Punica

Liber VII

________________________________________________________________

Fabius cunctando rem gerere statuit 1 – 19. Hannibal a Cilnio quodam captivo de Fabii genere et indole edocetur 20 – 73. Romae supplicationes habentur 74 – 89. Fabius disciplinam militarem restituit; Hannibal frustra eum ad certamen provocat 90 – 122. tum hic in Apuliam castris motis variis dolis dictatorem tentat 123 – 145. In Campaniam reversus agrum Falernum depopulatur; narratio de Baccho et Falerno 147 – 211. Fabius militum indignationem et iram sedat 212 – 259. Fraus Hannibalis ad augendam dictatoris invidiam 260 – 267. Hannibal intra colles et angustias inclusus euadit et in agro Allifano castra ponit 268 – 376. Fabius sacrorum causa Romam profecturus Minucium monet, ut a pugna se abstineat 377 – 408. Interim classis Poenorum ad Caietam appellit; terror nympharum; Proteus eas Romanorum fatis expositis consolatur 409 – 493. Minucio imperium cum dictatore aequatur 494 – 622. Fabio reverso atque exercitu diviso Minucius temere cum hoste congressus a Fabio servatur 523 – 729. Fabius a Minucio et a militibus pater salutatur 730 – 750.

Interea trepidis Fabius spes unica rebus.

ille quidem socios atque aegram uulnere praeceps

Ausoniam armabat uiridique ad dura laborum

bellator senio iam castra mouebat in hostem,

5

sed mens humana maior non tela nec enses

nec fortis spectabat equos. tot milia contra

Poenorum inuictumque ducem, tot in agmina solus

ibat et in sese cuncta arma uirosque gerebat.

ac ni sacra seni uis impressumque fuisset

10

sistere Fortunam cunctando aduersa fouentem,

ultima Dardanii transisset nominis aetas.

ille modum superis in Punica castra fauoris

addidit et Libyae finem inter prospera bella

uincendi statuit. tumefactum cladibus ille

15

Hesperiis lento Poenum moderamine lusit.

summe ducum, qui regna iterum labentia Troiae

et fluxas Latii res maiorumque labores,

qui Carmentis opes et regna Euandria seruas,

surge, age et emerito sacrum caput insere caelo.

20

At Libyae ductor, postquam noua nomina lecto

dictatore uigent, raptim mutata Latinis

imperia haud frustra reputans, cognoscere hauebat,

quae fortuna uiro, quodnam decus, ultima fessis

ancora cur Fabius, quem post tot Roma procellas

25

Hannibali putet esse parem. feruore carentes

angebant anni fraudique inaperta senectus.

ocius accitum captiuo ex agmine poscit

progeniem ritusque ducis dextraeque labores.

Cilnius, Arreti Tyrrhenis ortus in oris,

30

clarum nomen erat. sed laeua adduxerat hora

Ticini iuuenem ripis, fususque ruentis

uulnere equi Libycis praebebat colla catenis.

hic ardens exire malis et rumpere uitam,

‹Non cum Flaminio tibi res, nec feruida Gracchi

35

in manibus consulta:› inquit ‹Tirynthia gens est;

quam si fata tuis genuissent, Hannibal, oris,

terrarum imperium Carthaginis arce uideres.

non ego te longa serie per singula ducam.

hoc sat erit: nosces Fabios certamine ab uno.

40

Veientum populi uiolata pace negabant

acceptare iugum, ac uicino Marte furebat

ad portas bellum, consulque ciebat ad arma.

dilectus uetiti, priuataque castra penates

Herculei impleuere. domo, mirabile, ab una

45

patricius iunctis exercitus ibat in armis.

ter centum exiluere duces. quocumque liberet

uno non pauidus rexisses bella magistro.

sed dirum egressis omen: Scelerata minaci

stridentis sonitu tremuerunt limina portae,

50

maximaque Herculei mugiuit numinis ara.

inuasere hostem, numerarique aspera uirtus

haud est passa uiros, et plures milite caedes.

saepe globo densi, saepe et per deuia passim

dispersi subiere uices, meritique labore

55

aequato, nulli quisquam uirtute secundus,

ducere ter centum Tarpeia ad templa triumphos.

spes heu fallaces oblitaque corda, caducum

mortali quodcumque datur! grex ille uirorum,

qui Fabia gente incolumi deforme putabat

60

publica bella geri, pariter cecidere deorum

inuidia, subitis circumuenientibus armis.

nec tamen occisos est cur laetere. supersunt

quot tibi si<n>t Libyaeque satis: certauerit unus

ter centum dextris. tam uiuida membra laborque

65

prouidus et cauta sollertia tecta quiete.

nec uero, calidi, nunc tu, cui sanguinis aetas,

foderis in pugna uelocius ilia planta

bellatoris equi frenisque momorderis ora.›

quem cernens auidum leti post talia Poenus,

70

‹Nequiquam nostras, demens,› ait ‹elicis iras

et captiua paras moriendo euadere uincla.

uiuendum est. arta seruentur colla catena.›

haec iuuenis, diuisque tumens ausisque secundis.

