Thebaidos libri XII

Liber octavus

_______________________________________________________

Ut subitus vates pallentibus incidit umbris

letiferasque domos orbisque arcana sepulti

rupit et armato turbavit funere manes,

horror habet cunctos, Stygiis mirantur in oris

5

tela et equos corpusque novum; nec enim ignibus atris

conditus aut maesta niger adventabat ab urna,

sed belli sudore calens, clipeumque cruentis

roribus et scissi respersus pulvere campi.

necdum illum aut trunca lustraverat obvia taxo

10

Eumenis, aut furvo Proserpina poste notarat

coetibus adsumptum functis; quin comminus ipsa

Fatorum deprensa colus, visoque paventes

augure tunc demum rumpebant stamina Parcae.

illum et securi circumspexere fragorem

15

Elysii, et si quos procul ulteriore barathro

altera nox aliisque gravat plaga caeca tenebris.

tunc regemunt pigrique lacus ustaeque paludes,

umbriferaeque fremit sulcator pallidus undae

dissiluisse novo penitus telluris hiatu

20

Tartara et admissos non per sua flumina manes.

Forte sedens media regni infelicis in arce

dux Erebi populos poscebat crimina vitae,

nil hominum miserans iratusque omnibus umbris.

stant Furiae circum variaeque ex ordine Mortes,

25

saevaque multisonas exertat Poena catenas;

Fata serunt animas et eodem pollice damnant:

vincit opus. iuxta Minos cum fratre verendo

iura bonus meliora monet regemque cruentum

temperat; adsistunt lacrimis atque igne tumentes

30

Cocytos Phlegethonque, et Styx periuria divum

arguit. ille autem supera compage soluta

nec solitus sentire metus expavit oborta

sidera, iucundaque offensus luce profatur:

‹quae superum labes inimicum impegit Averno

35

aethera? quis rupit tenebras vitaeque silentes

admonet? unde minae? uter haec mihi proelia fratrum?

congredior, pereant agedum discrimina rerum.

nam cui dulce magis? magno me tertia victum

deiecit fortuna polo, mundumque nocentem

40

servo; nec iste meus: diris quin pervius astris

inspicitur. tumidusne meas regnator Olympi

explorat vires? habeo iam quassa Gigantum

vincula et aetherium cupidos exire sub axem

Titanas miserumque patrem: quid me otia maesta

45

saevus et implacidam prohibet perferre quietem

amissumque odisse diem? pandam omnia regna,

si placet, et Stygio praetexam Hyperiona caelo.

Arcada nec superis (quid enim mihi nuntius ambas

itque reditque domos?) emittam et utrumque tenebo

50

Tyndariden. cur autem avidis Ixiona frango

verticibus? cur non expectant Tantalon undae?

anne profanatum totiens Chaos hospite vivo

perpetiar? me Pirithoi temerarius ardor

temptat et audaci Theseus iuratus amico,

55

me ferus Alcides tum cum custode remoto

ferrea Cerbereae tacuerunt limina portae;

Odrysiis etiam pudet (heu!) patuisse querelis

Tartar: vidi egomet blanda inter carmina turpes

Eumenidum lacrimas iterataque pensa Sororum;

60

me quoque – sed durae melior violentia legis.

ast ego vix unum, nec celsa ad sidera, furto

ausus iter Siculo rapui conubia campo:

nec licuisse ferunt; iniustaeque a Iove leges

protinus, et sectum genetrix mihi computat annum.

65

sed quid ego haec? i, Tartareas ulciscere sedes,

Tisiphone; si quando novis asperrima monstris,

triste, insuetum, ingens, quod nondum viderit aether,

ede nefas, quod mirer ego invideantque sorores.

atque adeo fratres (nostrique haec omina sunto

70

prima odii), fratres alterna in vulnera laeto

Marte ruant; sit qui rabidarum more ferarum

mandat atrox hostile caput, quique igne supremo

arceat exanimes et manibus aethera nudis

commaculet: iuvet ista ferum spectare Tonantem.

