Fasti

Liber V

___________________________________________________

Quaeritis unde putem Maio data nomina mensi?

non satis est liquido cognita causa mihi.

ut stat et incertus qua sit sibi nescit eundum,

cum videt ex omni parte, viator, iter,

5

sic, quia posse datur diversas reddere causas,

qua ferar ignoro, copiaque ipsa nocet.

dicite, quae fontes Aganippidos Hippocrenes,

grata Medusaei signa, tenetis, equi.

dissensere deae; quarum Polyhymnia coepit

10

prima (silent aliae, dictaque mente notant):

'post chaos ut primum data sunt tria corpora mundo

inque novas species omne recessit opus,

pondere terra suo subsedit et aequora traxit:

at caelum levitas in loca summa tulit;

15

sol quoque cum stellis nulla gravitate retentus

et vos, Lunares, exsiluistis, equi.

sed neque terra diu caelo, nec cetera Phoebo

sidera cedebant: par erat omnis honos.

saepe aliquis solio, quod tu, Saturne, tenebas,

20

ausus de media plebe sedere deus:

nec latus Oceano quisquam deus advena iunxit,

et Themis extremo saepe recepta loco est,

donec Honor placidoque decens Reverentia voltu

corpora legitimis imposuere toris.

25

hinc sata Maiestas, hos est dea censa parentes,

quaque die partu est edita, magna fuit.

nec mora, consedit medio sublimis Olympo

aurea, purpureo conspicienda sinu;

consedere simul Pudor et Metus. omne videres

30

numen ad hanc voltus composuisse suos.

protinus intravit mentes suspectus honorum:

fit pretium dignis, nec sibi quisque placet.

hic status in caelo multos permansit in annos,

dum senior fatis excidit arce deus.

35

Terra feros partus, immania monstra, Gigantas

edidit ausuros in Iovis ire domum.

mille manus illis dedit et pro cruribus angues,

atque ait "in magnos arma movete deos."

exstruere hi montes ad sidera summa parabant

40

et magnum bello sollicitare Iovem;

fulmina de caeli iaculatus Iuppiter arce

vertit in auctores pondera vasta suos.

his bene Maiestas armis defensa deorum

restat, et ex illo tempore culta manet.

45

assidet inde Iovi, Iovis est fidissima custos,

et praestat sine vi sceptra timenda Iovi.

venit et in terras: coluerunt Romulus illam

et Numa, mox alii, tempore quisque suo.

illa patres in honore pio matresque tuetur,

50

illa comes pueris virginibusque venit;

illa datos fasces commendat eburque curule,

illa coronatis alta triumphat equis.'

finierat voces Polyhymnia: dicta probarunt

Clioque et curvae scita Thalia lyrae.

55

excipit Uranie: fecere silentia cunctae,

et vox audiri nulla, nisi illa, potest.

'magna fuit quondam capitis reverentia cani,

inque suo pretio ruga senilis erat.

Martis opus iuvenes animosaque bella gerebant,

60

et pro dis aderant in statione suis;

viribus illa minor nec habendis utilis armis

consilio patriae saepe ferebat opem;

nec nisi post annos patuit tunc curia seros,

nomen et aetatis mite senatus habet.

65

iura dabat populo senior, finitaque certis

legibus est aetas unde petatur honor,

et medius iuvenum, non indignantibus ipsis,

ibat, et interior, si comes unus erat.

verba quis auderet coram sene digna rubore

70

dicere? censuram longa senecta dabat.

Romulus hoc vidit selectaque pectora patres

dixit: ad hos urbis summa relata novae.

hinc sua maiores tribuisse vocabula Maio

tangor, et aetati consuluisse suae.

75

et Numitor dixisse potest "da, Romule, mensem

hunc senibus", nec avum sustinuisse nepos.

nec leve propositi pignus successor honoris

Iunius, a iuvenum nomine dictus, habet.'

tunc sic, neglectos hedera redimita capillos,

80

prima sui coepit Calliopea chori:

'duxerat Oceanus quondam Titanida Tethyn,

qui terram liquidis, qua patet, ambit aquis;

hinc sata Pleione cum caelifero Atlante

iungitur, ut fama est, Pleiadasque parit.

85

quarum Maia suas forma superasse sorores

traditur et summo concubuisse Iovi.

haec enixa iugo cupressiferae Cyllenes

aetherium volucri qui pede carpit iter;

Arcades hunc Ladonque rapax et Maenalos ingens

90

rite colunt, luna credita terra prior.

exul ab Arcadia Latios Euander in agros

venerat, impositos attuleratque deos.

hic, ubi nunc Roma est, orbis caput, arbor et herbae

et paucae pecudes et casa rara fuit:

95

quo postquam ventum est, "consistite", praescia mater

"nam locus imperii rus erit istud" ait.

et matri et vati paret Nonacrius heros,

inque peregrina constitit hospes humo;

sacraque multa quidem, sed Fauni prima bicornis

100

has docuit gentes alipedisque dei.

semicaper, coleris cinctutis, Faune, Lupercis,

cum lustrant celebres verbera secta vias;

at tu materno donasti nomine mensem,

inventor curvae, furibus apte, fidis.

