Fasti

Liber I

___________________________________________________

Tempora cum causis Latium digesta per annum

lapsaque sub terras ortaque signa canam.

excipe pacato, Caesar Germanice, voltu

hoc opus et timidae derige navis iter,

5

officioque, levem non aversatus honorem,

en tibi devoto numine dexter ades.

sacra recognosces annalibus eruta priscis

et quo sit merito quaeque notata dies.

invenies illic et festa domestica vobis;

10

saepe tibi pater est, saepe legendus avus,

quaeque ferunt illi, pictos signantia fastos,

tu quoque cum Druso praemia fratre feres.

Caesaris arma canant alii: nos Caesaris aras

et quoscumque sacris addidit ille dies.

15

adnue conanti per laudes ire tuorum

deque meo pavidos excute corde metus.

da mihi te placidum, dederis in carmina vires:

ingenium voltu statque caditque tuo.

pagina iudicium docti subitura movetur

20

principis, ut Clario missa legenda deo.

quae sit enim culti facundia sensimus oris,

civica pro trepidis cum tulit arma reis.

scimus et, ad nostras cum se tulit impetus artes,

ingenii currant flumina quanta tui.

25

si licet et fas est, vates rege vatis habenas,

auspice te felix totus ut annus eat.

Tempora digereret cum conditor Urbis, in anno

constituit menses quinque bis esse suo.

scilicet arma magis quam sidera, Romule, noras,

30

curaque finitimos vincere maior erat.

est tamen et ratio, Caesar, quae moverit illum,

erroremque suum quo tueatur habet.

quod satis est, utero matris dum prodeat infans,

hoc anno statuit temporis esse satis;

35

per totidem menses a funere coniugis uxor

sustinet in vidua tristia signa domo.

haec igitur vidit trabeati cura Quirini,

cum rudibus populis annua iura daret.

Martis erat primus mensis, Venerisque secundus;

40

haec generis princeps, ipsius ille pater:

tertius a senibus, iuvenum de nomine quartus,

quae sequitur, numero turba notata fuit.

at Numa nec Ianum nec avitas praeterit umbras,

mensibus antiquis praeposuitque duos.

45

Ne tamen ignores variorum iura dierum,

non habet officii Lucifer omnis idem.

ille nefastus erit, per quem tria verba silentur:

fastus erit, per quem lege licebit agi.

nec toto perstare die sua iura putaris:

50

qui iam fastus erit, mane nefastus erat;

nam simul exta deo data sunt, licet omnia fari,

verbaque honoratus libera praetor habet.

est quoque, quo populum ius est includere saeptis;

est quoque, qui nono semper ab orbe redit.

55

vindicat Ausonias Iunonis cura Kalendas;

Idibus alba Iovi grandior agna cadit;

Nonarum tutela deo caret. omnibus istis

(ne fallare cave) proximus ater erit.

omen ab eventu est: illis nam Roma diebus

60

damna sub averso tristia Marte tulit.

haec mihi dicta semel, totis haerentia fastis,

ne seriem rerum scindere cogar, erunt.

1. A K · IAN · F

Ecce tibi faustum, Germanice, nuntiat annum

inque meo primum carmine Ianus adest.

65

Iane biceps, anni tacite labentis origo,

solus de superis qui tua terga vides,

dexter ades ducibus, quorum secura labore

otia terra ferax, otia pontus habet:

dexter ades patribusque tuis populoque Quirini,

70

et resera nutu candida templa tuo.

prospera lux oritur: linguis animisque favete;

nunc dicenda bona sunt bona verba die.

lite vacent aures, insanaque protinus absint

iurgia: differ opus, livida turba, tuum.

75

cernis odoratis ut luceat ignibus aether,

et sonet accensis spica Cilissa focis?

flamma nitore suo templorum verberat aurum,

et tremulum summa spargit in aede iubar.

vestibus intactis Tarpeias itur in arces,

80

et populus festo concolor ipse suo est,

iamque novi praeeunt fasces, nova purpura fulget,

et nova conspicuum pondera sentit ebur.

colla rudes operum praebent ferienda iuvenci,

quos aluit campis herba Falisca suis.

85

Iuppiter arce sua totum cum spectet in orbem,

nil nisi Romanum quod tueatur habet.

salve, laeta dies, meliorque revertere semper,

a populo rerum digna potente coli.

Quem tamen esse deum te dicam, Iane biformis?

90

nam tibi par nullum Graecia numen habet.

ede simul causam, cur de caelestibus unus

sitque quod a tergo sitque quod ante vides.

haec ego cum sumptis agitarem mente tabellis,

lucidior visa est quam fuit ante domus.

