Thebaidos libri XII

Liber secundus

_______________________________________________________

Interea gelidis Maia satus aliger umbris

iussa gerens magni remeat Iovis; undique pigrae

ire vetant nubes et turbidus implicat aer,

nec Zephyri rapuere gradum, sed foeda silentis

5

aura poli. Styx inde novem circumflua campis,

hinc obiecta vias torrentum incendia claudunt.

pone senex trepida succedit Laius umbra

vulnere tardus adhuc; capulo nam largius illi

transabiit animam cognatis ictibus ensis

10

impius et primas Furiarum pertulit iras;

it tamen et medica firmat vestigia virga.

tum steriles luci possessaque manibus arva

et ferrugineum nemus astupet, ipsaque Tellus

miratur patuisse retro, nec livida tabes

15

invidiae functis quamquam et iam lumine cassis

defuit. unus ibi ante alios, cui laeva voluntas

semper et ad superos (hinc et gravis exitus aevi)

insultare malis rebusque aegrescere laetis,

‹vade› ait ‹o felix, quoscumque vocaris in usus,

20

seu Iovis imperio, seu maior adegit Erinys

ire diem contra, seu te furiata sacerdos

Thessalis arcano iubet emigrare sepulcro,

heu dulces visure polos solemque relictum

et virides terras et puros fontibus amnes,

25

tristior has iterum tamen intrature tenebras.›

illos ut caeco recubans in limine sensit

Cerberus, atque omnes capitum subrexit hiatus;

saevus et intranti populo, iam nigra tumebat

colla minax, iam sparsa solo turbaverat ossa,

30

ni deus horrentem Lethaeo vimine mulcens

ferrea tergemino domuisset lumina somno.

Est locus (Inachiae dixerunt Taenara gentes)

qua formidatum Maleae spumantis in auras

it caput et nullos admittit culmine visus.

35

stat sublimis apex ventosque imbresque serenus

despicit et tantum fessis insiditur astris.

[illic exhausti posuere cubilia venti,

fulminibusque iter est; medium cava nubila montis

insumpsere latus, summos nec praepetis alae

40

plausus adit colles, nec rauca tonitrua pulsant.]

ast ubi prona dies, longos super aequora fines

exigit atque ingens medio natat umbra profundo.

interiore sinu frangentia litora curvat

Taenaros, expositos non audax scandere fluctus.

45

illic Aegaeo Neptunus gurgite fessos

in portum deducit equos, prior haurit harenas

ungula, postremi solvuntur in aequora pisces.

hoc, ut fama, loco pallentes devius umbras

trames agit nigrique Iovis vacua atria ditat

50

mortibus. Arcadii perhibent si vera coloni,

stridor ibi et gemitus poenarum, atroque tumultu

fervet ager; saepe Eumenidum vocesque manusque

in medium sonuere diem, Letique triformis

ianitor agricolas campis auditus abegit.

55

Hac et tunc fusca volucer deus obsitus umbra

exilit ad superos, infernaque nubila vultu

discutit et vivis adflatibus ora serenat.

inde per Arcturum mediaeque silentia Lunae

arva super populosque meat. Sopor obvius illi

60

Noctis agebat equos, trepidusque adsurgit honori

numinis et recto decedit limite caeli.

inferior volat umbra deo, praereptaque noscit

sidera principiumque sui; iamque ardua Cirrhae

pollutamque suo despectat Phocida busto.

65

ventum erat ad Thebas; gemuit prope limina nati

Laius et notos cunctatus inire penates.

ut vero et celsis suamet iuga nixa columnis

vidit et infectos etiamnum sanguine currus,

paene retro turbatus abit: nec summa Tonantis

70

iussa nec Arcadiae retinent spiramina virgae.

Et tunc forte dies noto signata Tonantis

fulmine, praerepti cum te, tener Euhie, partus

transmisere patri. Tyriis ea causa colonis

insomnem ludo certatim educere noctem

75

suaserat; effusi passim per tecta, per agros,

serta inter vacuosque mero crateras anhelum

proflabant sub luce deum; tunc plurima buxus

aeraque taurinos sonitu vincentia pulsus;

ipse etiam gaudens nemorosa per avia sanas

80

impulerat matres Baccho meliore Cithaeron:

qualia per Rhodopen rabido convivia coetu

Bistones aut mediae ponunt convallibus Ossae;

illis semianimum pecus excussaeque leonum

ore dapes et lacte novo domuisse cruorem

85

luxus; at Ogygii si quando adflavit Iacchi

saevus odor, tunc saxa manu, tunc pocula pulchrum

spargere et inmerito sociorum sanguine fuso

instaurare diem festasque reponere mensas.