105

nec pietas haec prima tua est: septena putaris,

Pleiadum numerum, fila dedisse lyrae.'

haec quoque desierat: laudata est voce suarum.

quid faciam? turbae pars habet omnis idem.

gratia Pieridum nobis aequaliter adsit,

110

nullaque laudetur plusve minusve mihi.

1. A K · MAI · F

Ab Iove surgat opus. prima mihi nocte videnda

stella est in cunas officiosa Iovis:

nascitur Oleniae signum pluviale Capellae;

illa dati caelum praemia lactis habet.

115

Nais Amalthea, Cretaea nobilis Ida,

dicitur in silvis occuluisse Iovem.

huic fuit haedorum mater formosa duorum,

inter Dictaeos conspicienda greges,

cornibus aeriis atque in sua terga recurvis,

120

ubere, quod nutrix posset habere Iovis.

lac dabat illa deo; sed fregit in arbore cornu,

truncaque dimidia parte decoris erat.

sustulit hoc nymphe cinxitque recentibus herbis,

et plenum pomis ad Iovis ora tulit.

125

ille ubi res caeli tenuit solioque paterno

sedit, et invicto nil Iove maius erat,

sidera nutricem, nutricis fertile cornu

fecit, quod dominae nunc quoque nomen habet.

Praestitibus Maiae Laribus videre Kalendae

130

aram constitui parvaque signa deum:

voverat illa quidem Curius, sed multa vetustas

destruit; et saxo longa senecta nocet.

causa tamen positi fuerat cognominis illis

quod praestant oculis omnia tuta suis:

135

stant quoque pro nobis et praesunt moenibus Urbis,

et sunt praesentes auxiliumque ferunt.

at canis ante pedes saxo fabricatus eodem

stabat: quae standi cum Lare causa fuit?

servat uterque domum, domino quoque fidus uterque:

140

compita grata deo, compita grata cani.

exagitant et Lar et turba Diania fures:

pervigilantque Lares, pervigilantque canes.

bina gemellorum quaerebam signa deorum

viribus annosae facta caduca morae:

145

mille Lares Geniumque ducis, qui tradidit illos,

Urbs habet, et vici numina terna colunt.

quo feror? Augustus mensis mihi carminis huius

ius dabit: interea Diva canenda Bona est.

est moles nativa, loco res nomina fecit:

150

appellant Saxum; pars bona montis ea est.

huic Remus institerat frustra, quo tempore fratri

prima Palatinae signa dedistis aves;

templa patres illic oculos exosa viriles

leniter adclivi constituere iugo.

155

dedicat haec veteris Crassorum nominis heres,

virgineo nullum corpore passa virum:

Livia restituit, ne non imitata maritum

esset et ex omni parte secuta +virum+.

2. B F

Postera cum roseam pulsis Hyperionis astris

160

in matutinis lampada tollet equis,

frigidus Argestes summas mulcebit aristas,

candidaque a Calabris vela dabuntur aquis.

at simul inducent obscura crepuscula noctem,

pars Hyadum toto de grege nulla latet.

165

ora micant Tauri septem radiantia flammis,

navita quas Hyadas Graius ab imbre vocat;

pars Bacchum nutrisse putat, pars credidit esse

Tethyos has neptes Oceanique senis.

nondum stabat Atlas umeros oneratus Olympo

170

cum satus est forma conspiciendus Hyas:

hunc stirps Oceani maturis nixibus Aethra

edidit et nymphas, sed prior ortus Hyas.

dum nova lanugo est, pavidos formidine cervos

terret, et est illi praeda benigna lepus:

175

at postquam virtus annis adolevit, in apros

audet et hirsutas comminus ire leas;

dumque petit latebras fetae catulosque leaenae,

ipse fuit Libycae praeda cruenta ferae.

mater Hyan et Hyan maestae flevere sorores

180

cervicemque polo subpositurus Atlas.

victus uterque parens tamen est pietate sororum:

illa dedit caelum, nomina fecit Hyas.

'Mater, ades, florum, ludis celebranda iocosis:

distuleram partes mense priore tuas.

185

incipis Aprili, transis in tempora Maii:

alter te fugiens, cum venit alter habet.

cum tua sint cedantque tibi confinia mensum,

convenit in laudes ille vel ille tuas.