95

tum sacer ancipiti mirandus imagine Ianus

bina repens oculis obtulit ora meis.

extimui sensique metu riguisse capillos,

et gelidum subito frigore pectus erat.

ille tenens baculum dextra clavemque sinistra

100

edidit hos nobis ore priore sonos:

'disce metu posito, vates operose dierum,

quod petis, et voces percipe mente meas.

me Chaos antiqui (nam sum res prisca) vocabant:

aspice quam longi temporis acta canam.

105

lucidus hic aer et quae tria corpora restant,

ignis, aquae, tellus, unus acervus erat.

ut semel haec rerum secessit lite suarum

inque novas abiit massa soluta domos,

flamma petit altum, propior locus aera cepit,

110

sederunt medio terra fretumque solo.

tunc ego, qui fueram globus et sine imagine moles,

in faciem redii dignaque membra deo.

nunc quoque, confusae quondam nota parva figurae,

ante quod est in me postque videtur idem.

115

accipe quaesitae quae causa sit altera formae,

hanc simul ut noris officiumque meum.

quicquid ubique vides, caelum, mare, nubila, terras,

omnia sunt nostra clausa patentque manu.

me penes est unum vasti custodia mundi,

120

et ius vertendi cardinis omne meum est.

cum libuit Pacem placidis emittere tectis,

libera perpetuas ambulat illa vias:

sanguine letifero totus miscebitur orbis,

ni teneant rigidae condita Bella serae.

125

praesideo foribus caeli cum mitibus Horis

(it, redit officio Iuppiter ipse meo):

inde vocor Ianus; cui cum Ceriale sacerdos

imponit libum farraque mixta sale,

nomina ridebis: modo namque Patulcius idem

130

et modo sacrifico Clusius ore vocor.

scilicet alterno voluit rudis illa vetustas

nomine diversas significare vices.

vis mea narrata est; causam nunc disce figurae:

iam tamen hanc aliqua tu quoque parte vides.

135

omnis habet geminas, hinc atque hinc, ianua frontes,

e quibus haec populum spectat, at illa Larem,

utque sedens primi vester prope limina tecti

ianitor egressus introitusque videt,

sic ego perspicio caelestis ianitor aulae

140

Eoas partes Hesperiasque simul.

ora vides Hecates in tres vertentia partes,

servet ut in ternas compita secta vias:

et mihi, ne flexu cervicis tempora perdam,

cernere non moto corpore bina licet.'

145

dixerat: et voltu, si plura requirere vellem,

difficilem mihi se non fore pactus erat.

sumpsi animum, gratesque deo non territus egi,

verbaque sum spectans plura locutus humum:

'dic, age, frigoribus quare novus incipit annus,

150

qui melius per ver incipiendus erat?

omnia tunc florent, tunc est nova temporis aetas,

et nova de gravido palmite gemma tumet,

et modo formatis operitur frondibus arbor,

prodit et in summum seminis herba solum,

155

et tepidum volucres concentibus aera mulcent,

ludit et in pratis luxuriatque pecus.

tum blandi soles, ignotaque prodit hirundo

et luteum celsa sub trabe figit opus:

tum patitur cultus ager et renovatur aratro.

160

haec anni novitas iure vocanda fuit.'

quaesieram multis; non multis ille moratus

contulit in versus sic sua verba duos:

'bruma novi prima est veterisque novissima solis:

principium capiunt Phoebus et annus idem.'

165

post ea mirabar cur non sine litibus esset

prima dies. 'causam percipe' Ianus ait.

'tempora commisi nascentia rebus agendis,

totus ab auspicio ne foret annus iners.

quisque suas artes ob idem delibat agendo,

170

nec plus quam solitum testificatur opus.'

mox ego, 'cur, quamvis aliorum numina placem,

Iane, tibi primum tura merumque fero?'

'ut possis aditum per me, qui limina servo,

ad quoscumque voles' inquit 'habere deos.'

175

'at cur laeta tuis dicuntur verba Kalendis,

et damus alternas accipimusque preces?'

tum deus incumbens baculo, quod dextra gerebat,

'omina principiis' inquit 'inesse solent.

ad primam vocem timidas advertitis aures,

180

et visam primum consulit augur avem.

templa patent auresque deum, nec lingua caducas

concipit ulla preces, dictaque pondus habent.'

desierat Ianus. nec longa silentia feci,

sed tetigi verbis ultima verba meis:

185

'quid volt palma sibi rugosaque carica' dixi

'et data sub niveo candida mella cado?'

