Bellum civile sive Pharsalia

Liber VIII

___________________________________________________________

Iam super Herculeas fauces nemorosaque Tempe

Haemoniae deserta petens dispendia silvae

cornipedem exhaustum cursu stimulisque negantem

Magnus agens incerta fugae vestigia turbat

5

inplicitasque errore vias. pavet ille fragorem

motorum ventis nemorum, comitumque suorum

qui post terga redit trepidum laterique timentem

exanimat. quamvis summo de culmine lapsus

nondum vile sui pretium scit sanguinis esse,

10

seque, memor fati, tantae mercedis habere

credit adhuc iugulum, quantam pro Caesaris ipse

avolsa cervice daret. deserta sequentem

non patitur tutis fatum celare latebris

clara viri facies. multi, Pharsalica castra

15

cum peterent nondum fama prodente ruinas,

occursu stupuere ducis vertigine rerum

attoniti, cladisque suae vix ipse fidelis

auctor erat. gravis est Magno quicumque malorum

testis adest. cunctis ignotus gentibus esse

20

mallet et obscuro tutus transire per urbes

nomine; sed poenas longi Fortuna favoris

exigit a misero, quae tanto pondere famae

res premit adversas fatisque prioribus urguet.

nunc festinatos nimium sibi sentit honores

25

actaque lauriferae damnat Sullana iuventae,

nunc et Corycias classes et Pontica signa

deiectum meminisse piget. sic longius aevum

destruit ingentis animos et vita superstes

imperio. nisi summa dies cum fine bonorum

30

adfuit et celeri praevertit tristia leto,

dedecori est fortuna prior. quisquamne secundis

tradere se fatis audet nisi morte parata?

litora contigerat per quae Peneius amnis

Emathia iam clade rubens exibat in aequor.

35

inde ratis trepidum ventis ac fluctibus inpar,

flumineis vix tuta vadis, evexit in altum.

cuius adhuc remis quatitur Corcyra sinusque

Leucadii, Cilicum dominus terraeque Liburnae

exiguam vector pavidus correpsit in alnum.

40

conscia curarum secretae in litora Lesbi

flectere vela iubet, qua tunc tellure latebas

maestior, in mediis quam si, Cornelia, campis

Emathiae stares. tristis praesagia curas

exagitant, trepida quatitur formidine somnus,

45

Thessaliam nox omnis habet; tenebrisque remotis

rupis in abruptae scopulos extremaque curris

litora; prospiciens fluctus nutantia longe

semper prima vides venientis vela carinae,

quaerere nec quicquam de fato coniugis audes.

50

en ratis, ad vestros quae tendit carbasa portus!

quid ferat ignoras, et nunc tibi summa pavoris

nuntius armorum tristis rumorque sinister.

victus adest coniunx. quid perdis tempora luctus?

cum possis iam flere times. tum puppe propinqua

55

prosiluit crimenque deum crudele notavit,

deformem pallore ducem voltusque prementem

canitiem atque atro squalentis pulvere vestes.

obvia nox miserae caelum lucemque tenebris

abstulit atque animam clausit dolor; omnia nervis

60

membra relicta labant, riguerunt corda, diuque

spe mortis decepta iacet. iam fune ligato

litoribus lustrat vacuas Pompeius harenas.

quem postquam propius famulae videre fideles,

non ultra gemitus tacitos incessere fatum

65

permisere sibi, frustraque attollere terra

semianimem conantur eram; quam pectore Magnus

ambit et astrictos refovet conplexibus artus.

coeperat in summum revocato sanguine corpus

Pompei sentire manus maestamque mariti

70

posse pati faciem: prohibet succumbere fatis

Magnus et inmodicos castigat voce dolores.

'nobile cur robur fortunae volnere primo

femina tantorum titulis insignis avorum

frangis? habes aditum mansurae in saecula famae.

75

laudis in hoc sexu non legum iura nec arma,

unica materia est coniunx miser. erige mentem,

et tua cum fatis pietas decertet, et ipsum

quod sum victus ama. nunc sum tibi gloria maior,

a me quod fasces et quod pia turba senatus

80

tantaque discessit regum manus. incipe Magnum

sola sequi. deformis adhuc vivente marito

summus et augeri vetitus dolor: ultima debet

esse fides lugere virum. tu nulla tulisti

bello damna meo: vivit post proelia Magnus

85

sed fortuna perit. quod defles, illud amasti.'

vocibus his correpta viri vix aegra levavit

membra solo talis gemitu rumpente querellas:

'o utinam in thalamos invisi Caesaris issem

infelix coniunx et nulli laeta marito.

90

bis nocui mundo: me pronuba ducit Erinys

Crassorumque umbrae, devotaque manibus illis

Assyrios in castra tuli civilia casus,

praecipitesque dedi populos cunctosque fugavi

a causa meliore deos. o maxime coniunx,

95

o thalamis indigne meis, hoc iuris habebat

in tantum fortuna caput? cur inpia nupsi,

si miserum factura fui? nunc accipe poenas,

sed quas sponte luam: quo sit tibi mollius aequor,

certa fides regum totusque paratior orbis,

100

sparge mari comitem. mallem felicibus armis

dependisse caput: nunc clades denique lustra,

Magne, tuas. ubicumque iaces civilibus armis

nostros ulta toros, ades huc atque exige poenas,

Iulia crudelis, placataque paelice caesa

105

Magno parce tuo.' sic fata iterumque refusa

coniugis in gremium cunctorum lumina solvit

in lacrimas. duri flectuntur pectora Magni,

siccaque Thessalia confudit lumina Lesbos.

tunc Mytilenaeum pleno iam litore volgus

110

adfatur Magnum. 'si maxima gloria nobis

semper erit tanti pignus servasse mariti,

tu quoque devotos sacro tibi foedere muros

oramus sociosque lares dignere vel una

nocte tua: fac, Magne, locum, quem cuncta revisant

115

saecula, quem veniens hospes Romanus adoret.

nulla tibi subeunda magis sunt moenia victo:

omnia victoris possunt sperare favorem,

haec iam crimen habent. quid, quod iacet insula ponto,

Caesar eget ratibus? procerum pars magna coibit

120

certa loci; noto reparandum est litore fatum.

accipe templorum cultus aurumque deorum;

accipe, si terris, si puppibus ista iuventus

123

aptior est; tota, quantum valet, utere Lesbo.