Circus in hunc exit clamataque palma theatris;

190

hoc quoque cum Circi munere carmen eat.

ipsa doce quae sis: hominum sententia fallax;

optima tu proprii nominis auctor eris.'

sic ego; sic nostris respondit diva rogatis

(dum loquitur, vernas efflat ab ore rosas):

195

'Chloris eram quae Flora vocor: corrupta Latino

nominis est nostri littera Graeca sono.

Chloris eram, nymphe campi felicis, ubi audis

rem fortunatis ante fuisse viris.

quae fuerit mihi forma, grave est narrare modestae;

200

sed generum matri repperit illa deum.

ver erat, errabam; Zephyrus conspexit, abibam;

insequitur, fugio: fortior ille fuit.

et dederat fratri Boreas ius omne rapinae,

ausus Erecthea praemia ferre domo.

205

vim tamen emendat dando mihi nomina nuptae,

inque meo non est ulla querella toro.

[vere fruor semper: semper nitidissimus annus,

arbor habet frondes, pabula semper humus.]

est mihi fecundus dotalibus hortus in agris;

210

aura fovet, liquidae fonte rigatur aquae:

hunc meus implevit generoso flore maritus,

atque ait "arbitrium tu, dea, floris habe."

saepe ego digestos volui numerare colores,

nec potui: numero copia maior erat.

215

roscida cum primum foliis excussa pruina est

et variae radiis intepuere comae,

conveniunt pictis incinctae vestibus Horae,

inque leves calathos munera nostra legunt;

protinus accedunt Charites, nectuntque coronas

220

sertaque caelestes implicitura comas.

prima per immensas sparsi nova semina gentes:

unius tellus ante coloris erat;

prima Therapnaeo feci de sanguine florem,

et manet in folio scripta querella suo.

225

tu quoque nomen habes cultos, Narcisse, per hortos,

infelix, quod non alter et alter eras.

quid Crocon aut Attin referam Cinyraque creatum,

de quorum per me volnere surgit honor?

Mars quoque, si nescis, per nostras editus artes:

230

Iuppiter hoc, ut adhuc, nesciat usque, precor.

sancta Iovem Iuno nata sine matre Minerva

officio doluit non eguisse suo.

ibat ut Oceano quereretur facta mariti;

restitit ad nostras fessa labore fores.

235

quam simul aspexi, "quid te, Saturnia", dixi

"attulit?" exponit, quem petat, illa, locum;

addidit et causam. verbis solabar amicis.

"non" inquit "verbis cura levanda mea est.

si pater est factus neglecto coniugis usu

240

Iuppiter, et solus nomen utrumque tenet,

cur ego desperem fieri sine coniuge mater,

et parere intacto, dummodo casta, viro?

omnia temptabo latis medicamina terris,

et freta Tartareos excutiamque sinus."

245

vox erat in cursu: voltum dubitantis habebam.

"nescioquid, nymphe, posse videris" ait.

ter volui promittere opem, ter lingua retenta est:

ira Iovis magni causa timoris erat.

"fer, precor, auxilium" dixit, "celabitur auctor",

250

et Stygiae numen testificatur aquae.

"quod petis, Oleniis" inquam "mihi missus ab arvis

flos dabit: est hortis unicus ille meis.

qui dabat, 'hoc' dixit 'sterilem quoque tange iuvencam,

mater erit': tetigi, nec mora, mater erat."

255

protinus haerentem decerpsi pollice florem;

tangitur, et tacto concipit illa sinu.

iamque gravis Thracen et laeva Propontidos intrat,

fitque potens voti, Marsque creatus erat.

qui memor accepti per me natalis "habeto

260

tu quoque Romulea" dixit "in urbe locum."

forsitan in teneris tantum mea regna coronis

esse putes. tangit numen et arva meum.

si bene floruerint segetes, erit area dives:

si bene floruerit vinea, Bacchus erit;

265

si bene floruerint oleae, nitidissimus annus,

pomaque proventum temporis huius habent.

flore semel laeso pereunt viciaeque fabaeque,

et pereunt lentes, advena Nile, tuae.

vina quoque in magnis operose condita cellis

270

florent, et nebulae dolia summa tegunt.

mella meum munus: volucres ego mella daturas

ad violam et cytisos et thyma cana voco.'

[nos quoque idem facimus tunc, cum iuvenalibus annis

luxuriant animi, corporaque ipsa vigent.]

275

talia dicentem tacitus mirabar; at illa

'ius tibi discendi, siqua requiris' ait.

