se quaedam possint coplata teneri;

quod magis in lapide hoc fieri ferroque videtur.

1090

Nunc ratio quae sit morbis aut unde repente

mortiferam possit cladem conflare coorta

morbida vis hominum generi pecudumque catervis,

expediam, primum multarum semina rerum

esse supra docui quae sint vitalia nobis,

1095

et contra quae sint morbo mortique necessest

multa volare; ea cum casu sunt forte coorta

et perturbarunt caelum, fit morbidus aër.

atque ea vis omnis morborum pestilitasque

aut extrinsecus ut nubes nebulaeque superne

1100

per caelum veniunt aut ipsa saepe coorta

de terra surgunt, ubi putorem umida nactast

intempestivis pluviisque et solibus icta.

nonne vides etiam caeli novitate et aquarum

temptari procul a patria qui cumque domoque

1105

adveniunt ideo quia longe discrepitant res?

nam quid Brittannis caelum differre putamus,

et quod in Aegypto est, qua mundi claudicat axis,

quidve quod in Ponto est differre et Gadibus atque

usque ad nigra virum percocto saecla colore?

1110

quae cum quattuor inter se diversa videmus

quattuor a ventis et caeli partibus esse,

tum color et facies hominum distare videntur

largiter et morbi generatim saecla tenere.

est elephas morbus qui propter flumina Nili

1115

gignitur Aegypto in media neque praeterea usquam.

Atthide temptantur gressus oculique in Achaeis

finibus. inde aliis alius locus est inimicus

partibus ac membris; varius concinnat id aër.

proinde ubi se caelum, quod nobis forte alienum,

1120

commovet atque aër inimicus serpere coepit,

ut nebula ac nubes paulatim repit et omne

qua graditur conturbat et immutare coactat,

fit quoque ut, in nostrum cum venit denique caelum,

corrumpat reddatque sui simile atque alienum.

1125

haec igitur subito clades nova pestilitasque

aut in aquas cadit aut fruges persidit in ipsas

aut alios hominum pastus pecudumque cibatus,

aut etiam suspensa manet vis aëre in ipso

et, cum spirantes mixtas hinc ducimus auras,

1130

illa quoque in corpus pariter sorbere necessest.

consimili ratione venit bubus quoque saepe

pestilitas et iam pigris balantibus aegror.

nec refert utrum nos in loca deveniamus

nobis adversa et caeli mutemus amictum,

1135

an caelum nobis ultro natura corumptum

deferat aut aliquid quo non consuevimus uti,

quod nos adventu possit temptare recenti.

Haec ratio quondam morborum et mortifer aestus

finibus in Cecropis funestos reddidit agros

1140

vastavitque vias, exhausit civibus urbem.

nam penitus veniens Aegypti finibus ortus,

aëra permensus multum camposque natantis,

incubuit tandem populo Pandionis omni.

inde catervatim morbo mortique dabantur.

1145

principio caput incensum fervore gerebant

et duplicis oculos suffusa luce rubentes.

sudabant etiam fauces intrinsecus atrae

sanguine et ulceribus vocis via saepta coibat

atque animi interpres manabat lingua cruore

1150

debilitata malis, motu gravis, aspera tactu.

inde ubi per fauces pectus complerat et ipsum

morbida vis in cor maestum confluxerat aegris,

omnia tum vero vitai claustra lababant.

spiritus ore foras taetrum volvebat odorem,

1155

rancida quo perolent proiecta cadavera ritu.

atque animi prorsum <tum> vires totius, omne

languebat corpus leti iam limine in ipso.

intolerabilibusque malis erat anxius angor

adsidue comes et gemitu commixta querella,

1160

singultusque frequens noctem per saepe diemque

corripere adsidue nervos et membra coactans

dissoluebat eos, defessos ante, fatigans.

nec nimio cuiquam posses ardore tueri

corporis in summo summam fervescere partem,

1165

sed potius tepidum manibus proponere tactum

et simul ulceribus quasi inustis omne rubere

corpus, ut est per membra sacer dum diditur ignis.

intima pars hominum vero flagrabat ad ossa,

flagrabat stomacho flamma ut fornacibus intus.

1170

nil adeo posses cuiquam leve tenveque membris

vertere in utilitatem, at ventum et frigora semper.

in fluvios partim gelidos ardentia morbo

1173

membra dabant nudum iacientes corpus in undas.

1178

multi praecipites nymphis putealibus alte

1174

inciderunt ipso venientes ore patente:

1175

insedabiliter sitis arida corpora mersans

aequabat multum parvis umoribus imbrem.

1177

nec requies erat ulla mali: defessa iacebant

1179

corpora. mussabat tacito medicina timore,

1180

quippe patentia cum totiens ardentia morbis

lumina versarent oculorum expertia somno.

multaque praeterea mortis tum signa dabantur:

perturbata animi mens in maerore metuque,

triste supercilium, furiosus voltus et acer,

1185

sollicitae porro plenaeque sonoribus aures,

creber spiritus aut ingens raroque coortus,

sudorisque madens per collum splendidus umor,

tenvia sputa minuta, croci contacta colore

salsaque per fauces rauca vix edita tussi.

