Fabulae

Liber primus

___________________________________________________________

[PROLOGUS

Auctor.]

Aesopus auctor quam materiam repperit,

Hanc ego polivi versibus senariis.

Duplex libelli dos est: quod risum movet

Et quod prudentis vitam consilio monet.

5

Calumniari si quis autem voluerit,

Quod arbores loquantur, non tantum ferae,

Fictis iocari nos meminerit fabulis.

I. Lupus et agnus.

Ad rivum eundem lupus et agnus venerant

Siti compulsi; superior stabat lupus

Longeque inferior agnus. Tunc fauce improba

Latro incitatus iurgii causam intulit.

5

«Cur» inquit «turbulentam fecisti mihi

Aquam bibenti?» Laniger contra timens:

«Qui possum, quaeso, facere, quod quereris, lupe?

A te decurrit ad meos haustus liquor».

Repulsus ille veritatis viribus:

10

«Ante hos sex menses male» ait «dixisti mihi».

Respondit agnus: «Equidem natus non eram».

«Pater hercle tuus» ille inquit «male dixit mihi».

Atque ita correptum lacerat iniusta nece.

Haec propter illos scripta est homines fabula,

15

Qui fictis causis innocentes opprimunt.

II. Ranae regem petierunt.

Athenae cum florerent aequis legibus,

Procax libertas civitatem miscuit

Frenumque solvit pristinum licentia.

Hic conspiratis factionum partibus

5

Arcem tyrannus occupat Pisistratus.

Cum tristem servitutem flerent Attici

(Non quia crudelis ille, sed quoniam gravis

Omnino insuetis), onus et coepissent queri,

Aesopus talem tum fabellam rettulit.

10

Ranae vagantes liberis paludibus

Clamore magno regem petiere ab Iove,

Qui dissolutos mores vi compesceret.

Pater deorum risit atque illis dedit

Parvum tigillum, missum quod subito vadi

15

Motu sonoque terruit pavidum genus.

Hoc mersum limo cum iaceret diutius,

Forte una tacite profert e stagno caput

Et explorato rege cunctas evocat.

Illae timore posito certatim annatant

20

Lignumque supera turba petulans insilit.

Quod cum inquinassent omni contumelia,

Alium rogantes regem misere ad Iovem,

Inutilis quoniam esset qui fuerat datus.

Tum misit illis hydrum, qui dente aspero

25

Corripere coepit singulas. Frustra necem

Fugitant inertes, vocem praecludit metus.

Furtim igitur dant Mercurio mandata ad Iovem,

Afflictis ut succurrat. Tunc contra deus:

«Quia noluistis vestrum ferre» inquit «bonum,

30

Malum perferte». – «Vos quoque, o cives» ait

«Hoc sustinete, maius ne veniat malum».

III. Graculus superbus et pavo.

Ne gloriari libeat alienis bonis

Suoque potius habitu vitam degere,

Aesopus nobis hoc exemplum prodidit.

Tumens inani graculus superbia,

5

Pennas, pavoni quae deciderant sustulit

Seque exornavit. Deinde contemnens suos

Se immiscuit pavonum formoso gregi.

Illi impudenti pennas eripiunt avi

Fugantque rostris. Male mulcatus graculus

10

Redire maerens coepit ad proprium genus;

A quo repulsus tristem sustinuit notam.

Tum quidam ex illis, quos prius despexerat:

«Contentus nostris si fuisses sedibus

Et quod natura dederat voluisses pati,

15

Nec illam expertus esses contumeliam

Nec hanc repulsam tua sentiret calamitas».

IV. Canis per fluvium carnem ferens.

Amittit merito proprium qui alienum appetit.

Canis per flumen carnem dum ferret natans,

Lympharum in speculo vidit simulacrum suum,

Aliamque praedam ab altero ferri putans

5

Eripere voluit: verum decepta aviditas

Et quem tenebat ore dimisit cibum,

Nec quem petebat potuit adeo attingere.

V. Vacca et capella, ovis et leo.

Numquam est fidelis cum potente societas:

Testatur haec fabella propositum meum.

Vacca et capella et patiens ovis iniuriae

Socii fuere cum leone in saltibus.

5

Hi cum cepissent cervum vasti corporis,

Sic est locutus, partibus factis, leo:

«Ego primam tollo, nominor quoniam leo;

Secundam, quia sum fortis, tribuetis mihi;

Tum, quia plus valeo, me sequetur tertia;

10

Malo afficietur, si quis quartam tetigerit».

Sic totam praedam sola improbitas abstulit.

VI. Ranae ad solem.

Vicini furis celebres vidit nuptias

Aesopus et continuo narrare incipit:

Uxorem quondam Sol cum vellet ducere,

Clamorem ranae sustulere ad sidera.