'omen' ait 'causa est, ut res sapor ille sequatur

et peragat coeptum dulcis ut annus iter.'

'dulcia cur dentur video: stipis adice causam,

190

pars mihi de festo ne labet ulla tuo.'

risit, et 'o quam te fallunt tua saecula' dixit,

'qui stipe mel sumpta dulcius esse putas!

vix ego Saturno quemquam regnante videbam

cuius non animo dulcia lucra forent.

195

tempore crevit amor, qui nunc est summus, habendi:

vix ultra quo iam progrediatur habet.

pluris opes nunc sunt quam prisci temporis annis,

dum populus pauper, dum nova Roma fuit,

dum casa Martigenam capiebat parva Quirinum,

200

et dabat exiguum fluminis ulva torum.

Iuppiter angusta vix totus stabat in aede,

inque Iovis dextra fictile fulmen erat.

frondibus ornabant quae nunc Capitolia gemmis,

pascebatque suas ipse senator oves:

205

nec pudor in stipula placidam cepisse quietem

et fenum capiti subposuisse fuit.

iura dabat populis posito modo praetor aratro,

et levis argenti lammina crimen erat.

at postquam fortuna loci caput extulit huius

210

et tetigit summo vertice Roma deos,

creverunt et opes et opum furiosa cupido,

et, cum possideant plurima, plura petunt.

quaerere ut absumant, absumpta requirere certant,

atque ipsae vitiis sunt alimenta vices:

215

sic quibus intumuit suffusa venter ab unda,

quo plus sunt potae, plus sitiuntur aquae.

in pretio pretium nunc est: dat census honores,

census amicitias; pauper ubique iacet.

tu tamen auspicium si sit stipis utile quaeris,

220

curque iuvent nostras aera vetusta manus,

aera dabant olim: melius nunc omen in auro est,

victaque concessit prisca moneta novae.

nos quoque templa iuvant, quamvis antiqua probemus,

aurea: maiestas convenit ipsa deo.

225

laudamus veteres, sed nostris utimur annis:

mos tamen est aeque dignus uterque coli.'

finierat monitus. placidis ita rursus, ut ante,

clavigerum verbis adloquor ipse deum:

'multa quidem didici: sed cur navalis in aere

230

altera signata est, altera forma biceps?'

'noscere me duplici posses ut imagine' dixit,

'ni vetus ipsa dies extenuasset opus.

causa ratis superest: Tuscum rate venit ad amnem

ante pererrato falcifer orbe deus.

235

hac ego Saturnum memini tellure receptum

(caelitibus regnis a Iove pulsus erat).

inde diu genti mansit Saturnia nomen;

dicta quoque est Latium terra latente deo.

at bona posteritas puppem formavit in aere,

240

hospitis adventum testificata dei.

ipse solum colui, cuius placidissima laevum

radit harenosi Thybridis unda latus.

hic, ubi nunc Roma est, incaedua silva virebat,

tantaque res paucis pascua bubus erat.

245

arx mea collis erat, quem volgo nomine nostro

nuncupat haec aetas Ianiculumque vocat.

tunc ego regnabam, patiens cum terra deorum

esset, et humanis numina mixta locis.

nondum Iustitiam facinus mortale fugarat

250

(ultima de superis illa reliquit humum),

proque metu populum sine vi pudor ipse regebat;

nullus erat iustis reddere iura labor.

nil mihi cum bello: pacem postesque tuebar,

et', clavem ostendens, 'haec' ait 'arma gero.'

255

presserat ora deus. tunc sic ego nostra resolvi,

voce mea voces eliciente dei:

'cum tot sint iani, cur stas sacratus in uno,

hic ubi iuncta foris templa duobus habes?'

ille, manu mulcens propexam ad pectora barbam,

260

protinus Oebalii rettulit arma Tati,

utque levis custos, armillis capta, Sabinos

ad summae tacitos duxerit arcis iter.

'inde, velut nunc est, per quem descenditis', inquit

'arduus in valles per fora clivus erat.

265

et iam contigerat portam, Saturnia cuius

dempserat oppositas invidiosa seras;

cum tanto veritus committere numine pugnam,

ipse meae movi callidus artis opus,

oraque, qua pollens ope sum, fontana reclusi,

270

sumque repentinas eiaculatus aquas.

ante tamen madidis subieci sulpura venis,

clauderet ut Tatio fervidus umor iter.

cuius ut utilitas pulsis percepta Sabinis,

quae fuerat, tuto reddita forma loco est;

275

ara mihi posita est parvo coniuncta sacello:

haec adolet flammis cum strue farra suis.'