Nox ea cum tacita volucer Cyllenius aura

90

regis Echionii stratis adlapsus, ubi ingens

fuderat Assyriis extructa tapetibus alto

membra toro. pro gnara nihil mortalia fati

corda sui! capit ille dapes, habet ille soporem.

tunc senior quae iussus agit; neu falsa videri

95

noctis imago queat, longaevi vatis opacos

Tiresiae vultus vocemque et vellera nota

induitur. mansere comae propexaque mento

canities pallorque suus, sed falsa cucurrit

infula per crines, glaucaeque innexus olivae

100

vittarum provenit honos; dehinc tangere ramo

pectora et has visus fatorum expromere voces:

‹non somni tibi tempus, iners qui nocte sub alta

germani secure iaces, ingentia dudum

acta vocant rerumque graves, ignave, paratus.

105

tu, veluti magnum si iam tollentibus Austris

Ionium nigra iaceat sub nube magister

inmemor armorum versantisque aequora clavi,

cunctaris. iamque ille novis (scit Fama) superbit

conubiis viresque parat, quis regna capessat,

110

quis neget, inque tua senium sibi destinat aula.

dant animos socer augurio fatalis Adrastus

dotalesque Argi, nec non in foedera vitae

pollutus placuit fraterno sanguine Tydeus.

hinc tumor, et longus fratri promitteris exul.

115

ipse deum genitor tibi me miseratus ab alto

mittit: habe Thebas, caecumque cupidine regni,

ausurumque eadem, germanum expelle, nec ultra

fraternos inhiantem obitus sine fidere coeptis

fraudibus aut Cadmo dominas inferre Mycenas.›

120

Dixit, et abscedens (etenim iam pallida turbant

sidera lucis equi) ramos ac vellera fronti

deripuit, confessus avum, dirique nepotis

incubuit stratis; iugulum mox caede patentem

nudat et undanti perfundit vulnere somnum.

125

illi rupta quies, attollit membra toroque

erigitur plenus monstris, vanumque cruorem

excutiens simul horret avum fratremque requirit.

qualis ubi audito venantum murmure tigris

horruit in maculas somnosque excussit inertes,

130

bella cupit laxatque genas et temperat ungues,

mox ruit in turmas natisque alimenta cruentis

spirantem fert ore virum: sic excitus ira

ductor in absentem consumit proelia fratrem.

Et iam Mygdoniis elata cubilibus alto

135

impulerat caelo gelidas Aurora tenebras,

rorantes excussa comas multumque sequenti

sole rubens; illi roseus per nubila seras

advertit flammas alienumque aethera tardo

Lucifer exit equo, donec pater igneus orbem

140

impleat atque ipsi radios vetet esse sorori,

cum senior Talaionides nec longa morati

Dircaeusque gradum pariterque Acheloius heros

corripuere toris. illos post verbera fessos

exceptamque hiemem cornu perfuderat omni

145

Somnus; at Inachio tenuis sub pectore regi

tracta quies, dum mente deos inceptaque versat

hospitia, et quae sint generis ascita repertis

fata movet. postquam mediis in sedibus aulae

congressi inque vicem dextras iunxere locumque,

150

quo serere arcanas aptum atque evolvere curas,

insidunt, prior his dubios compellat Adrastus:

‹egregii iuvenum, quos non sine numine regnis

invexit nox atra meis, quibus ipse per imbres

fulminibus mixtos intempestumque Tonantem

155

has meus usque domos vestigia fecit Apollo,

non equidem obscurum vobis plebique Pelasgae

esse rear, quantis conubia nostra procorum

turba petant studiis; geminae mihi namque, nepotum

laeta fides, aequo pubescunt sidere natae.

160

quantus honos, quantusque pudor (ne credite patri)

et super hesternas licuit cognoscere mensas.

has tumidi solio et late dominantibus armis

optavere viri (longum enumerare Pharaeos

Oebaliosque duces) et Achaea per oppida matres

165

spem generis, nec plura tuus despexerat Oeneus

foedera Pisaeisque socer metuendus habenis.

sed mihi nec Sparta genitos nec ab Elide missos

iungere fas generos: vobis hic sanguis et aulae

cura meae longo promittitur ordine fati.

170

di bene, quod tales stirpemque animosque venitis

ut responsa iuvent: hic durae tempore noctis

partus honos, haec illa venit post verbera merces.›

Audierant, fixosque oculos per mutua paulum

ora tenent, visique inter sese ordine fandi

175

cedere. sed cunctis Tydeus audentior actis

incipit: ‹o quam te parcum in praeconia famae

mens agitat matura tuae, quantumque ferentem

fortunam virtute domas! cui cedat Adrastus

imperiis? quis te solio Sicyonis avitae

180

excitum infrenos componere legibus Argos

nesciat? atque utinam his manibus permittere gentes,

Iuppiter aeque, velis, quas Doricus adligat undis

Isthmos et alterno quas margine summovet infra.