125

hoc solum crimen meritae bene detrahe terrae,

ne nostram videare fidem felixque secutus

et damnasse miser.' tali pietate virorum

laetus in adversis et mundi nomine gaudens

esse fidem 'nullum toto mihi' dixit 'in orbe

130

gratius esse solum non parvo pignore vobis

ostendi: tenuit nostros hac obside Lesbos

adfectus; hic sacra domus carique penates,

hic mihi Roma fuit. non ulla in litora puppem

ante dedi fugiens, saevi cum Caesaris iram

135

iam scirem meritam servata coniuge Lesbon,

non veritus tantam veniae committere vobis

materiam. sed iam satis est fecisse nocentis:

fata mihi totum mea sunt agitanda per orbem.

heu nimium felix aeterno nomine Lesbos,

140

sive doces populos regesque admittere Magnum,

seu praestas mihi sola fidem. nam quaerere certum est,

fas quibus in terris, ubi sit scelus. accipe, numen

siquod adhuc mecum es, votorum extrema meorum:

da similis Lesbo populos, qui Marte subactum

145

non intrare suos infesto Caesare portus,

non exire vetent.' dixit, maestamque carinae

inposuit comitem. cunctos mutare putares

tellurem patriaeque solum: sic litore toto

plangitur, infestae tenduntur in aethera dextrae.

150

Pompeiumque minus, cuius fortuna dolorem

moverat, ast illam, quam toto tempore belli

ut civem videre suam, discedere cernens

ingemuit populus; quam vix, si castra mariti

victoris peteret, siccis dimittere matres

155

iam poterant oculis: tanto devinxit amore

hos pudor, hos probitas castique modestia voltus,

quod summissa <a>nimis, nulli gravis hospita turbae,

stantis adhuc fati vixit quasi coniuge victo.

iam pelago medios Titan demissus ad ignes

160

nec quibus abscondit nec siquibus exerit orbem

totus erat. vigiles Pompei pectore curae

nunc socias adeunt Romani foederis urbes

et varias regum mentes, nunc invia mundi

arva super nimios soles Austrumque iacentis.

165

saepe labor maestus curarum odiumque futuri

proiecit fessos incerti pectoris aestus,

rectoremque ratis de cunctis consulit astris,

unde notet terras, quae sit mensura secandi

aequoris in caelo, Syriam quo sidere servet

170

aut quotus in Plaustro Libyam bene derigat ignis.

doctus ad haec fatur taciti servator Olympi

'signifero quaecumque fluunt labentia caelo,

numquam stante polo miseros fallentia nautas,

sidera non sequimur, sed, qui non mergitur undis

175

axis inocciduus gemina clarissimus Arcto,

ille regit puppes. hic cum mihi semper in altum

surget et instabit summis minor Vrsa ceruchis,

Bosporon et Scythiae curvantem litora Pontum

spectamus. quidquid descendet ab arbore summa

180

Arctophylax propiorque mari Cynosura feretur,

in Syriae portus tendit ratis. inde Canopos

excipit, Australi caelo contenta vagari

stella, timens Borean: illa quoque perge sinistra

trans Pharon, in medio tanget ratis aequore Syrtim.

185

sed quo vela dari, quo nunc pede carbasa tendi

nostra iubes?' dubio contra cui pectore Magnus

'hoc solum toto' respondit 'in aequore serva,

ut sit ab Emathiis semper tua longius oris

puppis et Hesperiam pelago caeloque relinquas:

190

cetera da ventis. comitem pignusque recepi

depositum: tum certus eram quae litora vellem,

nunc portum fortuna dabit'. sic fatur; at ille

iusto vela modo pendentia cornibus aequis

torsit et in laevum puppim dedit, utque secaret

195

quas Asinae cautes et quas Chios asperat undas

hos dedit in proram, tenet hos in puppe rudentes.

aequora senserunt motus aliterque secante

iam pelagus rostro nec idem spectante carina

mutavere sonum. non sic moderator equorum,

200

dexteriore rota laevum cum circumit axem,

cogit inoffensae currus accedere metae.

ostendit terras Titan et sidera texit.

sparsus ab Emathia fugit quicumque procella,

adsequitur Magnum; primusque a litore Lesbi

205

occurrit gnatus, procerum mox turba fidelis.

nam neque deiecto fatis acieque fugato

abstulerat Magno reges fortuna ministros:

terrarum dominos et sceptra Eoa tenentis

exul habet comites. iubet ire in devia mundi

210

Deiotarum, qui sparsa ducis vestigia legit.

'quando' ait 'Emathiis amissus cladibus orbis,

qua Romanus erat, superest, fidissime regum,

Eoam temptare fidem populosque bibentis

Euphraten et adhuc securum a Caesare Tigrim.