'at cur pace lates, motisque recluderis armis?'

nec mora, quaesiti reddita causa mihi est:

'ut populo reditus pateant ad bella profecto,

280

tota patet dempta ianua nostra sera.

pace fores obdo, ne qua discedere possit;

Caesareoque diu numine clausus ero.'

dixit, et attollens oculos diversa videntes

aspexit toto quicquid in orbe fuit:

285

pax erat, et vestri, Germanice, causa triumphi,

tradiderat famulas iam tibi Rhenus aquas.

Iane, fac aeternos pacem pacisque ministros,

neve suum praesta deserat auctor opus.

Quod tamen ex ipsis licuit mihi discere fastis,

290

sacravere patres hac duo templa die.

accepit Phoebo nymphaque Coronide natum

insula, dividua quam premit amnis aqua.

Iuppiter in parte est: cepit locus unus utrumque

iunctaque sunt magno templa nepotis avo.

(2. B F) 3. C C (4. D C)

295

Quid vetat et stellas, ut quaeque oriturque caditque,

dicere? promissi pars sit et ista mei.

felices animae, quibus haec cognoscere primis

inque domos superas scandere cura fuit!

credibile est illos pariter vitiisque locisque

300

altius humanis exseruisse caput.

non Venus et vinum sublimia pectora fregit

officiumque fori militiaeve labor;

nec levis ambitio perfusaque gloria fuco

magnarumque fames sollicitavit opum.

305

admovere oculis distantia sidera mentis

aetheraque ingenio subposuere suo.

sic petitur caelum, non ut ferat Ossan Olympus

summaque Peliacus sidera tangat apex.

nos quoque sub ducibus caelum metabimur illis,

310

ponemusque suos ad vaga signa dies.

Ergo ubi nox aderit venturis tertia Nonis,

sparsaque caelesti rore madebit humus,

octipedis frustra quaerentur bracchia Cancri:

praeceps occiduas ille subibit aquas.

5. E NON · F

315

Institerint Nonae, missi tibi nubibus atris

signa dabunt imbres exoriente Lyra.

(6. F F) (7. G C) (8. H C) 9. A AGON · (? NP)

Quattuor adde dies ductos ex ordine Nonis,

Ianus Agonali luce piandus erit.

nominis esse potest succinctus causa minister,

320

hostia caelitibus quo feriente cadit,

qui calido strictos tincturus sanguine cultros

semper agatne rogat nec nisi iussus agit.

pars, quia non veniant pecudes, sed agantur, ab actu

nomen Agonalem credit habere diem.

325

pars putat hoc festum priscis Agnalia dictum,

una sit ut proprio littera dempta loco.

an, quia praevisos in aqua timet hostia cultros,

a pecoris lux est ipsa notata metu?

fas etiam fieri solitis aetate priorum

330

nomina de ludis Graeca tulisse diem.

et pecus antiquus dicebat agonia sermo;

veraque iudicio est ultima causa meo.

utque ea non certa est, ita rex placare sacrorum

numina lanigerae coniuge debet ovis.

335

victima quae dextra cecidit victrice vocatur;

hostibus a domitis hostia nomen habet.

ante, deos homini quod conciliare valeret,

far erat et puri lucida mica salis.

nondum pertulerat lacrimatas cortice murras

340

acta per aequoreas hospita navis aquas,

tura nec Euphrates nec miserat India costum,

nec fuerant rubri cognita fila croci.

ara dabat fumos herbis contenta Sabinis,

et non exiguo laurus adusta sono;

345

siquis erat factis prati de flore coronis

qui posset violas addere, dives erat.

hic, qui nunc aperit percussi viscera tauri,

in sacris nullum culter habebat opus.

prima Ceres avidae gavisa est sanguine porcae,

350

ulta suas merita caede nocentis opes:

nam sata vere novo teneris lactentia sucis

eruta saetigerae comperit ore suis.

sus dederat poenas: exemplo territus huius

palmite debueras abstinuisse, caper.