At patres Latiasque nurus raptabat ad aras

75

cura deum. maesto suffusae lumina uultu

femineus matres graditur chorus: ordine longo

Iunoni pallam conceptaque uota dicabant:

‹Huc ades, o regina deum, gens casta precamur

et ferimus, digno quaecumque est nomine, turba

80

Ausonidum pulchrumque et, acu et subtemine fuluo

quod nostrae neuere manus, uenerabile donum.

ac dum decrescit matrum metus, hoc tibi, diua,

interea uelamen erit. si pellere nostris

Marmaricam terris nubem dabis, omnis in auro

85

pressa tibi uaria fulgebit gemma corona.›

necnon et proprio uenerantur Pallada dono

Phoebumque armigerumque deum primamque Dionen.

tanta adeo, cum res trepidae, reuerentia diuum

nascitur: at rarae fumant felicibus arae.

90

Dum Roma antiquos templis indicit honores,

iam Fabius, tacito procedens agmine et arte

bellandi lento similis, praecluserat omnis

fortunaeque hostique uias. discedere signis

haud licitum, summumque decus, quo tollis ad astra

95

imperii, Romane, caput, parere docebat.

uerum ubi prima satis conspecta in montibus altis

signa procul fulsitque nouis exercitus armis,

arrectae spes Sidonii, feruetque secundis

fortunae iuuenis. uincendi sola uidetur,

100

quod nondum steterint acies, mora: ‹Pergite,› clamat

‹ite citi, ruite ad portas, propellite uallum

pectoribus. quantum campi distamus, ad umbras

tantum hosti superest. resides ad bella uocantur,

quis pudeat certare, senes. quodcumque uidetis,

105

hoc reliquum est, primo damnatum ut inutile bello.

en, ubi nunc Gracchi atque ubi nunc sunt fulmina gentis

Scipiadae? pulsi Ausonia non ante pauentem

dimisere fugam quam terror ad ultima mundi

Oceanumque tulit. profugus nunc errat uterque

110

nomina nostra tremens et ripas seruat Hiberi.

est etiam, cur Flaminio mihi gloria caeso

creuerit, et titulis libeat cur figere nostris

crudum Marte uiri nomen. quot demere noster

huic annos Fabio gladius ualet! et tamen audet.

115

audeat. haud ultra faxo spectetur in armis.›

Talia uociferans uolucri rapit agmina cursu

ac praeuectus equo nunc dextra prouocat hostem

nunc uoce increpitat, missa nunc eminus hasta

fertur ouans pugnaeque agitat simulacra futurae:

120

ut Thetidis proles Phrygiis Vulcania campis

arma tulit, clipeo amplexus terramque polumque

maternumque fretum totumque in imagine mundum.

Cassarum sedet irarum spectator et alti

celsus colle iugi domat exultantia corda

125

infractasque minas dilato Marte fatigat

sollers cunctandi Fabius, ceu nocte sub atra

munitis pastor stabulis per ouilia clausum

impauidus somni seruat pecus: effera saeuit

atque impasta trucis ululatus turba luporum

130

exercet morsuque quatit restantia claustra.

Inritus incepti mouet inde atque Apula tardo

arua Libys passu legit ac nunc ualle residit

conditus occulta, si praecipitare sequentem

atque inopinata detur circumdare fraude,

135

nunc nocturna parat caecae celantibus umbris

furta uiae retroque abitum fictosque timores

adsimulat, tum castra citus deserta relicta

ostentat praeda atque inuitat prodigus hostem:

qualis Maeonia passim Maeandrus in ora,

140

cum sibi gurgitibus flexis reuolutus oberrat.

nulla uacant incepta dolis: simul omnia uersat

miscetque exacuens uaria ad conamina mentem,

sicut aquae splendor radiatus lampade solis

dissultat per tecta uaga sub imagine uibrans

145

luminis et tremula laquearia uerberat umbra.

iamque dolore furens ita secum immurmurat ira:

‹Obuia si primus nobis hic tela tulisset,

nullane nunc Trebiae et Trasimenni nomina? nulli

lugerent Itali? numquam Phaethontius amnis

150

sanguinea pontum turbasset decolor unda?

inuentum, dum se cohibet terimurque sedendo,

uincendi genus. en quotiens, uelut obuius iret,

discinxit ratione dolos fraudesque resoluit.›

haec secum, medio somni cum bucina noctem

155

diuideret, iamque excubias sortitus iniquas

tertius abrupta uigil iret ad arma quiete.

uertit iter Daunique retro tellure relicta

Campanas remeat notus populator in oras.

hic uero, intrauit postquam uberis arua Falerni

160

(diues ea et numquam tellus mentita colono),

addunt frugiferis inimica incendia ramis.

Haud fas, Bacche, tuos tacitum tramittere honores,

quamquam magna incepta uocent. memorabere, sacri

largitor laticis, grauidae cui nectare uites

165

nulli dant prelis nomen praeferre Falernis.