215

ne pigeat Magno quaerentem fata remotas

Medorum penetrare domos Scythicosque recessus

et totum mutare diem, vocesque superbo

Arsacidae perferre meas: "si foedera nobis

prisca manent mihi per Latium iurata Tonantem,

220

per vestros astricta magos, inplete pharetras

Armeniosque arcus Geticis intendite nervis,

si vos, o Parthi, peterem cum Caspia claustra

et sequerer duros aeterni Martis Alanos,

passus Achaemeniis late decurrere campis

225

in tutam trepidos numquam Babylona coegi.

arva super Cyri Chaldaeique ultima regni,

qua rapidus Ganges et qua Nysaeus Hydaspes

accedunt pelago, Phoebi surgentis ab igne

iam propior quam Persis eram: tamen omnia vincens

230

sustinui nostris vos tantum desse triumphis,

solusque e numero regum telluris Eoae

ex aequo me Parthus adit. nec munere Magni

stant semel Arsacidae; quis enim post volnera cladis

Assyriae iustas Latii conpescuit iras?

235

tot meritis obstricta meis nunc Parthia ruptis

excedat claustris vetitam per saecula ripam

Zeugmaque Pellaeum. Pompeio vincite, Parthi,

vinci Roma volet."' regem parere iubenti

ardua non piguit, positisque insignibus aulae

240

egreditur famulo raptos indutus amictus.

in dubiis tutum est inopem simulare tyranno;

quanto igitur mundi dominis securius aevum

verus pauper agit! dimisso in litore rege

ipse per Icariae scopulos, Ephesonque relinquens

245

et placidi Colophona maris, spumantia parvae

radit saxa Sami; spirat de litore Coo

aura fluens; Cnidon inde fugit claramque relinquit

sole Rhodon magnosque sinus Telmessidos undae

conpensat medio pelagi. Pamphylia puppi

250

occurrit tellus, nec se committere muris

ausus adhuc ullis te primum, parva Phaseli,

Magnus adit; nam te metui vetat incola rarus

exhaustaeque domus populis, maiorque carinae

quam tua turba fuit. tendens hinc carbasa rursus

255

iam Taurum Tauroque videt Dipsunta cadentem.

crederet hoc Magnus, pacem cum praestitit undis,

et sibi consultum? Cilicum per litora tutus

parva puppe fugit. sequitur pars magna senatus

ad profugum collecta ducem; parvisque Syhedris,

260

quo portu mittitque rates recipitque Selinus,

in procerum coetu tandem maesta ora resolvit

vocibus his Magnus: 'comites bellique fugaeque

atque instar patriae, quamvis in litore nudo,

in Cilicum terra, nullis circumdatus armis

265

consultem rebusque novis exordia quaeram,

ingentis praestate animos. non omnis in arvis

Emathiis cecidi, nec sic mea fata premuntur

ut nequeam relevare caput cladesque receptas

excutere. an Libycae Marium potuere ruinae

270

erigere in fasces et plenis reddere fastis,

me pulsum leviore manu fortuna tenebit?

mille meae Graio volvuntur in aequore puppes,

mille duces; sparsit potius Pharsalia nostras

quam subvertit opes. sed me vel sola tueri

275

fama potest rerum toto quas gessimus orbe

et nomen quod mundus amat. vos pendite regna

viribus atque fide, Libyam Parthosque Pharonque,

quemnam Romanis deceat succurrere rebus.

ast ego curarum vobis arcana mearum

280

expromam mentisque meae quo pondera vergant.

aetas Niliaci nobis suspecta tyranni est,

ardua quippe fides robustos exigit annos.

hinc anceps dubii terret sollertia Mauri;

namque memor generis Carthaginis inpia proles

285

inminet Hesperiae, multusque in pectore vano est

Hannibal, obliquo maculat qui sanguine regnum

et Numidas contingit avos. iam supplice Varo

intumuit viditque loco Romana secundo.

quare agite Eoum, comites, properemus in orbem.

290

dividit Euphrates ingentem gurgite mundum

Caspiaque inmensos seducunt claustra recessus,

et polus Assyrias alter noctesque diesque

vertit, et abruptum est nostro mare discolor unda

Oceanusque suus. regnandi sola voluptas.

295

celsior in campo sonipes et fortior arcus,

nec puer aut senior letalis tendere nervos

segnis, et a nulla mors est incerta sagitta.

primi Pellaeas arcu fregere sarisas

Bactraque Medorum sedem murisque superbam

300

Assyrias Babylona domos. nec pila timentur

nostra nimis Parthis, audentque in bella venire

experti Scythicas Crasso pereunte pharetras.

spicula nec solo spargunt fidentia ferro,

stridula sed multo saturantur tela veneno;

305

volnera parva nocent fatumque in sanguine summo est.

o utinam non tanta mihi fiducia saevis

esset in Arsacidis! fatis nimis aemula nostris

fata movent Medos, multumque in gente deorum est.

effundam populos alia tellure revolsos

310

excitosque suis inmittam sedibus ortus.

quod si nos Eoa fides et barbara fallent

foedera, volgati supra commercia mundi

naufragium fortuna ferat: non regna precabor

quae feci. sat magna feram solacia mortis

315

orbe iacens alio, nihil haec in membra cruente,

nil socerum fecisse pie. sed, cuncta revolvens

vitae fata meae, semper venerabilis illa

orbis parte fui, quantus Maeotida supra,

quantus apud Tanain toto conspectus in ortu!

320

quas magis in terras nostrum felicibus actis

nomen abit, aut unde redi maiore triumpho?

Roma, fave coeptis; quid enim tibi laetius umquam

praestiterint superi, quam, si civilia Partho

milite bella geras, tantam consumere gentem

325

et nostris miscere malis? cum Caesaris arma

concurrent Medis, aut me fortuna necesse est

vindicet aut Crassos.'

sic fatus murmure sensit

consilium damnasse viros; quos Lentulus omnis

virtutis stimulis et nobilitate dolendi

330

praecessit dignasque tulit modo consule voces.