75

praeterea ne sola furor mea regna lacessat,

quaere deis qui bella ferat, qui fulminis ignes

infestumque Iovem clipeo fumante repellat.

faxo haud sit cunctis levior metus atra movere

Tartara frondenti quam iungere Pelion Ossae.›

80

dixerat: atque illi iamdudum regia tristis

attremit oranti, suaque et quae desuper urguet

nutabat tellus: non fortius aethera vultu

torquet et astriferos inclinat Iuppiter axes.

‹At tibi quos,› inquit, ‹manes, qui limite praeceps

85

non licito per inane ruis?› subit ille minantem

iam tenuis visu, iam vanescentibus armis,

iam pedes: extincto tamen interceptus in ore

augurii perdurat honos, obscuraque fronti

vitta manet, ramumque tenet morientis olivae.

90

‹si licet et sanctis hic ora resolvere fas est

manibus, o cunctis finitor maxime rerum

(at mihi, qui quondam causas elementaque noram,

et sator), oro, minas stimulataque corda remulce,

neve ira dignare hominem et tua iura timentem;

95

nam nec ad Herculeos (unde haec mihi pectora?) raptus,

nec venerem inlicitam (crede his insignibus) ausi

intramus Lethen: fugiat ne tristis in antrum

Cerberus, aut nostros timeat Proserpina currus.

augur Apollineis modo dilectissimus aris,

100

testor inane Chaos (quid enim hic iurandus Apollo?),

crimine non ullo subeo nova fata, nec alma

sic merui de luce rapi; scit iudicis urna

Dictaei verumque potest deprendere Minos.

coniugis insidiis et iniquo venditus auro

105

Argolicas acies (unde haec tibi turba recentum

umbrarum, et nostrae veniunt quoque funera dextrae)

non ignarus ini: subito me turbine mundi

(horret adhuc animus) mediis e milibus hausit

nox tua. quae mihi mens, dum per cava viscera terrae

110

vado diu pendens et in aere volvor operto?

ei mihi! nil ex me sociis patriaeque relictum,

vel captum Thebis; iam non Lernaea videbo

tecta, nec attonito saltem cinis ibo parenti.

non tumulo, non igne miser lacrimisque meorum

115

productus, toto pariter tibi funere veni,

nil istis ausurus equis; nec deprecor umbram

accipere et tripodum iam non meminisse meorum.

nam tibi praesagi quis iam super auguris usus,

cum Parcae tua iussa trahant? sed pectora flectas

120

et melior sis, quaeso, deis. si quando nefanda

huc aderit coniunx, illi funesta reserva

supplicia: illa tua, rector bone, dignior ira.›

accipit ille preces indignaturque moveri.

ut leo, Massyli cum lux stetit obvia ferri,

125

tunc iras, tunc arma citat; si decidit hostis,

ire supra satis est vitamque relinquere victo.

Interea vittis lauruque insignis opima

currus et egregiis modo formidatus in armis

luce palam, fusus nulli nullique fugatus,

130

quaeritur: absistunt turmae, suspectaque tellus

omnibus, infidi miles vestigia campi

circumit, atque avidae tristis locus ille ruinae

cessat et inferni vitatur honore sepulcri.

nuntius hortanti diversa in parte maniplos

135

Adrasto, vix ipse ratus vidisse, Philaemon

advolat et trepidans (steterat nam forte cadenti

proximus inspectoque miser pallebat hiatu),

‹verte gradum, fuge rector› ait ‹si Dorica saltem

terra loco patriaeque manent, ubi liquimus, arces.