Massica sulcabat meliore Falernus in aeuo

ensibus ignotis senior iuga. pampinus umbras

nondum uua uiridis nudo texebat in aruo,

pocula nec norant sucis mulcere Lyaei,

170

fonte sitim et pura soliti defendere lympha.

attulit hospitio pergentem ad litora Calpes

extremumque diem pes dexter et hora Lyaeum,

nec pigitum paruosque lares humilisque subire

limina caelicolam tecti. cepere uolentem

175

fumosi postes et ritu pauperis aeui

ante focos mensae, laetus nec senserat hospes

aduenisse deum. sed enim de more parentum

grato cursabat studio instabatque senectae,

donec, opes festas, puris nunc poma canistris

180

composuit, nunc inriguis citus extulit hortis

rorantis umore dapes, tum lacte fauisque

distinxit dulcis epulas nulloque cruore

polluta castus mensa Cerealia dona

attulit ac primum Vestae detersit honorem

185

undique et in mediam iecit libamina flammam.

deesse tuos latices, hac sedulitate senili

captus, Iacche, uetas. subito, mirabile dictu,

fagina pampineo spumarunt pocula suco,

pauperis hospitii pretium, uilisque rubenti

190

fluxit mulctra mero, et quercu in cratera cauata

dulcis odoratis umor sudauit ab uuis.

‹En cape› Bacchus ait ‹nondum tibi nota, sed olim

uiticolae nomen peruulgatura Falerni

munera,› et haud ultra latuit deus. inde nitentem

195

lumine purpureo frontem cinxere corymbi,

et fusae per colla comae, dextraque pependit

cantharus, ac uitis thyrso delapsa uirenti

festas Nysaeo redimiuit palmite mensas.

nec facilis laeto certasse, Falerne, sapori,

200

postquam iterata tibi sunt pocula, iam pede risum,

iam lingua titubante moues, patrioque Lyaeo

tempora quassatus, grates et praemia digna

uix intellectis conaris reddere uerbis,

donec composuit luctantia lumina Somnus,

205

Somnus, Bacche, tibi comes additus. hinc ubi primo

ungula dispersit rores Phaethontia Phoebo,

uuiferis late florebat Massicus aruis

miratus nemora et lucentis sole racemos.

it monti decus, atque ex illo tempore diues

210

Tmolus <et> ambrosiis Ariusia pocula sucis

ac Methymna ferox lacibus cessere Falernis.

Haec tum uasta dabat terrisque infestus agebat

Hannibal, et sicci stimulabant sanguinis enses,

ludificante ducem Fabio. iamque improba castris

215

Ausoniis uota et pugnandi praua libido

gliscebat: proni decurrere monte parabant.

Da famae, da, Musa, uirum, cui uincere bina

concessum castra et geminos domitare furores.

‹Feruida si nobis corda abruptumque putassent

220

ingenium patres et si clamoribus› inquit

‹turbari facilem mentem, non ultima rerum

et deplorati mandassent Martis habenas.

stat pensata diu belli sententia: uincam

seruare inuitos urgentisque ultima fata.

225

nulli per Fabium e uobis cecidisse licebit.

si lucis piget et supremis esse cupido est

nominis Ausonii taedetque in tempore tali

nullum clade noua claraeque fragore ruinae

insignem fecisse locum, reuocandus ab atris

230

Flaminius uobis est sedibus. ille ruendi

iam dudum properans signum auspiciumque dedisset.

an nondum praeceps uicinaque fata uidetis?

una, ut debellet, satis est uictoria Poeno.

state, uiri, et sentite ducem. cum optabile tempus

235

deposcet dextras, tunc ista ferocia dicta

aequentur factis. non est, mihi credite, non est

arduus in pugnas ferri labor: una reclusis

omnes iam portis in campum effuderit hora.

magnum illud solisque datum, quos mitis euntis

240

Iuppiter aspexit, magnum est ex hoste reuerti.

fortunae Libys incumbit flatuque secundo

fidit agens puppim. dum desinat aura sinusque

destituat tumidos subducto flamine uentus,

in rem cunctari fuerit. non ulla perenni

245

amplexu Fortuna fouet. iam copia quanto

artior et nullo Tyriis certamine quantum

detritum est famae! quin inter cetera nostra

haud laude afuerit, modo qui – sed parcere dictis

sit melius. iam uos acies et proelia et hostem

250

poscitis? o maneat, superi, fiducia talis!

interea exclusa maioris sorte pericli

me solum, quaeso, toti me opponite bello.›

his dictis fractus furor et rabida arma quierunt:

ut, cum turbatis placidum caput extulit undis

255

Neptunus totumque uidet totique uidetur

regnator ponto, saeui fera murmura uenti

dimittunt nullasque mouent in frontibus alas,

tum sensim infusa tranquilla per aequora pace

languentes tacito lucent in litore fluctus.

260

Sensit cura sagax Poeni fraudisque ueneno

adgreditur mentes. pauca atque haec ruris auiti

iugera nec multis Fabius uertebat aratris:

Massicus uuiferis addebat nomina glaebis.

hinc pestem placitum moliri et spargere causas

265

in castra ambiguas. ferro flammisque pepercit

suspectamque loco pacem dedit arte maligna

ceu clandestino traheretur foedere bellum.