'sicine Thessalicae mentem fregere ruinae?

una dies mundi damnavit fata? secundum

Emathiam lis tanta datur? iacet omne cruenti

volneris auxilium? solos tibi, Magne, reliquit

335

Parthorum fortuna pedes? quid transfuga mundi,

terrarum totos tractus caelumque perosus,

aversosque polos alienaque sidera quaeris,

Chaldaeos culture focos et barbara sacra

Parthorum famulus? quid causa obtenditur armis

340

libertatis amor? miserum quid decipis orbem,

si servire potes? te, quem Romana regentem

horruit auditu, quem captos ducere reges

vidit ab Hyrcanis, Indoque a litore, silvis,

deiectum fatis, humilem fractumque videbit

345

<r>ex tolletque animos Latium vaesanus in orbem

se simul et Romam Pompeio supplice mensus?

nil animis fatisque tuis effabere dignum:

exiget ignorans Latiae commercia linguae

ut lacrimis se, Magne, roges. patimurne pudoris

350

hoc volnus, clades ut Parthia vindicet ante

Hesperias, quam Roma suas? civilibus armis

elegit te nempe ducem: quid volnera nostra

in Scythicos spargis populos cladesque latentis?

quid Parthos transire doces? solacia tanti

355

perdit Roma mali, nullos admittere reges

sed civi servire suo? iuvat ire per orbem

ducentem saevas Romana in moenia gentes

signaque ab Euphrate cum Crassis capta sequentem?

qui solus regum fato celante favorem

360

defuit Emathiae, nunc tantas ille lacesset

auditi victoris opes aut iungere fata

tecum, Magne, volet? non haec fiducia genti est.

omnis, in Arctois populus quicumque pruinis

nascitur, indomitus bellis et mortis amator:

365

quidquid ad Eoos tractus mundique teporem

ibitur, emollit gentes clementia caeli.

illic et laxas vestes et fluxa virorum

velamenta vides. Parthus per Medica rura,

Sarmaticos inter campos effusaque plano

370

Tigridis arva solo, nulli superabilis hosti est

libertate fugae; sed non, ubi terra tumebit,

aspera conscendet montis iuga, nec per opacas

bella geret tenebras incerto debilis arcu,

nec franget nando violenti verticis amnem,

375

nec tota in pugna perfusus sanguine membra

exiget aestivum calido sub pulvere solem.

non aries illis, non ulla est machina belli

aut fossas inplere valent, Parthoque sequenti

murus erit quodcumque potest opstare sagittae.

380

pugna levis bellumque fugax turmaeque vagantes,

et melior cessisse loco quam pellere miles;

inlita tela dolis, nec Martem comminus usquam

ausa pati virtus, sed longe tendere nervos

et quo ferre velint permittere volnera ventis.

385

ensis habet vires, et gens quaecumque virorum est

bella gerit gladiis. nam Medos proelia prima

exarmant vacuaque iubent remeare pharetra.

nulla manus illis, fiducia tota veneni est.

credis, Magne, viros, quos in discrimina belli

390

cum ferro misisse parum est? temptare pudendum

auxilium tanti est, toto divisus ut orbe

a terra moriare tua, tibi barbara tellus

incumbat, te parva tegant ac vilia busta,

invidiosa tamen Crasso quaerente sepulchrum?

395

sed tua sors levior, quoniam mors ultima poena est

nec metuenda viris. at non Cornelia letum

infando sub rege timet. num barbara nobis

est ignota Venus, quae ritu caeca ferarum

polluit innumeris leges et foedera taedae

400

coniugibus thalamique patent secreta nefandi

inter mille nurus? epulis vaesana meroque

regia non ullis exceptos legibus audet

concubitus: tot femineis conplexibus unum

non lassat nox tota marem. iacuere sorores

405

in regum thalamis sacrataque pignora matres.

damnat apud gentes sceleris non sponte peracti

Oedipodionias infelix fabula Thebas:

Parthorum dominus quotiens sic sanguine mixto

nascitur Arsacides! cui fas inplere parentem,

410

quid rear esse nefas? proles tam clara Metelli

stabit barbarico coniunx millesima lecto.

quamquam non ulli plus regia, Magne, vacabit

saevitia stimulata Venus titulisque virorum;

nam, quo plura iuvent Parthum portenta, fuisse

415

hanc sciet et Crassi: ceu pridem debita fatis

Assyriis trahitur cladis captiva vetustae.

haereat Eoae volnus miserabile sortis,

non solum auxilium funesto ab rege petisse

sed gessisse prius bellum civile pudebit.

420

nam quod apud populos crimen socerique tuumque

maius erit, quam quod vobis miscentibus arma

Crassorum vindicta perit? incurrere cuncti

debuerant in Bactra duces et, nequa vacarent

arma, vel Arctoum Dacis Rhenique catervis

425

imperii nudare latus, dum perfida Susa

in tumulos prolapsa ducum Babylonque iaceret.

Assyriae paci finem, Fortuna, precamur;

et, si Thessalia bellum civile peractum est,

ad Parthos qui vicit eat. gens unica mundi est

430

de qua Caesareis possim gaudere triumphis.

non tibi, cum primum gelidum transibis Araxen,

umbra senis maesti Scythicis confixa sagittis

ingeret has voces? "tu, quem post funera nostra

ultorem cinerum nudae speravimus umbrae,

435

ad foedus pacemque venis?" tum plurima cladis

occurrent monimenta tibi: quae moenia trunci

lustrarunt cervice duces, ubi nomina tanta

obruit Euphrates et nostra cadavera Tigris

detulit in terras ac reddidit. ire per ista

440

si potes, in media socerum quoque, Magne, sedentem

Thessalia placare potes. quin respicis orbem

Romanum? si regna times proiecta sub Austro

infidumque Iubam, petimus Pharon arvaque Lagi.