140

non armis, non sanguine opus: quid inutile ferrum

stringimus in Thebas? currus humus impia sorbet

armaque bellantesque viros; fugere ecce videtur

hic etiam, quo stamus, ager. vidi ipse profundae

noctis iter ruptaque soli compage ruentem

145

illum heu, praesagis quo nullus amicior astris,

Oecliden, frustraque manus cum voce tetendi.

mira loquor, sulcos etiamnum, rector, equorum

fumantemque locum et spumis madida arva reliqui.

nec commune malum est: tellus agnoscit alumnos,

150

stat Thebana acies.› stupet haec et credere Adrastus

cunctatur; sed Mopsus idem trepidusque ferebat

Actor idem. iam Fama novis terroribus audax

non unum cecidisse refert. sponte agmina retro

non expectato revocantum more tubarum

155

praecipitant: sed torpet iter, falluntque ruentes

genua viros; ipsique (putes sensisse) repugnant

cornipedes nulloque truces hortamine parent

nec celerare gradum nec tollere lumina terra.

fortius incursant Tyrii, sed Vesper opacus

160

lunares iam ducit equos; data foedere parvo

maesta viris requies et nox auctura timores.

Quae tibi nunc facies postquam permissa gemendi

copia! qui fletus galeis cecidere solutis!

nil solitum fessos iuvat; abiecere madentes,

165

sicut erant, clipeos, nec quisquam spicula tersit,

nec laudavit equum, nitidae nec cassidis altam

compsit adornavitque iubam; vix magna lavare

vulnera et efflantes libet internectere plagas:

tantus ubique dolor. mensas alimentaque bello

170

debita nec pugnae suasit timor: omnia laudes,

Amphiarae, tuas fecundaque pectora veri

commemorant lacrimis, et per tentoria sermo

unus: abisse deos dilapsaque numina castris:

‹heu ubi laurigeri currus sollemniaque arma

175

et galeae vittatus apex? hoc antra lacusque

Castalii tripodumque fides? sic gratus Apollo?

quis mihi sidereos lapsus mentemque sinistri

fulguris, aut caesis saliat quod numen in extis,

quando iter, unde morae, quae saevis utilis armis,

180

quae pacem magis hora velit? quis iam omne futurum

proferet, aut cum quo volucres mea fata loquentur?

hos quoque bellorum casus nobisque tibique

praescieras et (quanta sacro sub pectore virtus!)

venisti tamen et miseris comes additus armis.

185

et cum te tellus fatalisque hora vocaret,

tu Tyrias acies adversaque signa vacasti

sternere; tunc etiam media de morte timendum

hostibus infestaque abeuntem vidimus hasta.

et nunc te quis casus habet? poterisne reverti

190

sedibus a Stygiis altaque erumpere terra?

anne sedes hilaris iuxta, tua numina, Parcas

et vice concordi discis ventura docesque?

an tibi felices lucos miseratus Averni

rector et Elysias dedit inservare volucres?

195

quidquid es, aeternus Phoebo dolor et nova clades

semper eris mutisque diu plorabere Delphis.

hic Tenedon Chrysenque dies partuque ligatum

Delon et intonsi claudet penetralia Branchi,

nec Clarias hac luce fores Didymaeaque quisquam

200

limina nec Lyciam supplex consultor adibit.

quin et cornigeri vatis nemus atque Molosso

quercus anhela Iovi Troianaque Thymbra tacebit.

ipsi amnes ipsaeque volent arescere laurus,

ipse nihil certum sagis clangoribus aether

205

praecinet, et nulla ferientur ab alite nubes.

iamque erit ille dies quo te quoque conscia fatis

templa colant reddatque tuus responsa sacerdos.›

talia fatidico peragunt sollemnia regi,

ceu flammas ac dona rogo tristesque rependant

210

exequias mollique animam tellure reponant.

fracta dehinc cunctis aversaque pectora bello.

sic fortes Minyas subito cum funere Tiphys

destituit, non arma sequi, non ferre videtur

remus aquas, ipsique minus iam ducere venti.

215

iam fessis gemitu paulatim corda levabat

exhaustus sermone dolor; nox addita curas

obruit et facilis lacrimis inrepere somnus.