355

quem spectans aliquis dentes in vite prementem,

talia non tacito dicta dolore dedit:

'rode, caper, vitem: tamen hinc, cum stabis ad aram,

in tua quod spargi cornua possit erit.'

verba fides sequitur: noxae tibi deditus hostis

360

spargitur adfuso cornua, Bacche, mero.

culpa sui nocuit, nocuit quoque culpa capellae:

quid bos, quid placidae commeruistis oves?

flebat Aristaeus, quod apes cum stirpe necatas

viderat inceptos destituisse favos;

365

caerula quem genetrix aegre solata dolentem

addidit haec dictis ultima verba suis:

'siste, puer, lacrimas: Proteus tua damna levabit

quoque modo repares quae periere dabit.

decipiat ne te versis tamen ille figuris,

370

impediant geminas vincula firma manus.'

pervenit ad vatem iuvenis, resolutaque somno

alligat aequorei bracchia capta senis.

ille sua faciem transformis adulterat arte;

mox domitus vinclis in sua membra redit,

375

oraque caerulea tollens rorantia barba

'qua' dixit 'repares arte requiris apes?

obrue mactati corpus tellure iuvenci:

quod petis a nobis, obrutus ille dabit.'

iussa facit pastor; fervent examina putri

380

de bove: mille animas una necata dedit.

poscit ovem fatum: verbenas improba carpsit,

quas pia dis ruris ferre solebat anus.

quid tuti superest, animam cum ponat in aris

lanigerumque pecus ruricolaeque boves?

385

placat equo Persis radiis Hyperiona cinctum,

ne detur celeri victima tarda deo.

quod semel est geminae pro virgine caesa Dianae,

nunc quoque pro nulla virgine cerva cadit.

exta canum vidi Triviae libare Sapaeos

390

et quicumque tuas accolit, Haeme, nives.

caeditur et rigido custodi ruris asellus;

causa pudenda quidem, sed tamen apta deo.

festa corymbiferi celebrabas, Graecia, Bacchi,

tertia quae solito tempore bruma refert.

395

di quoque cultores in idem venere Lyaei

et quicumque iocis non alienus erat,

Panes et in Venerem Satyrorum prona iuventus

quaeque colunt amnes solaque rura deae.

venerat et senior pando Silenus asello,

400

quique ruber pavidas inguine terret aves.

dulcia qui dignum nemus in convivia nacti

gramine vestitis accubuere toris:

vina dabat Liber, tulerat sibi quisque coronam,

miscendas parce rivus agebat aquas.

405

Naides effusis aliae sine pectinis usu,

pars aderant positis arte manuque comis;

illa super suras tunicam collecta ministrat,

altera dissuto pectus aperta sinu;

exserit haec umerum, vestes trahit illa per herbas,

410

impediunt teneros vincula nulla pedes.

hinc aliae Satyris incendia mitia praebent,

pars tibi, qui pinu tempora nexa geris:

te quoque, inexstinctae Silene libidinis, urunt:

nequitia est quae te non sinit esse senem.

415

at ruber, hortorum decus et tutela, Priapus

omnibus ex illis Lotide captus erat:

hanc cupit, hanc optat, sola suspirat in illa,

signaque dat nutu sollicitatque notis.

fastus inest pulchris sequiturque superbia formam:

420

inrisum voltu despicit illa suo.

nox erat, et vino somnum faciente iacebant

corpora diversis victa sopore locis;

Lotis in herbosa sub acernis ultima ramis,

sicut erat lusu fessa, quievit humo.

425

surgit amans animamque tenens vestigia furtim

suspenso digitis fert taciturna gradu.

ut tetigit niveae secreta cubilia nymphae,

ipsa sui flatus ne sonet aura cavet;

et iam finitima corpus librabat in herba:

430

illa tamen multi plena soporis erat.

gaudet et a pedibus tracto velamine vota

ad sua felici coeperat ire via.

ecce rudens rauco Sileni vector asellus

intempestivos edidit ore sonos.

435

territa consurgit nymphe, manibusque Priapum

reicit, et fugiens concitat omne nemus.

at deus, obscena nimium quoque parte paratus,

omnibus ad lunae lumina risus erat.

morte dedit poenas auctor clamoris; et haec est

440

Hellespontiaco victima grata deo.

intactae fueratis aves, solacia ruris,

adsuetum silvis innocuumque genus,

quae facitis nidos et plumis ova fovetis,

et facili dulces editis ore modos;

445

sed nihil ista iuvant, quia linguae crimen habetis,

dique putant mentes vos aperire suas.

(nec tamen hoc falsum: nam, dis ut proxima quaeque,

nunc pinna veras, nunc datis ore notas.)

tuta diu volucrum proles tum denique caesa est,

450

iuveruntque deos indicis exta sui.

ergo saepe suo coniunx abducta marito

uritur Idaliis alba columba focis.

nec defensa iuvant Capitolia, quo minus anser

det iecur in lances, Inachioti, tuas.

455

nocte deae Nocti cristatus caeditur ales,

quod tepidum vigili provocet ore diem.