Syrtibus hinc Libycis tuta est Aegyptos, at inde

445

gurgite septeno rapidus mare summovet amnis.

terra suis contenta bonis, non indiga mercis

aut Iovis: in solo tanta est fiducia Nilo.

sceptra puer Ptolemaeus habet tibi debita, Magne,

tutelae commissa tuae. quis nominis umbram

450

horreat? innocua est aetas. ne iura fidemque

respectumque deum veteri speraveris aula;

nil pudet adsuetos sceptris: mitissima sors est

regnorum sub rege novo.' non plura locutus

inpulit huc animos. quantum, spes ultima rerum,

455

libertatis habes! victa est sententia Magni.

tum Cilicum liquere solum Cyproque citatas

inmisere rates, nullas cui praetulit aras

undae diva memor Paphiae, si numina nasci

credimus aut quemquam fas est coepisse deorum.

460

haec ubi deseruit Pompeius litora, totos

emensus Cypri scopulos quibus exit in Austrum

inde maris vasti transverso vertitur aestu;

nec tenuit gratum nocturno lumine montem,

infimaque Aegypti pugnaci litora velo

465

vix tetigit, qua dividui pars maxima Nili

in vada decurrit Pelusia septimus amnis.

tempus erat quo Libra pares examinat horas,

non uno plus aequa die, noctique rependit

lux minor hibernae verni solacia damni.

470

conperit ut regem Casio se monte tenere,

flectit iter; nec Phoebus adhuc nec carbasa languent.

iam rapido speculator eques per litora cursu

hospitis adventu pavidam conpleverat aulam.

consilii vix tempus erat; tamen omnia monstra

475

Pellaeae coiere domus, quos inter Acoreus

iam placidus senio fractisque modestior annis

(hunc genuit custos Nili crescentis in arva

Memphis vana sacris; illo cultore deorum

lustra suae Phoebes non unus vixerat Apis)

480

consilii vox prima fuit, meritumque fidemque

sacraque defuncti iactavit pignora patris.

sed melior suadere malis et nosse tyrannos

ausus Pompeium leto damnare Pothinus

'ius et fas multos faciunt, Ptolemaee, nocentes;

485

dat poenas laudata fides, cum sustinet' inquit

'quos fortuna premit. fatis accede deisque,

et cole felices, miseros fuge. sidera terra

ut distant et flamma mari, sic utile recto.

sceptrorum vis tota perit, si pendere iusta

490

incipit, evertitque arces respectus honesti.

libertas scelerum est quae regna invisa tuetur

sublatusque modus gladiis. facere omnia saeve

non inpune licet, nisi cum facis. exeat aula

qui volt esse pius. virtus et summa potestas

495

non coeunt; semper metuet quem saeva pudebunt.

non inpune tuos Magnus contempserit annos,

qui te nec victos arcere a litore nostro

posse putat. neu nos sceptris privaverit hospes

pignora sunt propiora tibi: Nilumque Pharonque,

500

si regnare piget, damnatae redde sorori.

Aegypton certe Latiis tueamur ab armis.

quidquid non fuerit Magni dum bella geruntur,

nec victoris erit. toto iam pulsus ab orbe,

postquam nulla manet rerum fiducia, quaerit

505

cum qua gente cadat. rapitur civilibus umbris.

nec soceri tantum arma fugit: fugit ora senatus,

cuius Thessalicas saturat pars magna volucres,

et metuit gentes quas uno in sanguine mixtas

deseruit, regesque timet quorum omnia mersit,

510

Thessaliaeque reus nulla tellure receptus

sollicitat nostrum, quem nondum perdidit, orbem.

iustior in Magnum nobis, Ptolemaee, querellae

causa data est. quid sepositam semperque quietam

crimine bellorum maculas Pharon, arvaque nostra

515

victori suspecta facis? cur sola cadenti

haec placuit tellus, in quam Pharsalica fata

conferres poenasque tuas? iam crimen habemus

purgandum gladio. quod nobis sceptra senatus

te suadente dedit, votis tua fovimus arma.

520

hoc ferrum, quod fata iubent proferre, paravi

non tibi, sed victo; feriam tua viscera, Magne,

malueram soceri: rapimur quo cuncta feruntur.

tene mihi dubitas an sit violare necesse,

cum liceat? quae te nostri fiducia regni

525

huc agit, infelix? populum non cernis inermem

arvaque vix refugo fodientem mollia Nilo?

metiri sua regna decet viresque fateri.

tu, Ptolemaee, potes Magni fulcire ruinam,

sub qua Roma iacet? bustum cineresque movere

530

Thessalicos audes bellumque in regna vocare?

ante aciem Emathiam nullis accessimus armis:

Pompei nunc castra placent, quae deserit orbis?

nunc victoris opes et cognita fata lacessis?

adversis non desse decet, sed laeta secutos:

535

nulla fides umquam miseros elegit amicos.'

adsensere omnes sceleri. laetatur honore

rex puer insueto, quod iam sibi tanta iubere

permittant famuli. sceleri delectus Achillas,

perfida qua tellus Casiis excurrit harenis

540

et vada testantur iunctas Aegyptia Syrtes,

exiguam sociis monstri gladiisque carinam

instruit. o superi, Nilusne et barbara Memphis

et Pelusiaci tam mollis turba Canopi

hos animos? sic fata premunt civilia mundum?