5

Convicio permotus quaerit Iuppiter

Causam querelae. Quaedam tum stagni incola:

«Nunc» inquit «omnes unus exurit lacus

Cogitque miseras arida sede emori.

Quidnam futurum est, si crearit liberos?»

VII. Vulpis ad personam tragicam.

Personam tragicam forte vulpes viderat:

«O quanta species» inquit «cerebrum non habet!»

Hoc illis dictum est, quibus honorem et gloriam

Fortuna tribuit, sensum communem abstulit.

VIII. Lupus et gruis.

Qui pretium meriti ab improbis desiderat,

Bis peccat: primum quoniam indignos adiuvat;

Impune abire deinde quia iam non potest.

Os devoratum fauce cum haereret lupi,

5

Magno dolore victus coepit singulos

Illicere pretio, ut illud extraherent malum.

Tandem persuasa est iure iurando gruis,

Gulaeque credens colli longitudinem,

Periculosam fecit medicinam lupo.

10

Pro quo cum pactum flagitaret praemium:

«Ingrata es» inquit «ore quae e nostro caput

Incolume abstuleris et mercedem postules».

IX. Passer ad leporem consiliator.

Sibi non cavere et aliis consilium dare

Stultum esse paucis ostendamus versibus.

Oppressum ab aquila, fletus edentem graves,

Leporem obiurgabat passer: «Ubi pernicitas

5

Nota» inquit «illa est? Quid ita cessarunt pedes?»

Dum loquitur, ipsum accipiter necopinum rapit

Questuque vano clamitantem interficit.

Lepus semianimus: «Mortis en solacium!

Qui modo securus nostra irridebas mala,

10

Simili querela fata deploras tua».

X. Lupus et vulpis iudice simio.

Quicumque turpi fraude semel innotuit,

Etiam si verum dicit, amittit fidem.

Hoc attestatur brevis Aesopi fabula.

Lupus arguebat vulpem furti crimine;

5

Negabat illa se esse culpae proximam.

Tunc iudex inter illos sedit simius.

Uterque causam cum perorassent suam,

Dixisse fertur simius sententiam:

«Tu non videris perdidisse quod petis;

10

Te credo surripuisse quod pulchre negas».

XI. Asinus et leo venantes.

Virtutis expers verbis iactans gloriam

Ignotos fallit, notis est derisui.

Venari asello comite cum vellet leo,

Contexit illum frutice et admonuit simul,

5

Ut insueta voce terreret feras,

Fugientes ipse exciperet. Hic auritulus

Clamorem subito totis tollit viribus

Novoque turbat bestias miraculo.

Quae dum paventes exitus notos petunt,

10

Leonis affliguntur horrendo impetu.

Qui postquam caede fessus est, asinum evocat

Iubetque vocem premere. Tunc ille insolens:

«Qualis videtur opera tibi vocis meae?»

«Insignis» inquit «sic ut, nisi nossem tuum

15

Animum genusque, simili fugissem metu».

XII. Cervus ad fontem.

Laudatis utiliora quae contempseris

Saepe inveniri testis haec narratio est.

Ad fontem cervus, cum bibisset, restitit

Et in liquore vidit effigiem suam.

5

Ibi dum ramosa mirans laudat cornua

Crurumque nimiam tenuitatem vituperat,

Venantum subito vocibus conterritus

Per campum fugere coepit et cursu levi

Canes elusit. Silva tum excepit ferum,

10

In qua retentis impeditus cornibus

Lacerari coepit morsibus saevis canum.

Tunc moriens edidisse vocem hanc dicitur:

«O me infelicem! qui nunc demum intellego

Utilia mihi quam fuerint quae despexeram,

15

Et quae laudaram quantum luctus habuerint».

XIII. Vulpis et corvus.

Qui se laudari gaudet verbis subdolis,

Fere dat poenas turpes poenitentia.

Cum de fenestra corvus raptum caseum

Comesse vellet, celsa residens arbore,

5

Vulpes hunc vidit, deinde sic coepit loqui:

«O qui tuarum, corve, pennarum est nitor!

Quantum decoris corpore et vultu geris!

Si vocem haberes, nulla prior ales foret».

At ille stultus, dum vult vocem ostendere,

10

Emisit ore caseum, quem celeriter

Dolosa vulpes avidis rapuit dentibus.

Tunc demum ingemuit corvi deceptus stupor.

[Hac re probatur quantum ingenium valet;

Virtute semper praevalet sapientia.]

XIV. Ex sutore medicus.

Malus cum sutor inopia deperditus

Medicinam ignoto facere coepisset loco

Et venditaret falso antidotum nomine,

Verbosis acquisivit sibi famam strophis.