1190

in manibus vero nervi trahere et tremere artus

a pedibusque minutatim succedere frigus

non dubitabat. item ad supremum denique tempus

conpressae nares, nasi primoris acumen

tenve, cavati oculi, cava tempora, frigida pellis

1195

duraque in ore, iacens rictu, frons tenta manebat.

nec nimio rigida post artus morte iacebant.

octavoque fere candenti lumine solis

aut etiam nona reddebant lampade vitam.

quorum siquis, ut est, vitarat funera leti,

1200

ulceribus taetris et nigra proluvie alvi

posterius tamen hunc tabes letumque manebat,

aut etiam multus capitis cum saepe dolore

corruptus sanguis expletis naribus ibat.

huc hominis totae vires corpusque fluebat.

1205

profluvium porro qui taetri sanguinis acre

exierat, tamen in nervos huic morbus et artus

ibat et in partis genitalis corporis ipsas.

et graviter partim metuentes limina leti

vivebant ferro privati parte virili,

1210

et manibus sine non nulli pedibusque manebant

in vita tamen et perdebant lumina partim.

usque adeo mortis metus iis incesserat acer.

atque etiam quosdam cepere oblivia rerum

cunctarum, neque se possent cognoscere ut ipsi.

1215

multaque humi cum inhumata iacerent corpora supra

corporibus, tamen alituum genus atque ferarum

aut procul absiliebat, ut acrem exiret odorem,

aut, ubi gustarat, languebat morte propinqua.

nec tamen omnino temere illis solibus ulla

1220

comparebat avis, nec tristia saecla ferarum

exibant silvis. languebant pleraque morbo

et moriebantur. cum primis fida canum vis

strata viis animam ponebat in omnibus aegre;

extorquebat enim vitam vis morbida membris.

1225

incomitata rapi certabant funera vasta

nec ratio remedii communis certa dabatur;

nam quod ali dederat vitalis aëris auras

volvere in ore licere et caeli templa tueri,

hoc aliis erat exitio letumque parabat.

1230

Illud in his rebus miserandum magnopere unum

aerumnabile erat, quod ubi se quisque videbat

implicitum morbo, morti damnatus ut esset,

deficiens animo maesto cum corde iacebat,

funera respectans animam amittebat ibidem.

1235

quippe etenim nullo cessabant tempore apisci

1236

ex aliis alios avidi contagia morbi,

1245

lanigeras tam quam pecudes et bucera saecla,

1237

idque vel in primis cumulabat funere funus

nam qui cumque suos fugitabant visere ad aegros,

vitai nimium cupidos mortisque timentis

1240

poenibat paulo post turpi morte malaque,

desertos, opis expertis, incuria mactans.

qui fuerant autem praesto, contagibus ibant

atque labore, pudor quem tum cogebat obire

1244

blandaque lassorum vox mixta voce querellae.

1246

optimus hoc leti genus ergo quisque subibat.

1252

Praeterea iam pastor et armentarius omnis

et robustus item curvi moderator aratri

languebat, penitusque casa contrusa iacebant

1255

corpora paupertate et morbo dedita morti.

exanimis pueris super exanimata parentum

corpora non numquam posses retroque videre

matribus et patribus natos super edere vitam.

nec minimam partem ex agris maeror is in urbem

1260

confluxit, languens quem contulit agricolarum

copia conveniens ex omni morbida parte.

omnia conplebant loca tectaque quo magis aestu,

confertos ita acervatim mors accumulabat.

multa siti prostrata viam per proque voluta

1265

corpora silanos ad aquarum strata iacebant

interclusa anima nimia ab dulcedine aquarum,

multaque per populi passim loca prompta viasque

languida semanimo cum corpore membra videres

horrida paedore et pannis cooperta perire,

1270

corporis inluvie, pelli super ossibus una,

ulceribus taetris prope iam sordeque sepulta.

omnia denique sancta deum delubra replerat

corporibus mors exanimis onerataque passim

cuncta cadaveribus caelestum templa manebant,

1275

hospitibus loca quae complerant aedituentes.

nec iam religio divom nec numina magni

pendebantur enim: praesens dolor exsuperabat.

nec mos ille sepulturae remanebat in urbe,

quo prius hic populus semper consuerat humari;

1280

perturbatus enim totus trepidabat et unus

quisque suum pro re <cognatum> maestus humabat.

multaque <res> subita et paupertas horrida suasit;

namque suos consanguineos aliena rogorum

insuper extructa ingenti clamore locabant

1285

subdebantque faces, multo cum sanguine saepe

1286

rixantes, potius quam corpora desererentur,

1247

inque aliis alium populum sepelire suorum

certantes; lacrimis lassi luctuque redibant;

inde bonam partem in lectum maerore dabantur;

1250

nec poterat quisquam reperiri, quem neque morbus

nec mors nec luctus temptaret tempore tali.