'dic, dea', respondi 'ludorum quae sit origo.'

vix bene desieram, rettulit illa mihi:

'cetera luxuriae nondum instrumenta vigebant;

280

aut pecus aut latam dives habebat humum

(hinc etiam locuples, hinc ipsa pecunia dicta est);

sed iam de vetito quisque parabat opes.

venerat in morem populi depascere saltus,

idque diu licuit, poenaque nulla fuit;

285

vindice servabat nullo sua publica volgus,

iamque in privato pascere inertis erat.

plebis ad aediles perducta licentia talis

Publicios; animus defuit ante viris.

rem populus recipit, multam subiere nocentes:

290

vindicibus laudi publica cura fuit.

multa data est ex parte mihi, magnoque favore

victores ludos instituere novos;

parte locant clivum, qui tunc erat ardua rupes,

utile nunc iter est, Publiciumque vocant.'

295

annua credideram spectacula facta: negavit,

addidit et dictis altera verba suis:

'nos quoque tangit honor: festis gaudemus et aris,

turbaque caelestes ambitiosa sumus.

saepe deos aliquis peccando fecit iniquos,

300

et pro delictis hostia blanda fuit;

saepe Iovem vidi, cum iam sua mittere vellet

fulmina, ture dato sustinuisse manum.

at si neglegimur, magnis iniuria poenis

solvitur, et iustum praeterit ira modum.

305

respice Thestiaden: flammis absentibus arsit;

causa est, quod Phoebes ara sine igne fuit.

respice Tantaliden: eadem dea vela tenebat;

virgo est, et spretos bis tamen ulta focos.

Hippolyte infelix, velles coluisse Dionen,

310

cum consternatis diripereris equis.

longa referre mora est correcta oblivia damnis:

me quoque Romani praeteriere patres.

quid facerem, per quod fierem manifesta doloris?

exigerem nostrae qualia damna notae?

315

excidit officium tristi mihi: nulla tuebar

rura, nec in pretio fertilis hortus erat;

lilia deciderant, violas arere videres,

filaque punicei languida facta croci.

saepe mihi Zephyrus "dotes corrumpere noli

320

ipsa tuas" dixit: dos mihi vilis erat.

florebant oleae, venti nocuere protervi:

florebant segetes, grandine laesa seges.

in spe vitis erat, caelum nigrescit ab Austris

et subita frondes decutiuntur aqua.

325

nec volui fieri nec sum crudelis in ira;

cura repellendi sed mihi nulla fuit.

convenere patres, et, si bene floreat annus,

numinibus nostris annua festa vovent.

adnuimus voto: consul cum consule ludos

330

Postumio Laenas persoluere mihi.'

Quaerere conabar quare lascivia maior

his foret in ludis liberiorque iocus;

sed mihi succurrit numen non esse severum,

aptaque deliciis munera ferre deam.

335

tempora sutilibus cinguntur tota coronis,

et latet iniecta splendida mensa rosa;

ebrius incinctis philyra conviva capillis

saltat, et imprudens utitur arte meri;

ebrius ad durum formosae limen amicae

340

cantat, habent unctae mollia serta comae.

nulla coronata peraguntur seria fronte,

nec liquidae vinctis flore bibuntur aquae;

donec eras mixtus nullis, Acheloe, racemis,

gratia sumendae non erat ulla rosae.

345

Bacchus amat flores: Baccho placuisse coronam

ex Ariadnaeo sidere nosse potes.

scaena levis decet hanc: non est, mihi credite, non est

illa cothurnatas inter habenda deas.

turba quidem cur hos celebret meretricia ludos

350

non ex difficili causa petita subest.

non est de tetricis, non est de magna professis:

volt sua plebeio sacra patere choro,

et monet aetatis specie, dum floreat, uti;

contemni spinam, cum cecidere rosae.

355

Cur tamen, ut dantur vestes Cerialibus albae,

sic haec est cultu versicolore decens?

an quia maturis albescit messis aristis,

et color et species floribus omnis inest?

adnuit, et motis flores cecidere capillis,

360

accidere in mensas ut rosa missa solet.

lumina restabant, quorum me causa latebat,

cum sic errores abstulit illa meos:

'vel quia purpureis conlucent floribus agri,

lumina sunt nostros visa decere dies;

365

vel quia nec flos est hebeti nec flamma colore,

atque oculos in se splendor uterque trahit;

vel quia deliciis nocturna licentia nostris

convenit: a vero tertia causa venit.'

'est breve praeterea, de quo mihi quaerere restat,

370

si liceat' dixi: dixit et illa 'licet'.

'cur tibi pro Libycis clauduntur rete leaenis

inbelles capreae sollicitusque lepus?'

non sibi respondit silvas cessisse, sed hortos

arvaque pugnaci non adeunda ferae.