Interea Delphin clarum super aequora sidus

tollitur et patriis exserit ora vadis.

10. B EN

Postera lux hiemem medio discrimine signat,

460

aequaque praeteritae quae superabit erit.

11. C CAR · NP (12. D C)

Proxima prospiciet Tithono nupta relicto

Arcadiae sacrum pontificale deae.

te quoque lux eadem, Turni soror, aede recepit,

hic ubi Virginea Campus obitur aqua.

465

unde petam causas horum moremque sacrorum?

deriget in medio quis mea vela freto?

ipsa mone, quae nomen habes a carmine ductum,

propositoque fave, ne tuus erret honor.

orta prior luna, de se si creditur ipsi,

470

a magno tellus Arcade nomen habet.

hinc fuit Euander, qui, quamquam clarus utroque,

nobilior sacrae sanguine matris erat;

quae, simul aetherios animo conceperat ignes,

ore dabat vero carmina plena dei.

475

dixerat haec nato motus instare sibique,

multaque praeterea tempore nacta fidem.

nam iuvenis nimium vera cum matre fugatus

deserit Arcadiam Parrhasiumque larem.

cui genetrix flenti 'fortuna viriliter' inquit

480

'(siste, precor, lacrimas) ista ferenda tibi est.

sic erat in fatis, nec te tua culpa fugavit,

sed deus: offenso pulsus es urbe deo.

non meriti poenam pateris, sed numinis iram:

est aliquid magnis crimen abesse malis.

485

conscia mens ut cuique sua est, ita concipit intra

pectora pro facto spemque metumque suo.

nec tamen ut primus maere mala talia passus:

obruit ingentes ista procella viros.

passus idem est Tyriis qui quondam pulsus ab oris

490

Cadmus in Aonia constitit exul humo;

passus idem Tydeus et idem Pagasaeus Iason,

et quos praeterea longa referre mora est.

omne solum forti patria est, ut piscibus aequor,

ut volucri vacuo quicquid in orbe patet.

495

nec fera tempestas toto tamen horret in anno:

et tibi, crede mihi, tempora veris erunt.'

vocibus Euander firmata mente parentis

nave secat fluctus Hesperiamque tenet.

iamque ratem doctae monitu Carmentis in amnem

500

egerat et Tuscis obvius ibat aquis:

fluminis illa latus, cui sunt vada iuncta Tarenti,

aspicit et sparsas per loca sola casas;

utque erat, immissis puppem stetit ante capillis,

continuitque manum torva regentis iter,

505

et procul in dextram tendens sua bracchia ripam

pinea non sano ter pede texta ferit,

neve daret saltum properans insistere terrae

vix est Euandri vixque retenta manu;

'di' que 'petitorum' dixit 'salvete locorum,

510

tuque, novos caelo terra datura deos,

fluminaque et fontes, quibus utitur hospita tellus,

et nemorum silvae Naiadumque chori,

este bonis avibus visi natoque mihique,

ripaque felici tacta sit ista pede.

515

fallor, an hi fient ingentia moenia colles,

iuraque ab hac terra cetera terra petet?

montibus his olim totus promittitur orbis.

quis tantum fati credat habere locum?

et iam Dardaniae tangent haec litora pinus:

520

hic quoque causa novi femina Martis erit.

care nepos Palla, funesta quid induis arma?

indue: non humili vindice caesus eris.

victa tamen vinces eversaque, Troia, resurges:

obruit hostiles ista ruina domos.

525

urite victrices Neptunia Pergama flammae:

num minus hic toto est altior orbe cinis?

iam pius Aeneas sacra et, sacra altera, patrem

adferet: Iliacos accipe, Vesta, deos.

tempus erit cum vos orbemque tuebitur idem,

530

et fient ipso sacra colente deo,

et penes Augustos patriae tutela manebit:

hanc fas imperii frena tenere domum.

inde nepos natusque dei, licet ipse recuset,

pondera caelesti mente paterna feret,

535

utque ego perpetuis olim sacrabor in aris,

sic Augusta novum Iulia numen erit.'

talibus ut dictis nostros descendit in annos,

substitit in medio praescia lingua sono.

puppibus egressus Latia stetit exul in herba:

540

felix, exilium cui locus ille fuit!

nec mora longa fuit: stabant nova tecta, nec alter

montibus Ausoniis Arcade maior erat.

ecce boves illuc Erytheidas adplicat heros

emensus longi claviger orbis iter,

545

dumque huic hospitium domus est Tegeaea, vagantur

incustoditae lata per arva boves.