Intellectus erat Fabio, Tyriosque uidebat

dictator saeuire dolos. sed non uacat †aegre

270

inuidiam gladios inter lituosque timere

et dubia morsus famae depellere pugna,

donec reptantem et nequiquam saepe trahendo

huc illuc castra scrutantem proelia Poenum,

qua nemorosa iuga et scopulosi uertice colles

275

exurgunt, clausit sparsa ad diuortia turma.

hinc Laestrygoniae saxoso monte premebant

a tergo rupes, undosis squalida terris

hinc Literna palus, nec ferri aut militis usum

poscebat regio, saeptos sed fraude locorum

280

arta fames poenas miserae exactura Sagunti

urgebat, finisque aderat Carthaginis armis.

Cuncta per et terras et lati stagna profundi

condiderat somnus, positoque labore dierum

pacem nocte datam mortalibus orbis agebat.

285

at non Sidonium curis flagrantia corda

ductorem uigilesque metus haurire sinebant

dona soporiferae noctis. nam membra cubili

erigit et fului circumdat pelle leonis,

qua super instratos proiectus gramine campi

290

presserat ante toros. tunc ad tentoria fratris

fert gressus uicina citos. nec degener ille

belligeri ritus taurino membra iacebat

effultus tergo et mulcebat tristia somno.

haud procul hasta uiri terrae defixa propinquae,

295

et dir<a> e summa pendebat cuspide cassis;

at clipeus circa loricaque et ensis et arcus

et telum Baliare simul tellure quiescunt.

iuxta lecta manus, iuuenes in Marte probati,

et sonipes strato carpebat gramina dorso.

300

ut pepulere leuem intrantis uestigia somnum,

‹Heus!› inquit (pariterque manus ad tela ferebat)

‹quae te cura uigil fessum, germane, fatigat?›

ac iam constiterat sociosque in caespite fusos

incussa reuocat castrorum ad munera planta,

305

cum Libyae ductor: ‹Fabius me noctibus aegris,

in curas Fabius nos excitat, illa senectus

heu fatis quae sola meis currentibus obstat!

cernis ut armata circumfundare corona,

et uallet clausos collectus miles in orbe<m>.

310

uerum, age, nunc quando res artae, percipe porro

quae meditata mihi. latos correpta per agros

armenta adsueto belli de more secuntur.

cornibus arentis edicam innectere ramos

sarmentique leuis fronti religare maniplos,

315

admotus cum feruorem disperserit ignis

ut passim exultent stimulante dolore iuuenci

et uaga per collis ceruice incendia iactent.

tum terrore nouo trepidus laxabit iniquas

custos excubias maioraque nocte timebit.

320

si cordi consulta (moras extrema recusant)

accingamur› ait. gemino tentoria gressu

inde petunt. ingens clipeo ceruice reposta

inter equos interque uiros interque iacebat

capta manu spolia et rorantia caede Maraxes

325

ac dirum, in somno ceu bella capesseret, amens

clamorem tum forte dabat dextraque tremente

arma toro et notum quaerebat feruidus ensem.

huic Mago, inuersa quatiens ut dispulit hasta

bellantem somnum, ‹Tenebris, fortissime ductor,

330

iras compesce atque in lucem proelia differ.

ad fraudem occultamque fugam tutosque receptus

nunc nocte utendum est. arentis nectere frondes

cornibus et latis accensa immittere siluis

armenta, oppositi reserent quo claustra manipli,

335

germanus parat atque obsessa euellere castra.

emergamus, et hic Fabio persuadeat astus

non certare dolis.› nihil hinc cunctante, sed acris

incepti laeto iuuene, ad tentoria Acherrae

festinant, cui parca quies minimumque soporis,

340

nec notum somno noctes aequare: feroci

peruigil inseruibat equo fessumque leuabat

tractando et frenis ora exagitata fouebat.

at socii renouant tela arentemque cruorem

ferro detergent et dant mucronibus iras.

345

quid fortuna loci poscat, quid tempus, et ipsi

quaenam agitent, pandunt et coeptis ire ministrum

haud segnem hortantur. discurrit tessera castris,

intentiquo docent, quae sint properanda, mone<n>tque

quisque suos: instat trepidis stimulatque ruentis

350

nauus abire timor, dum caeca silentia dumque

maiores umbrae. rapida iam subdita peste

uirgulta atque altis surgunt e cornibus ignes.

hic uero ut, gliscente malo et quassantibus aegra

armentis capita, adiutae pinguescere flammae

355

coepere et uincens fumos erumpere uertex,

per collis dumosque (lues agit atra) per altos

saxosi scopulos montis lymphata feruntur

corpora anhela boum, atque obsessis naribus igni

luctantur frustra rabidi mugire iuuenci.

360

per iuga, per uallis errat Vulcania pestis

nusquam stante malo, uicinaque litora fulgent:

quam multa adfixus caelo sub nocte serena

fluctibus e mediis sulcator nauita ponti

astra uidet, quam multa uidet, feruoribus atris

365

cum Calabros urunt ad pinguia pabula saltus,

uertice Gargani residens incendia pastor.