At non Sidoniam diversa in parte per urbem

nox eadem: vario producunt sidera ludo

220

ante domos intraque, ipsaeque ad moenia marcent

excubiae; gemina aera sonant Idaeaque terga

et moderata sonum vario spiramine buxus.

tunc dulces superos atque omne ex ordine alumnum

numen ubique sacri resonant paeanes, ubique

225

serta coronatumque merum. nunc funera rident

auguris ignari, contraque in tempore certant

Tiresian laudare suum; nunc facta revolvunt

maiorum veteresque canunt ab origine Thebas:

hi mare Sidonium manibusque attrita Tonantis

230

cornua et ingenti sulcatum Nerea tauro,

hi Cadmum lassamque bovem fetosque cruenti

Martis agros, alii Tyriam reptantia saxa

ad chelyn et duras animantem Amphiona cautes,

hi gravidam Semelen, illi Cythereia laudant

235

conubia et multa deductam lampade fratrum

Harmoniam: nullis deest sua fabula mensis.

ceu modo gemmiferum thyrso populatus Hydaspen

Eoasque domos nigri vexilla triumphi

Liber et ignotos populis ostenderet Indos.

240

Tunc primum ad coetus sociaeque ad foedera mensae

semper inaspectum diraque in sede latentem

Oedipoden exisse ferunt vultuque sereno

canitiem nigram squalore et sordida fusis

ora comis laxasse manu sociumque benignos

245

adfatus et abacta prius solacia passum,

quin hausisse dapes insiccatumque cruorem

deiecisse genis. cunctos auditque refertque,

qui Ditem et Furias tantum et si quando regentem

Antigonen maestis solitus pulsare querelis.

250

causa latet. non hunc Tyrii fors prospera belli,

tantum bella iuvant; natum hortaturque probatque

nec vicisse velit; sed primos comminus enses

et sceleris tacito rimatur semina voto.

inde epulae dulces ignotaque gaudia vultu.

255

qualis post longae Phineus ieiunia poenae,

nil stridere domi volucresque ut sensit abactas

(necdum tota fides), hilaris mensasque torosque

nec turbata feris tractavit pocula pennis.

Cetera Graiorum curis armisque iacebat

260

fessa cohors; alto castrorum ex aggere Adrastus

laetificos tenui captabat corde tumultus,

quamquam aeger senio, sed agit miseranda potestas

invigilare malis. illum aereus undique clamor

Thebanique urunt sonitus, et amara lacessit

265

tibia, tum nimio voces marcore superbae

incertaeque faces et iam male pervigil ignis.

sic ubi per fluctus uno ratis obruta somno

conticuit, tantique maris secura iuventus

mandavere animas: solus stat puppe magister

270

pervigil inscriptaque deus qui navigat alno.

Tempus erat iunctos cum iam soror ignea Phoebi

sensit equos penitusque cavam sub luce parata

Oceani mugire domum, seseque vagantem

colligit et leviter moto fugat astra flagello:

275

concilium rex triste vocat, quaeruntque gementes

quis tripodas successor agat, quo prodita laurus

transeat atque orbum vittae decus. haud mora, cuncti

insignem fama sanctoque Melampode cretum

Thiodamanta volunt, quicum ipse arcana deorum

280

partiri et visas uni sociare solebat

Amphiaraus aves, tantaeque haud invidus artis

gaudebat dici similem iuxtaque secundum.

illum ingens confundit honos inopinaque turbat

gloria et oblatas frondes summissus adorat

285

seque oneri negat esse parem, cogique meretur.

sicut Achaemenius solium gentesque paternas

excepit si forte puer, cui vivere patrem

tutius, incerta formidine gaudia librat

an fidi proceres, ne pugnet vulgus habenis,

290

cui latus Euphratae, cui Caspia limina mandet;

sumere tunc arcus ipsumque onerare veretur

patris equum visusque sibi nec sceptra capaci

sustentare manu nec adhuc implere tiaran.