mane erat: excussus somno Tirynthius actor

de numero tauros sentit abesse duos.

nulla videt quaerens taciti vestigia furti:

550

traxerat aversos Cacus in antra ferox,

Cacus, Aventinae timor atque infamia silvae,

non leve finitimis hospitibusque malum.

dira viro facies, vires pro corpore, corpus

grande (pater monstri Mulciber huius erat),

555

proque domo longis spelunca recessibus ingens,

abdita, vix ipsis invenienda feris;

ora super postes adfixaque bracchia pendent,

squalidaque humanis ossibus albet humus.

servata male parte boum Iove natus abibat:

560

mugitum rauco furta dedere sono.

'accipio revocamen' ait, vocemque secutus

impia per silvas ultor ad antra venit.

ille aditum fracti praestruxerat obice montis;

vix iuga movissent quinque bis illud opus.

565

nititur hic umeris (caelum quoque sederat illis),

et vastum motu conlabefactat onus.

quod simul eversum est, fragor aethera terruit ipsum,

ictaque subsedit pondere molis humus.

prima movet Cacus conlata proelia dextra

570

remque ferox saxis stipitibusque gerit.

quis ubi nil agitur, patrias male fortis ad artes

confugit, et flammas ore sonante vomit;

quas quotiens proflat, spirare Typhoea credas

et rapidum Aetnaeo fulgur ab igne iaci.

575

occupat Alcides, adductaque clava trinodis

ter quater adverso sedit in ore viri.

ille cadit mixtosque vomit cum sanguine fumos

et lato moriens pectore plangit humum.

immolat ex illis taurum tibi, Iuppiter, unum

580

victor et Euandrum ruricolasque vocat,

constituitque sibi, quae Maxima dicitur, aram,

hic ubi pars Urbis de bove nomen habet.

nec tacet Euandri mater prope tempus adesse

Hercule quo tellus sit satis usa suo.

585

at felix vates, ut dis gratissima vixit,

possidet hunc Iani sic dea mense diem.

13. E EID · NP (14. F EN)

Idibus in magni castus Iovis aede sacerdos

semimaris flammis viscera libat ovis;

redditaque est omnis populo provincia nostro

590

et tuus Augusto nomine dictus avus.

perlege dispositas generosa per atria ceras:

contigerunt nulli nomina tanta viro.

Africa victorem de se vocat, alter Isauras

aut Cretum domitas testificatur opes;

595

hunc Numidae faciunt, illum Messana superbum;

ille Numantina traxit ab urbe notam:

et mortem et nomen Druso Germania fecit;

me miserum, virtus quam brevis illa fuit!

si petat a victis, tot sumet nomina Caesar

600

quot numero gentes maximus orbis habet.

ex uno quidam celebres aut torquis adempti

aut corvi titulos auxiliaris habent.

Magne, tuum nomen rerum est mensura tuarum:

sed qui te vicit nomine maior erat.

605

nec gradus est supra Fabios cognominis ullus:

illa domus meritis Maxima dicta suis.

sed tamen humanis celebrantur honoribus omnes,

hic socium summo cum Iove nomen habet.

sancta vocant augusta patres, augusta vocantur

610

templa sacerdotum rite dicata manu:

huius et augurium dependet origine verbi

et quodcumque sua Iuppiter auget ope.

augeat imperium nostri ducis, augeat annos,

protegat et vestras querna corona fores:

615

auspicibusque deis tanti cognominis heres

omine suscipiat, quo pater, orbis onus.

15. G CAR · NP

Respiciet Titan actas ubi tertius Idus,

fient Parrhasiae sacra relata deae.

nam prius Ausonias matres carpenta vehebant

620

(haec quoque ab Euandri dicta parente reor);

mox honor eripitur, matronaque destinat omnis

ingratos nulla prole novare viros,

neve daret partus, ictu temeraria caeco

visceribus crescens excutiebat onus.

625

corripuisse patres ausas immitia nuptas,

ius tamen exemptum restituisse ferunt,

binaque nunc pariter Tegeaeae sacra parenti

pro pueris fieri virginibusque iubent.

scortea non illi fas est inferre sacello,

630

ne violent puros exanimata focos.

siquis amas veteres ritus, adsiste precanti;

nomina percipies non tibi nota prius.

Porrima placatur Postvertaque, sive sorores,

sive fugae comites, Maenali diva, tuae;

635

altera quod porro fuerat cecinisse putatur,

altera venturum postmodo quicquid erat.