5

Hic cum iaceret morbo confectus gravi

Rex urbis, eius experiendi gratia

Scyphum poposcit: fusa dein simulans aqua

Miscere illius antidoto se toxicum,

Ebibere iussit ipsum posito praemio.

10

Timore mortis ille tum confessus est

Non artis ulla medicum se prudentia

Verum stupore vulgi factum nobilem.

Rex advocata contione haec addidit:

«Quantae putatis esse vos dementiae,

15

Qui capita vestra non dubitatis credere,

Cui calceandos nemo commisit pedes?»

Hoc pertinere vere ad illos dixerim,

Quorum stultitia quaestus impudentiae est.

XV. Asinus ad senem pastorem.

In principatu commutando saepius

Nil praeter domini mores mutant pauperes.

Id esse verum parva haec fabella indicat.

Asellum in prato timidus pascebat senex.

5

Is hostium clamore subito territus

Suadebat asino fugere, ne possent capi.

At ille lentus: «Quaeso, num binas mihi

Clitellas impositurum victorem putas?»

Senex negavit. «Ergo quid refert mea,

10

Cui serviam clitellas dum portem meas?»

XVI. Ovis, cervus et lupus.

Fraudator homines cum avocat sponsore improbo,

Non rem expedire, sed mala videre expedit.

Ovem rogabat cervus modium tritici

Lupo sponsore. At illa praemetuens dolum:

5

«Rapere atque abire semper assuevit lupus,

Tu de conspectu fugere veloci impetu;

Ubi vos requiram, cum dies advenerit?»

XVII. Ovis, canis et lupus.

Solent mendaces luere poenas malefici.

Calumniator ab ove cum peteret canis,

Quem commendasse panem se contenderet,

Lupus citatus testis non unum modo

5

Deberi dixit, verum affirmavit decem.

Ovis damnata falso testimonio

Quod non debebat solvit. Post paucos dies

Bidens iacentem in fovea conspexit lupum:

«Haec» inquit «merces fraudis a superis datur».

XVIII. Mulier parturiens.

Nemo libenter recolit qui laesit locum.

Instante partu mulier actis mensibus

Humi iacebat flebiles gemitus ciens.

Vir est hortatus, corpus lecto reciperet,

5

Onus naturae melius quo deponeret.

«Minime» inquit «illo posse confido loco

Malum finiri, quo conceptum est initio».

XIX. Canis parturiens.

Habent insidias hominis blanditiae mali:

Quas ut vitemus versus subiecti monent.

Canis parturiens cum rogasset alteram,

Ut fetum in eius tugurio deponeret,

5

Facile impetravit: dein reposcenti locum

Preces admovit, tempus exorans breve,

Dum firmiores catulos posset ducere.

Hoc quoque consumpto flagitare validius

Cubile coepit. «Si mihi et turbae meae

10

Par» inquit «esse potueris, cedam loco».

XX. Canes familici.

Stultum consilium non modo effectu caret,

Sed ad perniciem quoque mortalis devocat.

Corium depressum in fluvio viderunt canes.

Id ut comesse extractum possent facilius,

5

Aquam coepere bibere: sed rupti prius

Periere, quam quod petierant contingerent.

XXI. Leo senex, aper, taurus et asinus.

Quicumque amisit dignitatem pristinam,

Ignavis etiam iocus est in casu gravi.

Defectus annis et desertus viribus

Leo cum iaceret spiritum extremum trahens,

5

Aper fulmineis ad eum venit dentibus

Et vindicavit ictu veterem iniuriam.

Infestis taurus mox confodit cornibus

Hostile corpus. Asinus, ut vidit ferum

Impune laedi, calcibus frontem extudit.

10

At ille exspirans: «Fortes indigne tuli

Mihi insultare: te, naturae dedecus,

Quod ferre cogor, certe bis videor mori».

XXII. Mustela et homo.

Mustela ab homine prensa cum instantem necem

Effugere vellet: «Parce, quaeso» inquit «mihi,

Quae tibi molestis muribus purgo domum».

Respondit ille: «Faceres si causa mea,

5

Gratum esset et dedissem veniam supplici.

Nunc quia laboras, ut fruaris reliquiis,

Quas sunt rosuri, simul et ipsos devores,

Noli imputare vanum beneficium mihi».

Atque ita locutus improbam leto dedit.

10

Hoc in se dictum debent illi agnoscere,

Quorum privata servit utilitas sibi,

Et meritum inane iactant imprudentibus.

XXIII. Canis fidelis.

Repente liberalis stultis gratus est,

Verum peritis irritos tendit dolos.

Nocturnus cum fur panem misisset cani,

Obiecto temptans an cibo posset capi:

5

«Heus» inquit «linguam vis meam praecludere,

Ne latrem pro re domini? Multum falleris.