Atque is ubi intorto signatus vellere crinem

295

convenitque deis, hilari per castra tumultu

vadit ovans ac, prima sui documenta, sacerdos

Tellurem placare parat: nec futile maestis

id visum Danais. geminas ergo ilicet aras

arboribus vivis et adulto caespite texi

300

imperat, innumerosque deae, sua munera, flores

et cumulos frugum et quidquid novat impiger annus

addit et intacto spargens altaria lacte

incipit: ‹o hominum divumque aeterna creatrix,

quae fluvios silvasque animarum et semina mundo

305

cuncta Prometheasque manus Pyrrhaeaque saxa

gignis, et impastis quae prima alimenta dedisti

mutastique viris, quae pontum ambisque vehisque:

te penes et pecudum gens mitis et ira ferarum

et volucrum requies; firmum atque inmobile mundi

310

robur inoccidui, te velox machina caeli

aere pendentem vacuo, te currus uterque

circumit, o rerum media indivisaque magnis

fratribus! ergo simul tot gentibus alma, tot altis

urbibus ac populis, subterque ac desuper una

315

sufficis, astriferumque domos Atlanta supernas

ferre laborantem nullo vehis ipsa labore:

nos tantum portare negas? nos, diva, gravaris?

quod, precor, ignari luimus scelus? an quia plebes

externa Inachiis huc adventamus ab oris?

320

omne homini natale solum, nec te, optima, saevo

tamque humili populos deceat distinguere fine

undique ubique tuos; maneas communis et arma

hinc atque inde feras; liceat, precor, ordine belli

pugnaces efflare animas et reddere caelo.

325

ne rape tam subitis spirantia corpora bustis,

ne propera: veniemus enim, quo limite cuncti,

qua licet ire via; tantum exorata Pelasgis

siste levem campum, celeres neu praecipe Parcas.

at tu, care deis, quem non manus ulla nec enses

330

Sidonii, sed magna sinu Natura soluto,

ceu te Cirrhaeo meritum tumularet hiatu,

sic amplexa coit, hilaris des, oro, precatus

nosse tuos, caeloque et vera monentibus aris

concilies, et quae populis proferre parabas,

335

me doceas: tibi sacra feram praesaga, tuique

numinis interpres te Phoebo absente vocabo.

ille mihi Delo Cirrhaque potentior omni,

quo ruis, ille adytis melior locus.› haec ubi dicta,

nigrantes terra pecudes obscuraque mergit

340

armenta, ac vivis cumulos undantis harenae

aggerat et vati mortis simulacra rependit.

Talia apud Graios, cum iam Mavortia contra

cornua, iam saevos fragor aereus excitat enses.

addit acerba sonum Teumesi e vertice crinem

345

incutiens acuitque tubas et sibila miscet

Tisiphone: stupet insolito clangore Cithaeron

marcidus et turres carmen non tale secutae.

iam trepidas Bellona fores armataque pulsat

limina, iam multo laxantur cardine Thebae.

350

turbat eques pedites, currus properantibus obstant,

ceu Danai post terga premant: sic omnibus alae

artantur portis septemque excursibus haerent.

Ogygiis it sorte Creon, Eteoclea mittunt

Neistae, celsas Homoloidas occupat Haemon,

355

Hypsea Proetiae, celsum fudere Dryanta

Electrae, quatit Hypsistas manus Eurymedontis,

culmina magnanimus stipat Dircaea Menoeceus.

qualis ubi aversi secretus pabula caeli

Nilus et Eoas magno bibit ore pruinas,

360

scindit fontis opes septemque patentibus arvis

in mare fert hiemes; penitus cessere fugatae

Nereides dulcique timent occurrere ponto.

Tristis at inde gradum tarde movet Inacha pubes,

praecipue Eleae Lacedaemoniaeque cohortes

365

et Pylii; subitum nam Thiodamanta sequuntur

augure fraudati, necdum accessere regenti.

nec tua te, princeps tripodum, sola agmina quaerunt:

cuncta phalanx sibi deesse putat; minor ille per alas

septimus extat apex. liquido velut aethere nubes

370

invida Parrhasiis unum si detrahat astris,

truncus honor Plaustri, nec idem riget igne reciso

axis, et incerti numerant sua sidera nautae.

Sed iam bella vocant: alias nova suggere vires,

Calliope, maiorque chelyn mihi tendat Apollo.