545

sic Romana iacent? ullusne in cladibus istis

est locus Aegypto Phariusque admittitur ensis?

hanc certe servate fidem, civilia bella:

cognatas praestate manus externaque monstra

pellite, si meruit tam claro nomine Magnus

550

Caesaris esse nefas. tanti, Ptolemaee, ruinam

nominis haut metuis, caeloque tonante profanas

inseruisse manus, inpure ac semivir, audes?

non domitor mundi nec ter Capitolia curru

invectus regumque potens vindexque senatus

555

victorisque gener, Phario satis esse tyranno

quod poterat, Romanus erat: quid viscera nostra

scrutaris gladio? nescis, puer inprobe, nescis

quo tua sit fortuna loco: iam iure sine ullo

Nili sceptra tenes; cecidit civilibus armis

560

qui tibi regna dedit.

iam vento vela negarat

Magnus et auxilio remorum infanda petebat

litora; quem contra non longa vecta biremi

appulerat scelerata manus, Magnoque patere

fingens regna Phari celsae de puppe carinae

565

in parvam iubet ire ratem, litusque malignum

incusat bimaremque vadis frangentibus aestum,

qui vetet externas terris adpellere classes.

quod nisi fatorum leges intentaque iussu

ordinis aeterni miserae vicinia mortis

570

damnatum leto traherent ad litora Magnum,

non ulli comitum sceleris praesagia derant:

quippe, fides si pura foret, si regia Magno

sceptrorum auctori vera pietate pateret,

venturum tota Pharium cum classe tyrannum.

575

sed cedit fatis classemque relinquere iussus

obsequitur, letumque iuvat praeferre timori.

ibat in hostilem praeceps Cornelia puppem,

hoc magis inpatiens egresso desse marito

quod metuit clades. 'remane, temeraria coniunx,

580

et tu, nate, precor, longeque a litore casus

expectate meos et in hac cervice tyranni

explorate fidem' dixit. sed surda vetanti

tendebat geminas amens Cornelia palmas.

'quo sine me crudelis abis? iterumne relinquor,

585

Thessalicis summota malis? numquam omine laeto

distrahimur miseri. poteras non flectere puppem,

cum fugeres alto, latebrisque relinquere Lesbi,

omnibus a terris si nos arcere parabas.

an tantum in fluctus placeo comes?' haec ubi frustra

590

effudit, prima pendet tamen anxia puppe,

attonitoque metu nec quoquam avertere visus

nec Magnum spectare potest. stetit anxia classis

ad ducis eventum, metuens non arma nefasque

sed ne summissis precibus Pompeius adoret

595

sceptra sua donata manu. transire parantem

Romanus Pharia miles de puppe salutat

Septimius, qui, pro superum pudor, arma satelles

regia gestabat posito deformia pilo,

inmanis violentus atrox nullaque ferarum

600

mitior in caedes. quis non, Fortuna, putasset

parcere te populis, quod bello haec dextra vacaret

Thessaliaque procul tam noxia tela fugasses?

disponis gladios, nequo non fiat in orbe,

heu, facinus civile tibi. victoribus ipsis

605

dedecus et numquam superum caritura pudore

fabula, Romanus regi sic paruit ensis,

Pellaeusque puer gladio tibi colla recidit,

Magne, tuo. qua posteritas in saecula mittet

Septimium fama? scelus hoc quo nomine dicent

610

qui Bruti dixere nefas?

iam venerat horae

terminus extremae, Phariamque ablatus in alnum

perdiderat iam iura sui. tum stringere ferrum

regia monstra parant. ut vidit comminus ensis,

involvit voltus atque, indignatus apertum

615

fortunae praebere, caput; tum lumina pressit

continuitque animam, nequas effundere voces

vellet et aeternam fletu corrumpere famam.

sed, postquam mucrone latus funestus Achillas

perfodit, nullo gemitu consensit ad ictum

620

respexitque nefas, servatque inmobile corpus,

seque probat moriens atque haec in pectore voluit:

'saecula Romanos numquam tacitura labores

attendunt, aevumque sequens speculatur ab omni

orbe ratem Phariamque fidem: nunc consule famae.

625

fata tibi longae fluxerunt prospera vitae:

ignorant populi, si non in morte probaris,

an scieris adversa pati. ne cede pudori

auctoremque dole fati: quacumque feriris,

crede manum soceri. spargant lacerentque licebit,

630

sum tamen, o superi, felix, nullique potestas

hoc auferre deo. mutantur prospera vita,

non fit morte miser. videt hanc Cornelia caedem

Pompeiusque meus: tanto patientius, oro,

claude, dolor, gemitus: gnatus coniunxque peremptum,

635

si mirantur, amant.' talis custodia Magno

mentis erat, ius hoc animi morientis habebat.

at non tam patiens Cornelia cernere saevum,

quam perferre, nefas miserandis aethera conplet

vocibus. 'o coniunx, ego te scelerata peremi:

640

letiferae tibi causa morae fuit avia Lesbos,

et prior in Nili pervenit litora Caesar.

nam cui ius alii sceleris? sed, quisquis, in istud

a superis inmisse caput, vel Caesaris irae

vel tibi prospiciens, nescis, crudelis, ubi ipsa

645

viscera sint Magni: properas atque ingeris ictus

qua votum est victo. poenas non morte minores

pendat et ante meum videat caput. haud ego culpa

libera bellorum, quae matrum sola per undas

et per castra comes nullis absterrita fatis

650

victum, quod reges etiam timuere, recepi.

hoc merui, coniunx, in tuta puppe relinqui?

perfide, parcebas? te fata extrema petente

vita digna fui? moriar, nec munere regis.

aut mihi praecipitem, nautae, permittite saltum,

655

aut laqueum collo tortosque aptare rudentes,

aut aliquis Magno dignus comes exigat ensem.