non fugeret diras lux intercisa Mycenas,

185

saeva nec Eleae gemerent certamina valles,

†Eumenidesque aliis aliae sub regibus,† et quae

tu potior, Thebane, queri: nos vero volentes

expositique animis.› sic interfatus, et alter

subicit: ‹anne aliquis soceros accedere tales

190

abnuat? exulibus quamquam patriaque fugatis

nondum laeta Venus, tamen omnis corde resedit

tristitia, adfixique animo cessere dolores.

nec minus haec laeti trahimus solacia, quam si

praecipiti convulsa Noto prospectet amicam

195

puppis humum. iuvat ingressos felicia regni

omina quod superest fati vitaeque laborum

fortuna transire tua.› nec plura morati

consurgunt, dictis impensius aggerat omne

promissum Inachius pater, auxilioque futurum

200

et patriis spondet reduces inducere regnis.

ergo alacres Argi, fuso rumore per urbem

advenisse duci generos primisque hymenaeis

egregiam Argian nec formae laude secundam

Deipylen tumida iam virginitate iugari,

205

gaudia mente parant. socias it Fama per urbes

finitimisque agitatur agris procul usque Lycaeos

Partheniosque super saltus Ephyraeaque rura,

nec minus Ogygias eadem dea turbida Thebas

insilit: haec totis perfundit moenia pennis

210

Labdaciumque ducem praemissae consona nocti

territat; hospitia et thalamos et foedera regni

permixtumque genus (quae tanta licentia monstro,

quis furor?) et iam bella canit.

Diffuderat Argos

expectata dies: laeto regalia coetu

215

atria complentur, species est cernere avorum

comminus et vivis certantia vultibus aera.

tantum ausae perferre manus! pater ipse bicornis

in laevum prona nixus sedet Inachus urna;

hunc tegit Iasiusque senex placidusque Phoroneus

220

et bellator Abas indignatusque Tonantem

Acrisius nodoque ferens caput ense Coroebus

torvaque iam Danai facinus meditantis imago;

exin mille duces. foribus cum inmissa superbis

unda fremit vulgi, procerum manus omnis et alto

225

quis propior de rege gradus stant ordine primi.

interior sacris calet et sonat aula tumultu

femineo; casta matrem cinxere corona

Argolides, pars virginibus circum undique fusae

foedera conciliant nova solanturque timorem.

230

ibant insignes vultuque habituque verendo

candida purpureum fusae super ora pudorem

deiectaeque genas; tacite subit ille supremus

virginitatis amor, primaeque modestia culpae

confundit vultus; tunc ora rigantur honestis

235

imbribus, et teneros lacrimae iuvere parentes.

non secus ac supero pariter si cardine lapsae

Pallas et asperior Phoebi soror, utraque telis,

utraque torva genis flavoque in vertice nodo,

illa suas Cyntho comites agat, haec Aracyntho;

240

tunc, si fas oculis, non umquam longa tuendo

expedias, cui maior honos, cui gratior, aut plus

de Iove; mutatosque velint transumere cultus,

et Pallas deceat pharetras et Delia cristas.

Certant laetitia superosque in vota fatigant

245

Inachidae, quae cuique domus sacrique facultas.

hi fibris animaque, hi caespite nudo,

nec minus auditi, si mens accepta, merentur

ture deos, fractisque obtendunt limina silvis.

ecce metu subito (Lachesis sic dura iubebat)

250

impulsae mentes, excussaque gaudia patri,

et turbata dies. innuptam limine adibant

Pallada, Monychiis cui non Argiva per urbes

posthabita est Larisa iugis; hic more parentum

Iasides, thalamis ubi casta adolesceret aetas,

255

virgineas libare comas primosque solebant

excussare toros. celsam subeuntibus arcem

in gradibus summi delapsus culmine templi,

Arcados Euhippi spolium, cadit aereus orbis,

praemissasque faces, festum nubentibus ignem,

260

obruit, eque adytis simul exaudita remotis

nondum ausos firmare gradum tuba terruit ingens.

in regem conversi omnes formidine prima,

mox audisse negant; cunctos tamen omina rerum

dira movent, variisque metum sermonibus augent.

265

nec mirum: nam tu infaustos donante marito

ornatus, Argia, geris dirumque monile

Harmoniae. longa est series, sed nota malorum

persequar, unde novis tam saeva potentia donis.