16. H C (NP inde ab anno 10 p. C.)

Candida, te niveo posuit lux proxima templo,

qua fert sublimes alta Moneta gradus,

nunc bene prospiciens Latiam Concordia turbam,

640

%nunc% te sacratae constituere manus.

Furius antiquam, populi superator Etrusci,

voverat et voti solverat ille fidem.

causa, quod a patribus sumptis secesserat armis

volgus, et ipsa suas Roma timebat opes.

645

causa recens melior: passos Germania crines

porrigit auspiciis, dux venerande, tuis.

inde triumphatae libasti munera gentis

templaque fecisti, quam colis ipse, deae.

hanc tua constituit genetrix et rebus et ara,

650

sola toro magni digna reperta Iovis.

17. A C, postea NP (18. B C) (19. C C) (20. D C) (21. E C) (22. F C) 23. G C

Haec ubi transierint, Capricorno, Phoebe, relicto

per iuvenis curres signa regentis aquam.

septimus hinc Oriens cum se demiserit undis,

fulgebit toto iam Lyra nulla polo.

24. H C (25. A C) (26. B C)

655

Sidere ab hoc ignis venienti nocte, Leonis

qui micat in medio pectore, mersus erit.

Ter quater evolvi signantes tempora fastos,

nec Sementiva est ulla reperta dies;

cum mihi (sensit enim) 'lux haec indicitur' inquit

660

Musa, 'quid a fastis non stata sacra petis?

utque dies incerta sacri, sic tempora certa,

seminibus iactis est ubi fetus ager.'

state coronati plenum ad praesepe, iuvenci:

cum tepido vestrum vere redibit opus.

665

rusticus emeritum palo suspendat aratrum:

omne reformidat frigore volnus humus.

vilice, da requiem terrae semente peracta;

da requiem, terram qui coluere, viris.

pagus agat festum: pagum lustrate, coloni,

670

et date paganis annua liba focis.

placentur frugum matres, Tellusque Ceresque,

farre suo gravidae visceribusque suis:

officium commune Ceres et Terra tuentur;

haec praebet causam frugibus, illa locum.

675

consortes operis, per quas correcta vetustas

quernaque glans victa est utiliore cibo,

frugibus immensis avidos satiate colonos,

ut capiant cultus praemia digna sui.

vos date perpetuos teneris sementibus auctus,

680

nec nova per gelidas herba sit usta nives.

cum serimus, caelum ventis aperite serenis;

cum latet, aetheria spargite semen aqua.

neve graves cultis Cerialia rura cavete

agmine laesuro depopulentur aves.

685

vos quoque, formicae, subiectis parcite granis:

post messem praedae copia maior erit.

interea crescat scabrae robiginis expers

nec vitio caeli palleat ulla seges,

et neque deficiat macie nec pinguior aequo

690

divitiis pereat luxuriosa suis;

et careant loliis oculos vitiantibus agri,

nec sterilis culto surgat avena solo;

triticeos fetus passuraque farra bis ignem

hordeaque ingenti fenore reddat ager.

695

haec ego pro vobis, haec vos optate coloni,

efficiatque ratas utraque diva preces.

bella diu tenuere viros: erat aptior ensis

vomere, cedebat taurus arator equo;

sarcula cessabant, versique in pila ligones,

700

factaque de rastri pondere cassis erat.

gratia dis domuique tuae: religata catenis

iampridem vestro sub pede Bella iacent.

sub iuga bos veniat, sub terras semen aratas:

Pax Cererem nutrit, Pacis alumna Ceres.

27. C C (28. D C) (29. E F [? NP])

705

At quae venturas praecedit sexta Kalendas,

hac sunt Ledaeis templa dicata deis:

fratribus illa deis fratres de gente deorum

circa Iuturnae composuere lacus.

30. F NP (31. GC)

Ipsum nos carmen deduxit Pacis ad aram:

710

haec erit a mensis fine secunda dies.

frondibus Actiacis comptos redimita capillos,

Pax, ades et toto mitis in orbe mane.

dum desint hostes, desit quoque causa triumphi:

tu ducibus bello gloria maior eris.

715

sola gerat miles, quibus arma coerceat, arma,

canteturque fera nil nisi pompa tuba.

horreat Aeneadas et primus et ultimus orbis:

siqua parum Romam terra timebat, amet.

tura, sacerdotes, Pacalibus addite flammis,

720

albaque perfusa victima fronte cadat;

utque domus, quae praestat eam, cum pace perennet

ad pia propensos vota rogate deos.

Sed iam prima mei pars est exacta laboris,

cumque suo finem mense libellus habet.