Pompeio praestare potest quod Caesaris armis

inputet. o saevi, properantem in fata tenetis?

vivis adhuc, coniunx, et iam Cornelia non est

660

iuris, Magne, sui: prohibent accersere mortem;

servor victori.' sic fata interque suorum

lapsa manus rapitur trepida fugiente carina.

at, Magni cum terga sonent et pectora ferro,

permansisse decus sacrae venerabile formae

665

iratamque deis faciem, nil ultima mortis

ex habitu voltuque viri mutasse fatentur

qui lacerum videre caput. nam saevus in ipso

Septimius sceleris maius scelus invenit actu,

ac retegit sacros scisso velamine voltus

670

semianimis Magni spirantiaque occupat ora

collaque in obliquo ponit languentia transtro.

tunc nervos venasque secat nodosaque frangit

ossa diu: nondum artis erat caput ense rotare.

at, postquam trunco cervix abscisa recessit,

675

vindicat hoc Pharius, dextra gestare, satelles.

degener atque operae miles Romane secundae,

Pompei diro sacrum caput ense recidis,

ut non ipse feras? o summi fata pudoris!

inpius ut Magnum nosset puer, illa verenda

680

regibus hirta coma et generosa fronte decora

caesaries conprensa manu est, Pharioque veruto,

dum vivunt voltus atque os in murmura pulsant

singultus animae, dum lumina nuda rigescunt,

suffixum caput est, quo numquam bella iubente

685

pax fuit; hoc leges Campumque et rostra movebat,

hac facie, Fortuna, tibi, Romana, placebas.

nec satis infando fuit hoc vidisse tyranno:

volt sceleris superesse fidem. tunc arte nefanda

summota est capiti tabes, raptoque cerebro

690

adsiccata cutis, putrisque effluxit ab alto

umor, et infuso facies solidata veneno est.

ultima Lageae stirpis perituraque proles,

degener incestae sceptris cessure sorori,

cum tibi sacrato Macedon servetur in antro

695

et regum cineres extructo monte quiescant,

cum Ptolemaeorum manes seriemque pudendam

pyramides claudant indignaque Mausolea,

litora Pompeium feriunt, truncusque vadosis

huc illuc iactatur aquis. adeone molesta

700

totum cura fuit socero servare cadaver?

hac Fortuna fide Magni tam prospera fata

pertulit, hac illum summo de culmine rerum

morte petit cladesque omnis exegit in uno

saeva die quibus inmunes tot praestitit annos,

705

Pompeiusque fuit qui numquam mixta videret

laeta malis, felix nullo turbante deorum

et nullo parcente miser; semel inpulit illum

dilata Fortuna manu. pulsatur harenis,

carpitur in scopulis hausto per volnera fluctu,

710

ludibrium pelagi, nullaque manente figura

una nota est Magno capitis iactura revolsi.

ante tamen Pharias victor quam tangat harenas

Pompeio raptim tumulum fortuna paravit,

ne iaceat nullo vel ne meliore sepulchro.

715

e latebris pavidus decurrit ad aequora Cordus.

quaestor ab Icario Cinyreae litore Cypri

infaustus Magni fuerat comes. ille per umbras

ausus ferre gradum victum pietate timorem

conpulit ut mediis quaesitum corpus in undis

720

duceret ad terram traheretque in litora Magnum.

lucis maesta parum per densas Cynthia nubes

praebebat, cano sed discolor aequore truncus

conspicitur. tenet ille ducem conplexibus artis

eripiente mari; tunc victus pondere tanto

725

expectat fluctus pelagoque iuvante cadaver

inpellit. postquam sicco iam litore sedit,

incubuit Magno lacrimasque effudit in omne

volnus, et ad superos obscuraque sidera fatur

'non pretiosa petit cumulato ture sepulchra

730

Pompeius, Fortuna, tuus, non pinguis ad astra

ut ferat e membris Eoos fumus odores,

ut Romana suum gestent pia colla parentem,

praeferat ut veteres feralis pompa triumphos,

ut resonent tristi cantu fora, totus ut ignes

735

proiectis maerens exercitus ambiat armis.

da vilem Magno plebei funeris arcam

quae lacerum corpus siccos effundat in ignes;

robora non desint misero nec sordidus ustor.

sit satis, o superi, quod non Cornelia fuso

740

crine iacet subicique facem conplexa maritum

imperat, extremo sed abest a munere busti

infelix coniunx nec adhuc a litore longe est.'

sic fatus parvos iuvenis procul aspicit ignes

corpus vile suis nullo custode cremantis.

745

inde rapit flammas semustaque robora membris

subducit. 'quaecumque es,' ait 'neclecta nec ulli

cara tuo sed Pompeio felicior umbra,

quod iam conpositum violat manus hospita bustum,

da veniam: siquid sensus post fata relictumst,

750

cedis et ipsa rogo paterisque haec damna sepulchri,

teque pudet sparsis Pompei manibus uri.'

sic fatus plenusque sinus ardente favilla

pervolat ad truncum, qui fluctu paene relatus

litore pendebat. summas dimovit harenas

755

et collecta procul lacerae fragmenta carinae

exigua trepidus posuit scrobe. nobile corpus

robora nulla premunt, nulla strue membra recumbunt:

admotus Magnum, non subditus, accipit ignis.