Lemnius haec, ut prisca fides, Mavortia longum

270

furta dolens, capto postquam nil obstat amori

poena nec ultrices castigavere catenae,

Harmoniae dotale decus sub luce iugali

struxerat. hoc, docti quamquam maiora, laborant

Cyclopes, notique operum Telchines amica

275

certatim iuvere manu; sed plurimus ipsi

sudor. ibi arcano florentes igne zmaragdos

cingit et infaustas percussum adamanta figuras

Gorgoneosque orbes Siculaque incude relictos

fulminis extremi cineres viridumque draconum

280

lucentes a fronte iubas; hic flebile germen

Hesperidum et dirum Phrixei velleris aurum;

tum varias pestes raptumque interplicat atro

Tisiphones de crine ducem, et quae pessima ceston

vis probat; haec circum spumis lunaribus unguit

285

callidus atque hilari perfundit cuncta veneno.

non hoc Pasithea blandarum prima sororum,

non Decor Idaliusque puer, sed Luctus et Irae

et Dolor et tota pressit Discordia dextra.

prima fides operi, Cadmum comitata iacentem

290

Harmonia versis in sibila dira querelis

Illyricos longo sulcavit pectore campos.

improba mox Semele vix dona nocentia collo

induit, et fallax intravit limina Iuno.

teque etiam, infelix, perhibent, Iocasta, decorum

295

possedisse nefas; vultus hac laude colebas,

heu quibus, heu, placitura toris! post longior ordo.

tunc donis Argia nitet vilesque sororis

ornatus sacro praeculta supervenit auro.

viderat hoc coniunx perituri vatis, et aras

300

ante omnes epulasque trucem secreta coquebat

invidiam, saevis detur si quando potiri

cultibus, heu nihil auguriis adiuta propinquis.

quos optat gemitus, quantas cupit impia clades!

digna quidem: sed quid miseri decepta mariti

305

arma, quid insontes nati meruere furores?

Postquam regales epulas et gaudia vulgi

bisseni clausere dies, Ismenius heros

respicere ad Thebas iamque et sua quaerere regna.

quippe animum subit illa dies, qua, sorte benigna

310

fratris, Echionia steterat privatus in aula,

respiciens descisse deos trepidoque tumultu

dilapsos comites – nudum latus omne fugamque

fortunae. namque una soror producere tristes

exulis ausa vias; etiam hanc in limine primo

315

liquerat et magna lacrimas incluserat ira.

tunc quos excedens hilares (quis cultus iniqui

praecipuus ducis) et profugo quos ipse notarat

ingemuisse sibi per noctem ac luce sub omni

digerit; exedere animum dolor iraque demens

320

et, qua non gravior mortalibus addita curis,

spes, ubi longa venit. talem sub pectore nubem

consilii volvens Dircen Cadmique negatas

apparat ire domos. veluti dux taurus amata

valle carens, pulsum solito quem gramine victor

325

iussit ab erepta longe mugire iuvenca,

cum profugo placuere tori cervixque recepto

sanguine magna redit fractaeque in pectora quercus,

bella cupit pastusque et capta armenta reposcit

iam pede, iam cornu melior (pavet ipse reversum

330

victor, et attoniti vix agnovere magistri):

non alias tacita iuvenis Teumesius iras

mente acuit. sed fida vias arcanaque coniunx

senserat; utque toris primo complexa iacebat

aurorae pallore virum, ‹quos, callide, motus

335

quamue fugam moliris?› ait ‹nil transit amantes.

sentio, pervigiles acuunt suspiria questus,

numquam in pace sopor. quotiens haec ora natare

fletibus et magnas latrantia pectora curas

admota deprendo manu! nil foedere rupto

340

conubiisve super moveor viduaque iuventa,

etsi crudus amor necdum post flammea toti

intepuere tori: tua me, properabo fateri,

angit, amate, salus. tune incomitatus, inermis

regna petes? poterisque tuis decedere Thebis,

345

si neget? atque illum sollers deprendere semper

Fama duces tumidum narrat raptoque superbum

difficilemque tibi: necdum consumpserat annum.

me quoque nunc vates, nunc exta minantia divos

aut avium lapsus aut turbida noctis imago

350

terret et (a, memini!) numquam mihi falsa per umbras

Iuno venit. quo tendis iter? ni conscius ardor

ducit et ad Thebas melior socer.› hic breve tandem

risit Echionius iuvenis tenerumque dolorem

coniugis amplexu solatus et oscula maestis

355

tempestiva genis posuit lacrimasque repressit:

‹solve metus animo, dabitur, mihi crede, merentum

consiliis tranquilla dies; te fortior annis

nondum cura decet. sciat haec Saturnius olim

fata parens, oculosque polo demittere si quos

360

Iustitia et rectum terris defendere curat.

fors aderit lux illa tibi, qua moenia cernes

coniugis et geminas ibis regina per urbes.›

Sic ait, et caro raptim se limine profert.

Tydea iam socium coeptis, iam pectore fido

365

aequantem curas (tantus post iurgia mentes

vinxit amor) socerumque adfatur tristis Adrastum.

fit mora consilio, cum multa moventibus una

iam potior cunctis sedit sententia, fratris

pertemptare fidem tutosque in regna precando

370

explorare aditus. audax ea munera Tydeus

sponte subit; nec non et te, fortissime gentis

Aetolum, multum lacrimis conata morari

Deipyle, sed iussa patris tutique regressus

legato iustaeque preces vicere sororis.