375

omnia finierat: tenues secessit in auras,

mansit odor; posses scire fuisse deam.

floreat ut toto carmen Nasonis in aevo,

sparge, precor, donis pectora nostra tuis.

3. C C

Nocte minus quarta promet sua sidera Chiron

380

semivir et flavi corpore mixtus equi.

Pelion Haemoniae mons est obversus in Austros:

summa virent pinu, cetera quercus habet.

Phillyrides tenuit; saxo stant antra vetusto,

quae iustum memorant incoluisse senem.

385

ille manus olim missuras Hectora leto

creditur in lyricis detinuisse modis.

venerat Alcides exhausta parte laborum,

iussaque restabant ultima paene viro.

stare simul casu Troiae duo fata videres:

390

hinc puer Aeacides, hinc Iove natus erat.

excipit hospitio iuvenem Philyreius heros,

et causam adventus hic rogat, ille docet.

respicit interea clavam spoliumque leonis,

'vir' que ait 'his armis, armaque digna viro!'

395

nec se, quin horrens auderent tangere saetis

vellus, Achilleae continuere manus.

dumque senex tractat squalentia tela venenis,

excidit et laevo fixa sagitta pede est.

ingemuit Chiron, traxitque e corpore ferrum:

400

adgemit Alcides Haemoniusque puer.

ipse tamen lectas Pagasaeis collibus herbas

temperat et varia volnera mulcet ope;

virus edax superabat opem, penitusque recepta

ossibus et toto corpore pestis erat:

405

sanguine Centauri Lernaeae sanguis echidnae

mixtus ad auxilium tempora nulla dabat.

stabat, ut ante patrem, lacrimis perfusus Achilles:

sic flendus Peleus, si moreretur, erat.

saepe manus aegras manibus fingebat amicis:

410

morum, quos fecit, praemia doctor habet.

oscula saepe dedit, dixit quoque saepe iacenti

'vive, precor, nec me, care, relinque, pater.'

nona dies aderat, cum tu, iustissime Chiron,

bis septem stellis corpora cinctus eras.

(4. D C) 5. E C

415

Hunc Lyra curva sequi cuperet, sed idonea nondum

est via: nox aptum tertia tempus erit.

6. F C

Scorpios in caelo, cum cras lucescere Nonas

dicimus, a media parte notandus erit.

(7. G NON · N vel F) (8. H F) 9. A LEM · N

Hinc ubi protulerit formosa ter Hesperos ora,

420

ter dederint Phoebo sidera victa locum,

ritus erit veteris, nocturna Lemuria, sacri:

inferias tacitis manibus illa dabunt.

annus erat brevior, nec adhuc pia februa norant,

nec tu dux mensum, Iane biformis, eras:

425

iam tamen exstincto cineri sua dona ferebant,

compositique nepos busta piabat avi.

mensis erat Maius, maiorum nomine dictus,

qui partem prisci nunc quoque moris habet.

nox ubi iam media est somnoque silentia praebet,

430

et canis et variae conticuistis aves,

ille memor veteris ritus timidusque deorum

surgit (habent gemini vincula nulla pedes),

signaque dat digitis medio cum pollice iunctis,

occurrat tacito ne levis umbra sibi.

435

cumque manus puras fontana perluit unda,

vertitur et nigras accipit ante fabas,

aversusque iacit; sed dum iacit, 'haec ego mitto,

his' inquit 'redimo meque meosque fabis.'

hoc novies dicit nec respicit: umbra putatur

440

colligere et nullo terga vidente sequi.

rursus aquam tangit, Temesaeaque concrepat aera,

et rogat ut tectis exeat umbra suis.

cum dixit novies 'manes exite paterni'

respicit, et pure sacra peracta putat.

445

dicta sit unde dies, quae nominis exstet origo

me fugit: ex aliquo est invenienda deo.

Pliade nate, mone, virga venerande potenti:

saepe tibi est Stygii regia visa Iovis.

venit adoratus Caducifer. accipe causam

450

nominis: ex ipso est cognita causa deo.

Romulus ut tumulo fraternas condidit umbras,

et male veloci iusta soluta Remo,

Faustulus infelix et passis Acca capillis

spargebant lacrimis ossa perusta suis;

455

inde domum redeunt sub prima crepuscula maesti,

utque erat, in duro procubuere toro.

umbra cruenta Remi visa est adsistere lecto,

atque haec exiguo murmure verba loqui:

'en ego dimidium vestri parsque altera voti,

460

cernite sim qualis, qui modo qualis eram!

qui modo, si volucres habuissem regna iubentes,

in populo potui maximus esse meo,

nunc sum elapsa rogi flammis et inanis imago:

haec est ex illo forma relicta Remo.