At facie subita uolitantum montibus altis

flammarum, quis tunc ce<ci>dit custodia sorti,

horrere atque ipsos nullo spargente uagari

370

credere et indomitos pasci sub collibus ignes.

caelone exciderint, et magna fulmina dextra

torserit Omnipotens, an caecis rupta cauernis

fuderit egestas accenso sulphure flammas

infelix tellus, media in formidine quaerunt.

375

iamque abeunt, faucesque uiae citus occupat armis

Poenus et in patulos exultans emicat agros.

huc tamen usque uigil processerat arte regendi

dictator Trebiam et Tusci post stagna profundi,

esset ut Hannibali Fabium Romanaque tela

380

euasisse satis. quin et uestigia pulsi

et gressus premeret castris, ni sacra uocarent

ad patrios ueneranda deos. tum uersus ad urbem

adloquitur iuuenem, cui mos tramittere signa

et belli summam primasque iubebat habenas,

385

atque his praeformat dictis fingitque monendo:

‹Si factis nondum, Minuci, te cauta probare

erudiit Fortuna meis, nec ducere uerba

ad uerum decus ac prauis arcere ualebunt.

uidisti clausum Hannibalem. nil miles et alae

390

iuuere aut densis legio conferta maniplis.

testor te, solus clausi nec deinde morabor.

dis sine me libare dapem et sollemnia ferre:

hunc iterum atque iterum uinctum uel montibus altis

amnibus aut rapidis (modo pugna absistite) tradam.

395

interea (crede experto, non fallimus) aegris

nil mouisse salus rebus. sit gloria multis

et placeat, quippe egregium, prosternere ferro

hostem, sed Fabio sit uos seruasse triumphus.

plena tibi castra atque intactus uulnere miles

400

creditur: hos nobis (erit haec ti<bi> gloria) redde.

iam cernes Libycum hu<i>c uallo adsultare leonem,

iam praedas offerre tibi, iam uertere terga,

respectantem adeo atque iras cum fraude coquentem.

claude, oro, castra et cunctas spes eripe pugnae.

405

haec monuisse satis. sed si compescere corda

non datur oranti, magno te iure pioque

dictator capere arma ueto.› sic castra relinquens

uallarat monitis ac se referebat ad urbem.

Ecce autem flatu classis Phoenissa secundo

410

litora Caietae Laestrygoniosque recessus

sulcabat rostris portusque intrarat apertos

ac totus multo spumabat remige pontus,

cum trepidae fremitu uitreis e sedibus antri

aequoreae pelago simul emersere sorores

415

ac possessa uident infestis litora proris.

tum magno perculsa metu Nereia turba

attonitae propere refluunt ad limina nota,

Telebou<m> medio surgunt qua regna profundo

pumiceaeque procul sedes. immanis in antro

420

conditur abrupto Proteus ac spumea late

cautibus obiectis reiectat caerula uates.

is postquam (sat gnarus enim rerumque metusque)

per uarias lusit formas et terruit atri

serpentis squamis horrendaque sibila torsit

425

aut fremuit toruo mutatus membra leone,

‹Dicite,› ait ‹quae causa uiae? quisue ora repente

peruasit pallor? cur scire futura libido?›

Ad quae Cymodoce, Nympharum maxima natu

Italidum: ‹Nosti nostros, praesage, timores.

430

quid Tyriae classes ereptaque litora nobis

portendunt? num migrantur Rhoeteia regna

in Libyam superis? aut hos Sarranus habebit

nauita iam portus? patria num sede fugatae

Atlantem et Calpen extrema habitabimus antra?›

435

Tunc sic euoluens repetita exordia retro

incipit ambiguus uates reseratque futura:

‹Laomedonteus Phrygia cum sedit in Ida

pastor et errantis dumosa per auia tauros

arguta reuocans ad roscida pascua canna

440

audiuit sacrae lentus certamina formae,

tum matris currus niueos agitabat olores

tempora sollicitus litis seruasse Cupido.

paruulus ex umero corytos et aureus arcus

fulgebat, nutuque uetans trepidare parentem

445

monstrabat grauidam telis se ferre pharetram.

ast alius niuea comebat fronte capillos,

purpureos alius uestis religabat amictus.

cum sic suspirans roseo Venus ore decoros

adloquitur natos: «Testis certissima uestrae

450

ecce dies pietatis adest. quis credere saluis

hoc ausit uobis? de forma atque ore (quid ultra

iam superest rerum?) certat Venus. omnia paruis

si mea tela dedi blando medicata ueneno,

si uester, caelo ac terris qui foedera sancit,

455

stat supplex, cum uultis, auus: uictoria nostra

Cypron Idymaeas referat de Pallade palmas,

de Iunone Paphos centum mihi fumet in aris.»

dumque haec aligeris instat Cytherea, sonabat

omne nemus gradiente dea. iam bellica uirgo,

460

aegide deposita et qua adsuetum casside crinem

inuoluit, nec compta tamen pacemque serenis

condiscens oculis, ibat lucoque ferebat

praedicto sacrae uestigia concita plantae.

parte alia intrabat iussis Saturnia siluis,

465

iudicium Phrygis et fastus pastoris et Iden

post fratris latura toros. postrema nitenti

adfulsit uultu ridens Venus: omnia circa

et nemora et penitus frondosis rupibus antra

spirantem sacro traxerunt uertice odorem.