375

Iamque emensus iter silvis ac litore durum,

qua Lernaea palus, ambustaque sontibus alte

intepet hydra vadis, et qua vix carmine raro

longa sonat Nemea nondum pastoribus ausis,

qua latus Eoos Ephyres quod vergit ad Euros

380

Sisyphiique sedent portus irataque terrae

curva Palaemonio secluditur unda Lechaeo.

hinc praetervectus Nisum et te, mitis Eleusin,

laevus abit, iamque arve gradu Teumesia et arces

intrat Agenoreas; ibi durum Eteoclea cernit

385

sublimem solio saeptumque horrentibus armis.

iura ferus populo trans legem ac tempora regni

iam fratris de parte dabat; sedet omne paratus

in facinus queriturque fidem tam sero reposci.

Constitit in mediis (ramus manifestat olivae

390

legatum) causasque viae nomenque rogatus

edidit; utque rudis fandi pronusque calori

semper erat, iustis miscens tamen aspera coepit:

‹si tibi plana fides et dicti cura maneret

foederis, ad fratrem completo iustius anno

395

legatos hinc ire fuit teque ordine certo

fortunam exuere et laetum descendere regno,

ut vagus ille diu passusque haud digna per urbes

ignotas pactae tandem succederet aulae.

sed quia dulcis amor regni blandumque potestas,

400

posceris: astriferum iam velox circulus orbem

torsit et amissae redierunt montibus umbrae,

ex quo frater inops ignota per oppida tristes

exul agit casus; et te iam tempus aperto

sub Iove ferre dies terrenaque frigora membris

405

ducere et externos summissum ambire penates.

pone modum laetis; satis ostro dives et auro

conspicuus tenuem germani pauperis annum

risisti; moneo, regnorum gaudia temet

dedoceas patiensque fugae mereare reverti.›

410

Dixerat. ast illi tacito sub pectore dudum

ignea corda fremunt, iacto velut aspera saxo

comminus erigitur serpens, cui subter inanes

longa sitis latebras totumque agitata per artus

convocat in fauces et squamea colla venenum:

415

‹cognita si dubiis fratris mihi iurgia signis

ante forent nec clara odiorum arcana paterent,

sufficeret vel sola fides, qua torvus et illum

mente gerens (ceu saepta novus iam moenia laxet

fossor et hostiles inimicent classica turmas)

420

praefuris. in medios si comminus orsa tulisses

Bistonas aut refugo pallentes sole Gelonos,

parcior eloquio et medii reverentior aequi

inciperes. neque te furibundae crimine mentis

arguerim: mandata refers. nunc omnia quando

425

plena minis, nec sceptra fide nec pace sequestra

poscitis, et propior capulo manus, haec mea regi

Argolico, nondum aequa tuis, vice dicta reporta:

quae sors iusta mihi, quae non indebitus annis

sceptra dicavit honos, teneo longumque tenebo:

430

te penes Inachiae dotalis regia dono

coniugis, et Danaae (quid enim maioribus actis

invideam?) cumulentur opes. felicibus Argos

auspiciis Lernamque regas: nos horrida Dirces

pascua et Euboicis artatas fluctibus oras,

435

non indignati miserum dixisse parentem

Oedipoden: tibi larga (Pelops et Tantalus auctor!)

nobilitas, propiorque fluat de sanguine iuncto

Iuppiter. anne feret luxu consueta paterno

hunc regina larem? nostrae cui iure sorores

440

anxia pensa trahant, longo quam sordida luctu

mater et ex imis auditus forte tenebris

offendat sacer ille senex. iam pectora vulgi

adsuevere iugo: pudet heu plebisque patrumque:

ne totiens incerta ferant mutentque gementes

445

imperia et dubio pigeat parere tyranno.

non parcit populis regnum breve; respice quantus

horror et attoniti nostro in discrimine cives.

hosne ego, quis certa est sub te duce poena, relinquam?

iratus, germane, venis. fac velle: nec ipsi,

450

si modo notus amor meritique est gratia, patres

reddere regna sinent.› non ultra passus et orsa

iniecit mediis sermonibus obvia: ‹reddes,›

ingeminat ‹reddes; non si te ferreus agger

ambiat aut triplices alio tibi carmine muros

455

Amphion auditus agat, nil tela nec ignes

obstiterint, quin ausa luas nostrisque sub armis

captivo moribundus humum diademate pulses.

tu merito; ast horum miseret, quos sanguine viles

coniugibus natisque infanda ad proelia raptos

460

proicis excidio, bone rex. o quanta Cithaeron

funera sanguineusque vadis, Ismene, rotabis!

haec pietas, haec magna fides! nec crimina gentis

mira equidem duco: sic primus sanguinis auctor

incestique patrum thalami; sed fallit origo:

465

Oedipodis tu solus eras, haec praemia morum

ac sceleris, violente, feres! nos poscimus annum!