465

heu ubi Mars pater est? si vos modo vera locuti,

uberaque expositis ille ferina dedit.

quem lupa servavit, manus hunc temeraria civis

perdidit. o quanto mitior illa fuit!

saeve Celer, crudelem animam per volnera reddas,

470

utque ego, sub terras sanguinulentus eas.

noluit hoc frater, pietas aequalis in illo est:

quod potuit, lacrimas in mea fata dedit.

hunc vos per lacrimas, per vestra alimenta rogate

ut celebrem nostro signet honore diem.'

475

mandantem amplecti cupiunt et bracchia tendunt:

lubrica prensantes effugit umbra manus.

ut secum fugiens somnos abduxit imago,

ad regem voces fratris uterque ferunt.

Romulus obsequitur, lucemque Remuria dicit

480

illam, qua positis iusta feruntur avis.

aspera mutata est in lenem tempore longo

littera, quae toto nomine prima fuit;

mox etiam lemures animas dixere silentum:

hic sensus verbi, vis ea vocis erat.

485

fana tamen veteres illis clausere diebus,

ut nunc ferali tempore operta vides;

nec viduae taedis eadem nec virginis apta

tempora: quae nupsit, non diuturna fuit.

hac quoque de causa, si te proverbia tangunt,

490

mense malas Maio nubere volgus ait.

sed tamen haec tria sunt sub eodem tempore festa

inter se nulla continuata die.

10. B C 11. C LEM · N

Quorum si mediis Boeotum Oriona quaeres,

falsus eris: signi causa canenda mihi.

495

Iuppiter et lato qui regnat in aequore frater

carpebant socias Mercuriusque vias;

tempus erat quo versa iugo referuntur aratra,

et pronus saturae lac bibit agnus ovis.

forte senex Hyrieus, angusti cultor agelli,

500

hos videt, exiguam stabat ut ante casam,

atque ita 'longa via est, nec tempora longa supersunt',

dixit 'et hospitibus ianua nostra patet.'

addidit et voltum verbis, iterumque rogavit:

parent promissis dissimulantque deos.

505

tecta senis subeunt nigro deformia fumo;

ignis in hesterno stipite parvus erat:

ipse genu nixus flammas exsuscitat aura,

et promit quassas comminuitque faces.

stant calices; minor inde fabas, holus alter habebat,

510

et spumat testo pressus uterque suo.

dumque mora est, tremula dat vina rubentia dextra:

accipit aequoreus pocula prima deus.

quae simul exhausit, 'da nunc bibat ordine' dixit

'Iuppiter.' audito palluit ille Iove.

515

ut rediit animus, cultorem pauperis agri

immolat et magno torret in igne bovem;

quaeque puer quondam primis diffuderat annis

promit fumoso condita vina cado.

nec mora, flumineam lino celantibus ulvam,

520

sic quoque non altis, incubuere toris.

nunc dape, nunc posito mensae nituere Lyaeo;

terra rubens crater, pocula fagus erant.

verba fuere Iovis: 'si quid fert impetus, opta:

omne feres.' placidi verba fuere senis:

525

'cara fuit coniunx, primae mihi vere iuventae

cognita. nunc ubi sit quaeritis? urna tegit.

huic ego iuratus, vobis in verba vocatis,

"coniugio" dixi "sola fruere meo."

et dixi et servo; sed enim diversa voluntas

530

est mihi: nec coniunx et pater esse volo.'

adnuerant omnes. omnes ad terga iuvenci

constiterant – pudor est ulteriora loqui.

tum superiniecta texere madentia terra:

iamque decem menses, et puer ortus erat.

535

hunc Hyrieus, quia sic genitus, vocat Uriona:

perdidit antiquum littera prima sonum.

creverat immensum: comitem sibi Delia sumpsit;

ille deae custos, ille satelles erat.

verba movent iras non circumspecta deorum:

540

'quam nequeam' dixit 'vincere nulla fera est.'

scorpion immisit Tellus: fuit impetus illi

curva gemelliparae spicula ferre deae;

obstitit Orion. Latona nitentibus astris

addidit et 'meriti praemia' dixit 'habe.'

12. D NP

545

Sed quid et Orion et cetera sidera mundo

cedere festinant, noxque coartat iter?

quid solito citius liquido iubar aequore tollit

candida, Lucifero praeveniente, dies?

fallor, an arma sonant? non fallimur, arma sonabant:

550

Mars venit et veniens bellica signa dedit.

Ultor ad ipse suos caelo descendit honores

templaque in Augusto conspicienda foro.

et deus est ingens et opus: debebat in urbe

non aliter nati Mars habitare sui.