470

nec iudex sedisse ualet, fessique nitoris

luce cadunt oculi, ac metuit dubitasse uideri.

sed uictae fera bella deae uexere per aequor,

atque excisa suo pariter cum iudice Troia.

tum pius Aeneas terris iactatus et undis

475

Dardanios Itala posuit tellure penatis.

dum cete ponto innabunt, dum sidera caelo

lucebunt, dum sol Indo se litore tollet,

hic regna et nullae regnis per saecula metae.

at uos, o natae, currit dum immobile filum,

480

Hadriaci fugite infaustas Sasonis harenas.

sanguineis tumidus ponto miscebitur undis

Aufidus et rubros impellet in aequora fluctus,

damnatoque deum quondam per carmina campo

Aetolae rursus Teucris pugnabitis umbrae.

485

Punica Romuleos quatient mox spicula muros,

multaque Hasdrubalis fulgebit strage Metaurus.

hinc ille in furto genitus patruique piabit

idem ultor patrisque necem; tum litus Elissae

implebit flammis auelletque Itala Poenum

490

uiscera torrentem et propriis superabit in oris.

huic Carthago armis, huic Africa nomine cedet,

hic dabit ex sese qui tertia bella fatiget

et cinerem Libyae ferat in Capitolia uictor.›

Quae dum arcana deum uates euoluit in antro,

495

iam monita et Fabium bellique equitumque magister

exuerat mente ac praeceps tendebat in hostem.

pascere nec Poenus prauum ac nutrire furorem

deerat et, ut paruo maiora ad proelia damno

eliceret, dabat interdum simulantia terga:

500

non aliter, quam qui sparsa per stagna profundi

euocat e liquidis piscem penetralibus esca,

cumque leuem summa uidit iam nare sub unda,

ducit sinuato captiuum ad litora lino.

Fama furit uersos hostis, Poenumque salutem

505

inuenisse fuga: liceat si uincere, finem

promitti cladum, sed enim dicione carere

uirtutem, et poenas uincentibus esse repostas.

clausurum iam castra ducem rursusque referri

uaginae iussurum enses, reddatur in armis

510

ut ratio, et purget miles cur uicerit hostem.

haec uulgus. necnon patrum Saturnia mentes

inuidiae stimulo fodit et popularibus auris.

tunc indigna fide censent optandaque Poeno,

quae mox haud paruo luerent damnata periclo.

515

Diuiditur miles, Fabioque equitumque magistro

imperia aequantur penitus. cernebat et expers

irarum senior, magnas ne penderet alti

erroris poenas patria inconsulta, timebat.

ac tum, multa putans secum, ut remeauit ab urbe,

520

partitus socias uires, uicina propinquis

signa iugis locat et specula sublimis ab alta

non Romana minus seruat quam Punica castra.

nec mora. disiecto Minuci uecordia uallo

perdendi simul et pereundi ardebat amore.

525

Quem postquam rapidum uidit procedere castris

hinc Libys, hinc Fabius, simul accendere sagacis

in subitum curas: propere capere arma maniplis

edicit uallique tenet munimine turmas

Ausonius, torquet totas in proelia uires

530

Poenorum ductor propellitque agmina uoce:

‹Dum dictator abest, rape, miles, tempora pugnae.

non sperata diu plano certamina campo

offert ecce deus. quando data copia, longum

detergete situm ferro multoque cruore

535

exsatiate, uiri, plenos rubiginis enses.›

Atque ea Cunctator pensabat ab aggere ualli

perlustrans campos oculis, tantoque periclo

discere, quinam esset Fabius, te, Roma, dolebat.

cui natus iuncta arma ferens ‹Dabit improbus,› inquit

540

‹quas dignum est, poenas, qui per suffragia caeca

inuasit nostros haec ad discrimina fasces.

insanae spectate tribus. pro lubrica rostra

et uanis fora laeta uiris! nunc munera Martis

aequent imperio et solem concedere nocti

545

sciscant imbelles. magna mercede piabunt

erroris rabiem et nostrum uiolasse parentem.›

tum senior, quatiens hastam lacrimisque coortis.

‹Sanguine Poenorum, iuuenis, tam tristia dicta

sunt abolenda tibi. patiarne ante ora manusque

550

ciuem deleri nostras, aut uincere Poenum,

me spectante, sinam? non aequauisse minorem

soluetur culpa si sunt mihi talia corda?

iamque hoc, ne dubites, longaeui, nate, parentis

accipe et aeterno fixum sub pectore serua:

555

succensere nefas patriae, nec foedior ulla

culpa sub extremas fertur mortalibus umbras.

sic docuere senes. quantus qualisque fuisti,

cum pulsus lare et extorris Capitolia curru

intrares exul, tibi corpora caesa, Camille,

560

damnata quot sunt dextra! pacata fuissent

ni consulta uiro mensque impenetrabilis irae,

mutassentque solum sceptris Aeneia regna

nullaque nunc stares terrarum uertice, Roma.

pone iras, o nate, meas. socia arma feramus

565

et celeremus opem.› iamque intermixta sonabant

classica, procursusque uiros conliserat acer.