sed moror.› haec audax etiamnum in limine retro

vociferans, iam tunc impulsa per agmina praeceps,

evolat. Oeneae vindex sic ille Dianae

470

erectus saetis et aduncae fulmine malae,

cum premeret Pelopea phalanx, saxa obvia volvens

fractaque perfossis arbusta Acheloia ripis,

iam Telamona solo, iam stratum Ixiona linquens

te, Meleagre, subit: ibi demum cuspide lata

475

haesit et obnixo ferrum laxavit in armo.

talis adhuc trepidum linquit Calydonius heros

concilium infrendens, ipsi ceu regna negentur,

festinatque vias ramumque precantis olivae

abicit. attonitae tectorum e limine summo

480

aspectant matres, saevoque infanda precantur

Oenidae tacitoque simul sub pectore regi.

Nec piger ingenio scelerum fraudisque nefandae

rector eget. iuvenum fidos, lectissima bello

corpora, nunc pretio, nunc ille hortantibus ardens

485

sollicitat dictis, nocturnaque proelia saevus

instruit, et (sanctum populis per saecula nomen)

legatum insidiis tacitoque invadere ferro

(quid regnis non vile?) cupit. quas quaereret artes

si fratrem, Fortuna, dares? o caeca nocentum

490

consilia! o semper timidum scelus! exit in unum

plebs ferro iurata caput: ceu castra subire

apparet aut celsum crebris impulsibus urbis

inclinare latus, densi sic agmine facto

quinquaginta altis funduntur in ordine portis.

495

macte animi, tantis dignus qui crederis armis!

Fert via per dumos propior, qua calle latenti

praecelerant densaeque legunt compendia silvae.

lecta dolis sedes: gemini procul urbe malignis

faucibus urguentur colles, quos umbra superni

500

montis et incurvis claudunt iuga frondea silvis

(insidias natura loco caecamque latendi

struxit opem), mediasque arte secat aspera rupes

semita, quam subter campi devexaque latis

arva iacent spatiis. contra importuna crepido,

505

Oedipodioniae domus alitis; hic fera quondam

pallentes erecta genas suffusaque tabo

lumina, concretis infando sanguine plumis

reliquias amplexa virum semesaque nudis

pectoribus stetit ossa premens visuque trementi

510

conlustrat campos, si quis concurrere dictis

hospes inexplicitis aut comminus ire viator

audeat et dirae commercia iungere linguae;

nec mora, quin acuens exertos protinus ungues

liventesque manus fractosque in vulnere dentes

515

terribili applausu circum hospita surgeret ora;

et latuere doli, donec de rupe cruenta

(heu simili deprensa viro!) cessantibus alis

tristis inexpletam scopulis adfligeret alvum.

monstrat silva nefas: horrent vicina iuvenci

520

gramina, damnatis avidum pecus abstinet herbis.

non Dryadum placet umbra choris non commoda sacris

Faunorum, diraeque etiam fugere volucres

prodigiale nemus. tacitis huc gressibus acti

deveniunt peritura cohors, hostemque superbum

525

adnixi iaculis et humi posita arma tenentes

expectant, densaque nemus statione coronant.

Coeperat umenti Phoebum subtexere palla

Nox et caeruleam terris infuderat umbram.

ille propinquabat silvis et ab aggere celso

530

scuta virum galeasque videt rutilare comantes,

qua laxant rami nemus adversaque sub umbra

flammeus aeratis lunae tremor errat in armis.

obstipuit visis, ibat tamen, horrida tantum

spicula et inclusum capulo tenus admovet ensem,

535

ac prior ‹unde, viri, quidve occultatis in armis?›

non humili terrore rogat. nec reddita contra

vox, fidamque negant suspecta silentia pacem.

ecce autem vasto Cthonii contorta lacerto,

quo duce freta cohors, fuscas intervolat auras

540

hasta; sed audenti deus et fortuna recessit.

per tamen Olenii tegimen suis atraque saetis

terga super laevos umeros vicina cruori

effugit et viduo iugulum ferit inrita ligno.

tunc horrere comae sanguisque in corda gelari.

545

huc ferus atque illuc animum pallentiaque ira

ora ferens (nec tanta putat sibi bella parari):

‹ferte gradum contra campoque erumpite aperto!

quis timor audendi, quae tanta ignavia? solus,

solus in arma voco.› neque in his mora; quos ubi plures,

550

quam ratus, innumeris videt excursare latebris,

hos deire iugis, illos e vallibus imis

crescere, nec paucos campo, totumque sub armis

conlucere iter (ut clausas indagine profert

in medium vox prima feras), quae sola medendi

555

turbata ratione via est, petit ardua dirae

Sphingos et abscisis infringens cautibus uncas

exuperat iuga dura manus, scopuloque potitus,

unde procul tergo metus et via prona nocendi,

saxum ingens, quod vix plena cervice gementes

560

vertere humo et muris valeant inferre iuvenci,

rupibus avellit; dein toto sanguine nixus

sustinet, inmanem quaerens librare ruinam,

qualis in adversos Lapithas erexit inanem

magnanimus cratera Pholus. stupet obvia leto

565

turba superstantem atque emissi turbine montis

obruitur; simul ora virum, simul arma manusque

fractaque commixto sederunt pectora ferro.