Namque ista subita me iubet benignitas

Vigilare, facias ne mea culpa lucrum».

XXIV. Rana rupta et bos.

Inops, potentem dum vult imitari, perit.

In prato quondam rana conspexit bovem

Et tacta invidia tantae magnitudinis

Rugosam inflavit pellem: tum natos suos

5

Interrogavit, an bove esset latior.

Illi negarunt. Rursus intendit cutem

Maiore nisu et simili quaesivit modo,

Quis maior esset. Illi dixerunt bovem.

Novissime indignata dum vult validius

10

Inflare sese, rupto iacuit corpore.

XXV. Canes et corcodilli.

Consilia qui dant prava cautis hominibus,

Et perdunt operam et deridentur turpiter.

Canes currentes bibere in Nilo flumine,

A corcodillis ne rapiantur, traditum est.

5

Igitur cum currens bibere coepisset canis,

Sic corcodillus: «Quamlibet lambe otio;

Noli vereri». At ille: «Facerem mehercule,

Nisi esse scirem carnis te cupidum meae».

XXVI. Vulpis et ciconia.

Nulli nocendum: si quis vero laeserit,

Multandum simili iure fabella admonet.

Vulpes ad cenam dicitur ciconiam

Prior invitasse et illi in patina liquidam

5

Posuisse sorbitionem, quam nullo modo

Gustare esuriens potuerit ciconia.

Quae vulpem cum revocasset, intrito cibo

Plenam lagonam posuit: huic rostrum inserens

Satiatur ipsa et torquet convivam fame.

10

Quae cum lagonae collum frustra lamberet,

Peregrinam sic locutam volucrem accepimus:

«Sua quisque exempla debet aequo animo pati».

XXVII. Canis et thesaurus et vulturius.

Haec res avaris esse conveniens potest

Et qui humiles nati dici locupletes student.

Humana effodiens ossa thesaurum canis

Invenit et violarat quia Manes deos,

5

Iniecta est illi divitiarum cupiditas,

Poenas ut sanctae Religioni penderet.

Itaque aurum dum custodit oblitus cibi

Fame est consumptus; quem stans vulturius super

Fertur locutus: «O canis, merito iaces,

10

Qui concupisti subito regales opes,

Trivio conceptus et educatus stercore».

XXVIII. Vulpis et aquila.

Quamvis sublimes debent humiles metuere,

Vindicta docili quia patet sollertiae.

Vulpinos catulos aquila quondam sustulit

Nidoque posuit pullis, escam ut carperent.

5

Hanc persecuta mater orare incipit,

Ne tantum miserae luctum importaret sibi.

Contempsit illa, tuta quippe ipso loco.

Vulpes ab ara rapuit ardentem facem

Totamque flammis arborem circumdedit,

10

Hosti dolorem damno miscens sanguinis.

Aquila ut periclo mortis eriperet suos

Incolumes natos supplex vulpi tradidit.

XXIX. Asinus irridens aprum.

Plerumque stulti, risum dum captant levem,

Gravi destringunt alios contumelia

Et sibi nocivum concitant periculum.

Asellus apro cum fuisset obvius:

5

«Salve» inquit «frater». Ille indignans repudiat

Officium et quaerit, cur sic mentiri velit.

Asinus demisso pene: «Similem si negas

Tibi me esse, certe simile est hoc rostro tuo».

Aper, cum vellet facere generosum impetum,

10

Repressit iram et: «Facilis vindicta est mihi,

Sed inquinari nolo ignavo sanguine».

XXX. Ranae metuentes taurorum praelia.

Humiles laborant ubi potentes dissident.

Rana in palude pugnam taurorum intuens:

«Heu quanta nobis instat pernicies!» ait.

Interrogata ab alia cur hoc diceret,

5

De principatu cum illi certarent gregis

Longeque ab ipsis degerent vitam boves:

«Est statio separata ac diversum genus;

Expulsos regno nemoris qui profugerit,

Paludis in secreta veniet latibula

10

Et proculcatas obteret duro pede.

Ita caput ad nostrum furor illorum pertinet».

XXXI. Miluus et columbae.

Qui se committit homini tutandum improbo,

Auxilia dum requirit, exitium invenit.

Columbae saepe cum fugissent miluum

Et celeritate pennae vitassent necem,

5

Consilium raptor vertit ad fallaciam

Et genus inerme tali decepit dolo:

«Quare sollicitum potius aevum ducitis,

Quam regem me creatis icto foedere,

Qui vos ab omni tutas praestem iniuria?»

10

Illae credentes tradunt sese miluo;

Qui regnum adeptus coepit vesci singulas

Et exercere imperium saevis unguibus.

Tunc de reliquis una: «Merito plectimur».