555

digna Giganteis haec sunt delubra tropaeis:

hinc fera Gradivum bella movere decet,

seu quis ab Eoo nos impius orbe lacesset,

seu quis ab occiduo sole domandus erit.

perspicit Armipotens operis fastigia summi,

560

et probat invictas summa tenere deas;

perspicit in foribus diversae tela figurae,

armaque terrarum milite victa suo.

hinc videt Aenean oneratum pondere caro

et tot Iuleae nobilitatis avos;

565

hinc videt Iliaden umeris ducis arma ferentem,

claraque dispositis acta subesse viris.

spectat et Augusto praetextum nomine templum,

et visum lecto Caesare maius opus.

voverat hoc iuvenis tum cum pia sustulit arma:

570

a tantis princeps incipiendus erat.

ille manus tendens, hinc stanti milite iusto,

hinc coniuratis, talia dicta dedit:

'si mihi bellandi pater est Vestaeque sacerdos

auctor, et ulcisci numen utrumque paro,

575

Mars, ades et satia scelerato sanguine ferrum,

stetque favor causa pro meliore tuus.

templa feres et, me victore, vocaberis Ultor.'

voverat, et fuso laetus ab hoste redit.

nec satis est meruisse semel cognomina Marti:

580

persequitur Parthi signa retenta manu.

gens fuit et campis et equis et tuta sagittis

et circumfusis invia fluminibus;

addiderant animos Crassorum funera genti,

cum periit miles signaque duxque simul.

585

signa, decus belli, Parthus Romana tenebat,

Romanaeque aquilae signifer hostis erat;

isque pudor mansisset adhuc, nisi fortibus armis

Caesaris Ausoniae protegerentur opes.

ille notas veteres et longi dedecus aevi

590

sustulit: agnorunt signa recepta suos.

quid tibi nunc solitae mitti post terga sagittae,

quid loca, quid rapidi profuit usus equi?

Parthe, refers aquilas, victos quoque porrigis arcus:

pignora iam nostri nulla pudoris habes.

595

rite deo templumque datum nomenque bis ulto,

et meritus voti debita solvit honor.

sollemnes ludos Circo celebrate, Quirites:

non visa est fortem scaena decere deum.

13. E LEM · N

Pliadas aspicies omnes totumque sororum

600

agmen, ubi ante Idus nox erit una super:

tum mihi non dubiis auctoribus incipit aestas,

et tepidi finem tempora veris habent.

14. F C

Idibus ora prior stellantia tollere Taurum

indicat: huic signo fabula nota subest.

605

praebuit ut taurus Tyriae sua terga puellae

Iuppiter et falsa cornua fronte tulit,

illa iubam dextra, laeva retinebat amictus,

et timor ipse novi causa decoris erat;

aura sinus implet, flavos movet aura capillos:

610

Sidoni, sic fueras aspicienda Iovi.

saepe puellares subduxit ab aequore plantas,

et metuit tactus adsilientis aquae;

saepe deus prudens tergum demisit in undas,

haereat ut collo fortius illa suo.

615

litoribus tactis stabat sine cornibus ullis

Iuppiter inque deum de bove versus erat.

taurus init caelum: te, Sidoni, Iuppiter implet,

parsque tuum terrae tertia nomen habet.

hoc alii signum Phariam dixere iuvencam,

620

quae bos ex homine est, ex bove facta dea.

Tum quoque priscorum Virgo simulacra virorum

mittere roboreo scirpea ponte solet.

corpora post decies senos qui credidit annos

missa neci, sceleris crimine damnat avos.

625

fama vetus, tum cum Saturnia terra vocata est,

talia fatidici dicta fuisse Iovis:

'falcifero libata seni duo corpora gentis

mittite, quae Tuscis excipiantur aquis';

donec in haec venit Tirynthius arva, quotannis

630

tristia Leucadio sacra peracta modo;

illum stramineos in aquam misisse Quirites,

Herculis exemplo corpora falsa iaci.

pars putat, ut ferrent iuvenes suffragia soli,

pontibus infirmos praecipitasse senes.

635

Thybri, doce verum: tua ripa vetustior Urbe est;

principium ritus tu bene nosse potes.

Thybris harundiferum medio caput extulit alveo

raucaque dimovit talibus ora sonis:

'haec loca desertas vidi sine moenibus herbas:

640

pascebat sparsas utraque ripa boves,

et, quem nunc gentes Tiberim noruntque timentque,

tunc etiam pecori despiciendus eram.

Arcadis Euandri nomen tibi saepe refertur:

ille meas remis advena torsit aquas.