Primus claustra manu portae dictator et altos

disiecit postis rupitque in proelia cursum.

non grauiore mouent uenti certamina mole

570

Odrysius Boreas et Syrtim tollere pollens

Africus, obnixi cum bella furentia torquent:

distraxere fretum ac diuersa ad litora uoluunt

aequor quisque suum; sequitur stridente procella

nunc huc, nunc illuc, raptum mare et intonat undis.

575

haud prorsus daret ullus honos tellusque subacta

Phoenicum et Carthago ruens, iniuria quantum

orta ex inuidia decoris tulit. omnia namque

dura simul deuicta uiro, metus, Hannibal, irae,

inuidia, atque una fama et fortuna subactae.

580

Poenus ab excelso rapidos decurrere uallo

ut uidit, tremuere irae, ceciditque repente

cum gemitu spes haud dubiae praesumpta ruinae.

quippe aciem denso circumuallauerat orbe

hausurus clausos coniectis undique telis.

585

atque hic Dardanius prauo certamine ductor

iam Styga et aeternas intrarat mente tenebras

(nam Fabium auxiliumque uiri sperare pudebat),

cum senior gemino complexus proelia cornu

ulteriore ligat Poenorum terga corona

590

et modo claudentis aciem nunc, extima cingens,

clausos ipse tenet. maiorem surgere in arma

maioremque dedit cerni Tirynthius. altae

scintillant cristae et, mirum, uelocibus ingens

per subitum membris uenit uigor: ingerit hastas

595

auersumque premit telorum nubibus hostem:

qualis post iuuenem, nondum subeunte senecta,

rector erat Pylius bellis aetate secunda.

Inde ruens Thurin et Buten et Narin et Arsen

dat leto fisumque manus conferre Mahalcen,

600

cui decus insigne et quaesitum cuspide nomen.

tum Garadum largumque comae prosternit Adherben

et geminas acies superantem uertice Thulin,

qui summas alto prensabat in aggere pinnas,

eminus hos, gladio Sapharum gladioque Monaesum

605

et Morinum pugnas aeris stridore cientem,

dexteriore gena cum sedit letifer ictus,

perque tubam fixae decurrens uulnere malae

extremo fluxit propulsus murmure sanguis.

proximus huic iaculo Nasamonius occidit Idmon.

610

namque super tepido lapsantem sanguine et aegra

lubrica nitentem nequiquam euadere planta

impacto prosternit equo trepideque leuantem

membra adflicta solo pressa uiolentius hasta

implicuit terrae telumque in caede reliquit.

615

haeret humi cornus motu tremefacta iacentis

et campo seruat mandatum adfixa cadauer.

Necnon exemplo laudis furiata iuuentus,

Sullaeque Crassique simul iunctusque Metello

Furnius ac melior dextrae Torquatus, inibant

620

proelia et unanimi uel morte emisse uolebant

spectari Fabio. miser hic uestigia retro

dum rapit et molem subducto corpore uitat

intorti Bibulus saxi atque in terga refertur,

strage super lapsus socium, qua fibula morsus

625

loricae crebro laxata resoluerat ictu,

accepit lateri penitusque in uiscera adegit

extabat fixo quod forte cadauere ferrum.

heu sortem necis! euasit Garamantica tela

Marmaridumque manus, ut inerti cuspide fusus

630

occideret, telo non in sua uulnera misso.

uoluitur exanimis, turpatque decora iuuenta

ora nouus pallor. membris dimissa solutis

arma fluunt, erratque niger per lumina somnus.

Venerat ad bellum Tyria Sidone, nepotum

635

excitus prece, et auxilio socia arma ferebat,

Eoa tumidus pharetrati militis ala,

gens Cadmi, Cleadas; fulua cui plurima passim

casside et aurato fulgebat gemma monili,

qualis ubi Oceani renouatus Lucifer unda

640

laudatur Veneri et certat maioribus astris.

ostro ipse ac sonipes ostro totumque per agmen

purpura Agenoreis saturata micabat aenis.

hic auidum pugnae <et> tam clarum excidere nomen

Brutum exoptantem, uarie nunc laeuus in orbem,

645

nunc dexter leuibus flexo per deuia gyris

ludificatus equo, uolucrem post terga sagittam

fundit Achaemenio detractans proelia ritu.

nec damnata manus, medio sed, flebile, mento

armigeri Cascae penetrabilis haesit harundo

650

oblicumque secans subrecta cuspide uulnus

umenti ferrum admouit tepefacta palato.

at Brutus diro casu turbatus amici

ausum multa uirum et spargentem in uulnera saeuos

fraude fugae calamos, iam nullis cursibus instat

655

prendere cornipedis, sed totam pectoris iram

mandat atrox hastae telumque uolatile nodo

excutit et summum, qua laxa monilia crebro

nudabant uersu, tramittit cuspide pectus.

labitur intento cornu transfossus, et una

660

arcum laeua cadens, dimisit dextra sagittam.