quattuor hic adeo disiecti mole sub una

congemuere, fuga tremefactum protinus agmen

570

excutitur coeptis. neque enim temnenda iacebant

funera: fulmineus Dorylas, quem regibus ardens

aequabat virtus, Martisque e semine Theron

terrigenas confisus avos, nec vertere cuiquam

frena secundus Halys, sed tunc pedes occubat arvis,

575

Pentheumque trahens nondum te Phaedimus aequo,

Bacche, genus. quorum ut subitis exterrita fatis

agmina turbatam vidit laxare catervam,

quae duo sola manu gestans adclinia monti

fixerat, intorquet iacula et fugientibus addit.

580

mox in plana libens, nodo ne pectore tela

inciderent, saltu praeceps defertur et orbem,

quem procul oppresso vidit Therone volutum,

corripuit, tergoque et vertice tegmina nota

saeptus et hostili propugnans pectora parma

585

constitit. inde iterum densi glomerantur in unum

Ogygidae firmantque gradum; trahit ocius ensem

Bistonium Tydeus, Mavortia munera magni

Oeneos, et partes pariter divisus in omnes

hos obit atque illos ferroque micantia tela

590

decutit; impeditant numero seque ipsa vicissim

arma premunt, nec vis conatibus ulla, sed ipsae

in socios errare manus et corpora turba

involvi prolapsa sua; manet ille ruentes

angustus telis et inexpugnabilis obstat.

595

non aliter Getica (si fas est credere) Phlegra

armatum inmensus Briareus stetit aethera contra,

hinc Phoebi pharetras, hinc torvae Pallados angues,

inde Pelethroniam praefixa cuspide pinum

Martis, at hinc lasso mutata Pyracmoni temnens

600

fulmina, cum toto nequiquam obsessus Olympo

tot queritur cessare manus: non segnior ardet

huc illuc clipeum obiectans, seque ipse recedens

circumit; interdum trepidis occurrit et instat

spicula devellens, clipeo quae plurima toto

605

fixa tremunt armantque virum; saepe aspera passus

vulnera, sed nullum vitae in secreta receptum

nec mortem sperare valet. rotat ipse furentem

Deilochum, comitemque illi iubet ire sub umbras

Phegea sublata minitantem bella securi

610

Dircaeumque Gyan et Echionium Lycophonten.

iam trepidi sese quaerunt numerantque, nec idem

caedis amor, tantamque dolent rarescere turbam.

Ecce Chromis Tyrii demissus origine Cadmi

(hunc utero quondam Dryope Phoenissa gravato

615

rapta repente choris onerisque oblita ferebat,

dumque trahit prensis taurum tibi cornibus, Euhan,

procidit impulsus nimiis conatibus infans)

tunc audax iaculis et capti pelle leonis

pinea nodosae quassabat robora clavae

620

increpitans: ‹unusne, viri, tot caedibus, unus

ibit ovans Argos? vix credet fama reverso!

heu socii, nullaene manus, nulla arma valebunt?

haec regi promissa, Cydon, haec, Lampe, dabamus?›

dum clamat, subit ore cavo Teumesia cornus,

625

nec prohibent fauces; atque illi voce repleta

intercepta natat prorupto in sanguine lingua.

stabat adhuc, donec transmissa morte per artus

labitur inmorsaque cadens obmutuit hasta.

vos quoque, Thespiadae, cur infitiatus honora

630

arcuerim fama? fratris moribunda levabat

membra solo Periphas (nil indole clarius illa

nec pietate fuit), laeva marcentia colla

sustentans dextraque latus; singultibus artum

exhaurit thoraca dolor, nec vincla coercent

635

undantem fletu galeam, cum multa gementi

pone gravis curvas perfringit lancea costas

exit et in fratrem cognataque pectora telo

conserit. ille oculos etiamnum in luce natantes

sistit et aspecta germani morte resolvit.

640

at cui vita recens et adhuc in vulnere vires

‹hos tibi complexus, haec dent› ait ‹oscula nati.›

procubuere pares fatis, miserabile votum

mortis, et alterna clauserunt lumina dextra.