ille sedens iuxta flammas 'o maxime' dixit

760

'ductor et Hesperii maiestas nominis una,

si tibi iactatu pelagi, si funere nullo

tristior iste rogus, manes animamque potentem

officiis averte meis: iniuria fati

hoc fas esse iubet; ne ponti belua quicquam,

765

ne fera, ne volucres, ne saevi Caesaris ira

audeat, exiguam, quantum potes, accipe flammam

Romana succense manu. fortuna recursus

si det in Hesperiam, non hac in sede quiescent

tam sacri cineres, sed te Cornelia, Magne,

770

accipiet nostraque manu transfundet in urnam.

interea parvo signemus litora saxo,

ut nota sit busti; siquis placare peremptum

forte volet plenos et reddere mortis honores,

inveniat trunci cineres et norit harenas

775

ad quas, Magne, tuum referat caput.' haec ubi fatus,

excitat invalidas admoto fomite flammas.

carpitur et lentum Magnus destillat in ignem

tabe fovens bustum.

sed iam percusserat astra

aurorae praemissa dies: ille ordine rupto

780

funeris attonitus latebras in litore quaerit.

quam metuis, demens, isto pro crimine poenam

quo te fama loquax omnis accepit in annos?

condita laudabit Magni socer inpius ossa:

i modo securus veniae fassusque sepulchrum

785

posce caput. cogit pietas inponere finem

officio. semusta rapit resolutaque nondum

ossa satis nervis et inustis plena medullis

aequorea restinguit aqua congestaque in unum

parva clausit humo. tunc, ne levis aura retectos

790

auferret cineres, saxo conpressit harenam,

nautaque ne bustum religato fune moveret

inscripsit sacrum semusto stipite nomen:

'hic situs est Magnus'. placet hoc, Fortuna, sepulchrum

dicere Pompei, quo condi maluit illum

795

quam terra caruisse socer? temeraria dextra,

cur obicis Magno tumulum manesque vagantis

includis? situs est qua terra extrema refuso

pendet in Oceano; Romanum nomen et omne

imperium Magno tumuli est modus: obrue saxa

800

crimine plena deum. si tota est Herculis Oete

et iuga tota vacant Bromio Nyseia, quare

unus in Aegypto Magni lapis? omnia Lagi

arva tenere potest, si nullo caespite nomen

haeserit. erremus populi cinerumque tuorum,

805

Magne, metu nullas Nili calcemus harenas.

quod si tam sacro dignaris nomine saxum

adde actus tantos monimentaque maxuma rerum,

adde trucis Lepidi motus Alpinaque bella

armaque Sertori revocato consule victa

810

et currus quos egit eques, commercia tuta

gentibus et pavidos Cilicas maris, adde subactam

barbariem gentesque vagas et quidquid in Euro

regnorum Boreaque iacet. dic semper ab armis

civilem repetisse togam, ter curribus actis

815

contentum multos patriae donasse triumphos.

quis capit haec tumulus? surgit miserabile bustum

non ullis plenum titulis, non ordine tanto

fastorum; solitumque legi super alta deorum

culmina et extructos spoliis hostilibus arcus

820

haud procul est ima Pompei nomen harena

depressum tumulo, quod non legat advena rectus,

quod nisi monstratum Romanus transeat hospes.

noxia civili tellus Aegyptia fato,

haud equidem inmerito Cumanae carmine vatis

825

cautum, ne Nili Pelusia tangeret ora

Hesperius miles ripasque aestate tumentis.

quid tibi, saeva, precer pro tanto crimine, tellus?

vertat aquas Nilus quo nascitur orbe retentus,

et steriles egeant hibernis imbribus agri,

830

totaque in Aethiopum putres solvaris harenas.

nos in templa tuam Romana accepimus Isim

semideosque canes et sistra iubentia luctus

et quem tu plangens hominem testaris Osirim;

tu nostros, Aegypte, tenes in pulvere manes.

835

tu quoque, cum saevo dederis iam templa tyranno,

nondum Pompei cineres, o Roma, petisti;

exul adhuc iacet umbra ducis. si saecula prima

victoris timuere minas, nunc excipe saltem

ossa tui Magni, si nondum subruta fluctu

840

invisa tellure sedent. quis busta timebit?

quis sacris dignam movisse verebitur umbram?

imperet hoc nobis utinam scelus et velit uti

nostro Roma sinu: satis o nimiumque beatus,

si mihi contingat manes transferre revolsos

845

Ausoniam, si tale ducis violare sepulchrum.

forsitan, aut sulco sterili cum poscere finem

a superis aut Roma volet feralibus Austris

ignibus aut nimiis aut terrae tecta moventi,

consilio iussuque deum transibis in urbem,

850

Magne, tuam, summusque feret tua busta sacerdos.

nam quis ad exustam Cancro torrente Syenen

ibit et imbrifera siccas sub Pliade Thebas

spectator Nili, quis rubri stagna profundi

aut Arabum portus mercis mutator Eoae,

855

Magne, petet, quem non tumuli venerabile saxum

et cinis in summis forsan turbatus harenis

avertet manesque tuos placare iubebit

et Casio praeferre Iovi? nil ista nocebunt

famae busta tuae: templis auroque sepultus

860

vilior umbra fores. nunc est pro numine summo

hoc tumulo Fortuna iacens; augustius aris

victoris Libyco pulsatur in aequore saxum.

Tarpeis qui saepe deis sua tura negarunt

inclusum Tusco venerantur caespite fulmen.

865

proderit hoc olim, quod non mansura futuris

ardua marmoreo surrexit pondere moles.

pulveris exigui sparget non longa vetustas

congeriem, bustumque cadet, mortisque peribunt

argumenta tuae. veniet felicior aetas

870

qua sit nulla fides saxum monstrantibus illud;

atque erit Aegyptus populis fortasse nepotum

tam mendax Magni tumulo quam Creta Tonantis.