At non tam tristi sortitus proelia Marte

Phoebei Soractis honor Carmelus agebat.

sanguine quippe suo iam Bagrada tinxerat ensem,

dux rectorque Nubae populi, iam fusus eidem

665

Zeusis Amyclaei stirps impacata Phalanti,

quem tulerat mater claro Phoenissa Laconi.

talia dum metuit, nec pugnae fisus in hoste

tam rapido nec deinde fugae, suadente pauore,

per dumos miser in uicina cacumina quercus

670

repserat atque alta sese occultabat in umbra

Hampsicus, insistens tremulis sub pondere ramis.

hunc longa multa orantem Carmelus et altos

mutantem saltu ramos transuerberat hasta,

ut, qui uiscatos populatur harundine lucos,

675

dum nemoris celsi procera cacumina sensim

substructa certat tacitus contingere meta,

sublimem calamo sequitur crescente uolucrem.

effudit uitam, atque alte manante cruore

membra pependerunt curuato exanguia ramo.

680

Iamque in palantis ac uersos terga feroces

pugnabant Itali, subitus cum mole pauenda

terrificis Maurus prorumpit Tunger in armis.

nigra uiro membra, et furui iuga celsa trahebant

cornipedes, totusque nouae formidinis arte

685

concolor aequabat liuentia currus equorum

terga: nec erectis similes imponere cristis

cessarat pennas, aterque tegebat amictus:

ceu quondam aeternae regnator noctis, ad imos

cum fugeret thalamos Hennaea uirgine rapta,

690

egit nigrantem Stygia caligine currum.

at Cato, tum prima sparsus lanugine malas,

quod peperere decus Circaeo Tuscula dorso

moenia, Laertae quondam regnata nepoti,

quamquam tardatos turbata fronte Latinos

695

collegisse gradum uidet, imperterritus ipse

ferrata calce atque effusa largus habena

cunctantem impellebat equum. negat obuius ire

et trepidat cassa sonipes exterritus umbra.

tum celer in pugnam dorso delatus ab alto

700

alipedem planta currum premit atque uolanti

adsilit a tergo. cecidere et lora repente

et stimuli, ferrumque super ceruice tremiscens

palluit infelix subducto sanguine Maurus.

ora rapit gladio praefixaque cuspide portat.

705

At saeuo Mauorte ferox perrumpit anhelum

dictator cum caede globum. miserabile uisu,

uulneribus fessum ac multo labente cruore

ductorem cernit suprema ac foeda precantem.

manauere genis lacrimae, clipeoque pauentem

710

protegit et natum stimulans ‹Fortissime, labem

hanc pellamus› ait ‹Poenoque ob mitia facta,

quod nullos nostris ignis disperserit aruis,

dignum expendamus pretium.› tunc arte paterna

ac stimulis gaudens iuuenis circumdata Poenum

715

agmina deturbat gladio campumque relaxat,

donec Sidonius decederet aequore ductor:

ceu, stimulante fame, rapuit cum Martius agnum

auerso pastore lupus fetumque trementem

ore tenet presso, tum, si uestigia cursu

720

auditis celeret balatibus obuia pastor,

iam sibimet metuens, spirantem dentibus imis

reiectat praedam et uacuo fugit aeger hiatu.

†tum demum, Tyriis quas circumfuderat atra

tempestas, Stygiae tandem fugere tenebrae.

725

torpebant dextra<e>, et sese meruisse negabant

seruari, subitisque bonis mens aegra natabat:

ut, qui conlapsa pressi iacuere ruina,

eruta cum subito membra et nox atra recessit,

coniuent solemque pauent agnoscere uisu.

730

Quis actis senior numerato milite laetus

collis et tuto repetebat in aggere castra.

ecce autem e media iam morte renata iuuentus

clamorem tollens ad sidera et ordine longo

ibat ouans Fabiumque decus Fabiumque salutem

735

certatim et magna memorabant uoce parentem.

tum qui partitis dissederat ante maniplis

‹Sancte› ait ‹o genitor, reuocato ad lucis honorem

si fas uera queri, cur nobis castra uirosque

diuidere est licitum? patiens cur arma dedisti,

740

quae solus rexisse uales? hoc munere lapsi

aeternas multo cum sanguine uidimus umbras.

ocius huc aquilas seruataque signa referte.

hic patria est, murique urbis stant pectore in uno.

tuque dolos, Poene, atque astus tandem exue notos:

745

cum solo tibi iam Fabio sunt bella gerenda.›

Haec ubi dicta dedit, mille hinc, uenerabile uisu,

caespite de uiridi surgunt properantibus arae.

nec prius aut epulas aut munera grata Lyaei

fas cuiquam tetigisse fuit quam multa precatus

750

in mensam Fabio sacrum libauit honorem.