Protinus idem ultro iaculo parmaque Menoeten

645

proterrebat agens trepidis vestigia retro

passibus urguentem, donec defecit iniqua

lapsus humo, pariterque manus distractus in ambas

orat et a iugulo nitentem sustinet hastam:

‹parce per has stellis interlabentibus umbras,

650

per superos noctemque tuam; sine tristia Thebis

nuntius acta feram vulgique per ora paventis

contempto te rege canam: sic inrita nobis

tela cadant, nullique tuum penetrabile ferro

pectus, et optanti victor reveharis amico.›

655

dixerat. ille nihil vultum mutatus ‹inanes

perdis› ait ‹lacrimas; et tu (ni fallor) iniquo

pollicitus mea colla duci: nunc arma diemque

proice; quid timidae sequeris compendia vitae?

bella manent.› simul haec et crassum sanguine telum

660

iam redit; ille super dictis infensus amaris

prosequitur victos: ‹non haec trieterica vobis

nox patrio de more venit, non orgia Cadmi

cernitis aut avidas Bacchum scelerare parentes.

nebridas et fragiles thyrsos portare putastis

665

imbellem ad sonitum maribusque incognita veris

foeda Celaenaea committere proelia buxo?

hic aliae caedes, alius furor: ite sub umbras,

o timidi paucique!› haec intonat; ast tamen illi

membra negant, lassusque ferit praecordia sanguis.

670

iam sublata manus cassos defertur in ictus,

tardatique gradus, clipeum nec sustinet umbo

mutatum spoliis; gelidus cadit imber anhelo

pectore, tum crines ardentiaque ora cruentis

roribus et taetra morientum aspergine manant:

675

ut leo, qui campis longe custode fugato

Massylas depastus oves, ubi sanguine multo

luxuriata fames cervixque et tabe gravatae

consedere iubae, mediis in caedibus astat

aeger, hians, victusque cibis; nec iam amplius irae

680

crudescunt: tantum vacuis ferit aera malis

molliaque eiecta delambit vellera lingua.

Ille etiam Thebas spoliis et sanguine plenus

isset et attonitis sese populoque ducique

ostentasset ovans, ni tu, Tritonia virgo,

685

flagrantem multaque operis caligine plenum

consilio dignata virum: ‹sate gente superbi

Oeneos, absentes cui dudum vincere Thebas

adnuimus, iam pone modum nimiumque secundis

parce deis: huic una fides optanda labori.

690

fortuna satis usus abi.› restabat acerbis

funeribus socioque gregi non sponte superstes

Haemonides (ille haec praeviderat, omina doctus

aeris et nulla deceptus ab alite) Maeon,

nec veritus prohibere ducem, sed fata monentem

695

privavere fide. vita miserandus inerti

damnatur; trepido Tydeus inmitia mandat:

‹quisquis es Aonidum, quem crastina munere nostro

manibus exemptum mediis Aurora videbit,

haec iubeo perferre duci: cinge aggere portas,

700

tela nova, fragiles aevo circum inspice muros,

praecipue stipare viros densasque memento

multiplicare acies! fumantem hunc aspice late

ense meo campum: tales in bella venimus.›

Haec ait, et meritae pulchrum tibi, Pallas, honorem

705

sanguinea de strage parat, praedamque iacentem

comportat gaudens ingentiaque acta recenset.

quercus erat tenerae iam longum oblita iuventae

aggere camporum medio, quam plurimus ambit

frondibus incurvis et crudo robore cortex.

710

huic leves galeas perfossaque vulnere crebro

inserit arma ferens, huic truncos ictibus enses

subligat et tractas membris spirantibus hastas.

corpora tunc atque arma simul cumulata superstans

incipit (oranti nox et iuga longa resultant):

715

‹diva ferox, magni decus ingeniumque parentis,

bellipotens, cui torva genis horrore decoro

cassis, et asperso crudescit sanguine Gorgon,

nec magis ardentes Mavors hastataque pugnae

impulerit Bellona tubas, huic adnue sacro,

720

seu Pandionio nostras invisere caedes

monte venis, sive Aonia devertis Itone

laeta choris, seu tu Libyco Tritone repexas

lota comas qua te biiugo temone frementem

intemeratarum volucer rapit axis equarum:

725

nunc tibi fracta virum spolia informesque dicamus

exuvias. at si patriis Porthaonis arvis

inferar et reduci pateat mihi Martia Pleuron,

aurea tunc mediis urbis tibi templa dicabo

collibus, Ionias qua despectare procellas

730

dulce sit, et flavo tollens ubi vertice pontum

turbidus obiectas Achelous Echinadas exit.

hic ego maiorum pugnas vultusque tremendos

magnanimum effingam regum, figamque superbis

arma tholis, quaeque ipse meo quaesita revexi

735

sanguine, quaeque dabis captis, Tritonia, Thebis.

centum ibi virgineis votae Calydonides aris

Actaeas tibi rite faces et ab arbore casta

nectent purpureas niveo discrimine vittas,

pervigilemque focis ignem longaeva sacerdos

740

nutriet, arcanum numquam spretura pudorem.

tu bellis, tu pace feres de more frequentes

primitias operum, non indignante Diana.›

dixerat, et dulces iter instaurabat ad Argos.