645

venit et Alcides, turba comitatus Achiva:

Albula, si memini, tunc mihi nomen erat.

excipit hospitio iuvenem Pallantius heros,

et tandem Caco debita poena venit.

victor abit, secumque boves, Erytheida praedam,

650

abstrahit; at comites longius ire negant.

magnaque pars horum desertis venerat Argis:

montibus his ponunt spemque laremque suum.

saepe tamen patriae dulci tanguntur amore,

atque aliquis moriens hoc breve mandat opus:

655

"mittite me in Tiberim, Tiberinis vectus ut undis

litus ad Inachium pulvis inanis eam."

displicet heredi mandati cura sepulcri:

mortuus Ausonia conditur hospes humo;

scirpea pro domino Tiberi iactatur imago,

660

ut repetat Graias per freta longa domos.'

hactenus, et subiit vivo rorantia saxo

antra; leves cursum sustinuistis aquae.

15. G EID · NP (16. H F) (17. A C) (18. B C) (19. C C)

Clare nepos Atlantis, ades, quem montibus olim

edidit Arcadiis Pleias una Iovi:

665

pacis et armorum superis imisque deorum

arbiter, alato qui pede carpis iter,

laete lyrae pulsu, nitida quoque laete palaestra,

quo didicit culte lingua docente loqui,

templa tibi posuere patres spectantia Circum

670

Idibus; ex illo est haec tibi festa dies.

te, quicumque suas profitentur vendere merces,

ture dato tribuas ut sibi lucra rogant.

est aqua Mercurii portae vicina Capenae;

si iuvat expertis credere, numen habet.

675

huc venit incinctus tunica mercator et urna

purus suffita, quam ferat, haurit aquam.

uda fit hinc laurus, lauro sparguntur ab uda

omnia quae dominos sunt habitura novos.

spargit et ipse suos lauro rorante capillos,

680

et peragit solita fallere voce preces:

'ablue praeteriti periuria temporis', inquit

'ablue praeteritae perfida verba die.

sive ego te feci testem, falsove citavi

non audituri numina vana Iovis,

685

sive deum prudens alium divamve fefelli,

abstulerint celeres improba dicta Noti:

et pateant veniente die periuria nobis,

nec curent superi siqua locutus ero.

da modo lucra mihi, da facto gaudia lucro,

690

et fac ut emptori verba dedisse iuvet.'

talia Mercurius poscenti ridet ab alto,

se memor Ortygias subripuisse boves.

20. D C

At mihi pande, precor, tanto meliora petenti,

in Geminos ex quo tempore Phoebus eat.

695

'cum totidem de mense dies superesse videbis

quot sunt Herculei facta laboris' ait.

'dic' ego respondi 'causam mihi sideris huius.'

causam facundo reddidit ore deus:

'abstulerant raptas Phoeben Phoebesque sororem

700

Tyndaridae fratres, hic eques, ille pugil.

bella parant repetuntque suas et frater et Idas,

Leucippo fieri pactus uterque gener.

his amor ut repetant, illis ut reddere nolint,

suadet; et ex causa pugnat uterque pari.

705

effugere Oebalidae cursu potuere sequentes,

sed visum celeri vincere turpe fuga.

liber ab arboribus locus est, apta area pugnae:

constiterant illo (nomen Aphidna) loco.

pectora traiectus Lynceo Castor ab ense

710

non exspectato volnere pressit humum;

ultor adest Pollux, et Lyncea perforat hasta,

qua cervix umeros continuata premit.

ibat in hunc Idas, vixque est Iovis igne repulsus;

tela tamen dextrae fulmine rapta negant.

715

iamque tibi, Pollux, caelum sublime patebat,

cum "mea" dixisti "percipe verba, pater:

quod mihi das uni caelum, partire duobus;

dimidium toto munere maius erit."

dixit et alterna fratrem statione redemit:

720

utile sollicitae sidus utrumque rati.'

21. E AGON · NP

Ad Ianum redeat, qui quaerit Agonia quid sint:

quae tamen in fastis hoc quoque tempus habent.

22. F N

Nocte sequente diem canis Erigoneius exit:

est alio signi reddita causa loco.

23. G TVB · NP

725

Proxima Volcani lux est, Tubilustria dicunt:

lustrantur purae, quas facit ille, tubae.

24. H Q · REX C · F

Quattuor inde notis locus est, quibus ordine lectis

vel mos sacrorum vel fuga regis inest.

25. A C 26. B C 27. C C (28. D C) (29. E C) (30. F C) (31. G C)

Nec te praetereo, populi Fortuna potentis

730

publica, cui templum luce sequente datum est.

hanc ubi dives aquis acceperit Amphitrite,

grata Iovi fulvae rostra videbis avis.

auferet ex oculis veniens aurora Booten,

continuaque die sidus Hyantis erit.