375

fatalem populis ultro poscentibus horam

admovet atra dies, Stygiisque emissa tenebris

Mors fruitur caelo bellatoremque volando

campum operit nigroque viros invitat hiatu,

nil vulgare legens, sed quae dignissima vita

380

funera, praecipuos annis animisque, cruento

ungue notat: iamque in miseros pensum omne Sororum

scinditur, et Furiae rapuerunt licia Parcis.

stat medius campis etiamnum cuspide sicca

Bellipotens, iamque hos clipeum, iam vertit ad illos

385

arma ciens aboletque domos, conubia, natos.

pellitur et patriae et, qui mente novissimus exit,

lucis amor; tenet in capulis hastisque paratas

ira manus, animusque ultra thoracas anhelus

conatur, galeaeque tremunt horrore comarum.

390

quid mirum caluisse viros? flammantur in hostem

cornipedes niveoque rigant sola putria nimbo,

corpora ceu mixti dominis irasque sedentum

induerint: sic frena terunt, sic proelia poscunt

hinnitu tolluntque armos equitesque supinant.

395

Iamque ruunt, primusque virum concurrere pulvis

incipit, et spatiis utrimque aequalibus acti

adventant mediumque vident decrescere campum.

iam clipeus clipeis, umbone repellitur umbo,

ense minax ensis, pede pes et cuspide cuspis:

400

sic obnixa acies pariter suspiria fumant,

admotaeque nitent aliena in casside cristae.

pulcher adhuc belli vultus: stant vertice coni,

plena armenta viris, nulli sine praeside currus,

arma loco, splendent clipei pharetraeque decorae

405

cingulaque et nondum deforme cruoribus aurum.

at postquam rabies et vitae prodiga virtus

emisere animos, non tanta cadentibus Haedis

aeriam Rhodopen solida nive verberat Arctos,

nec fragor Ausoniae tantus cum Iuppiter omni

410

arce tonat, tanta quatitur nec grandine Syrtis

cum Libyae Boreas Italos niger attulit imbres.

exclusere diem telis, stant ferrea caelo

nubila, nec iaculis artatus sufficit aer.

hi pereunt missis, illi redeuntibus hastis,

415

concurrunt per inane sudes et mutua perdunt

vulnera, concurrunt hastae, stridentia funda

saxa pluunt, volucres imitantur fulgura glandes

et formidandae non una morte sagittae.

nec locus ad terram telis: in corpora ferrum

420

omne cadit; saepe ignari perimuntque caduntque

casus agit virtutis opus: nunc turba recedit,

nunc premit, ac vicibus tellurem amittit et aufert.

ut ventis nimbisque minax cum solvit habenas

Iuppiter alternoque adfligit turbine mundum:

425

stat caeli diversa acies, nunc fortior Austri,

nunc Aquilonis hiems, donec pugnante procella

aut nimiis hic vicit aquis, aut ille sereno.

Principium pugnae turmas Asopius Hypseus

Oebalias (namque hae magnum et gentile tumentes

430

Euboicum duris rumpunt umbonibus agmen)

reppulit erepto cunei ductore Menalca.

hic et mente Lacon, crudi torrentis alumnus

(nec turpavit avos), hastam ultra pectus euntem,

ne pudor in tergo, per et ossa et viscera retro

435

extrahit atque hosti dextra labente remittit

sanguineam: dilecta genis morientis oberrant

Taygeta et pugnae laudataque verbera matri.

Phaedimon Iasiden arcu Dircaeus Amyntas

destinat: heu celeres Parcae! iam palpitat arvis

440

Phaedimus, et certi nondum tacet arcus Amyntae.

abstulit ex umero dextram Calydonius Agreus

Phegeos: illa suum terra tenet improba ferrum

et movet; extimuit sparsa inter tela iacentem

praegrediens truncamque tamen percussit Acoetes.

445

Iphin atrox Acamas, Argum ferus impulit Hypseus,

stravit Abanta Pheres, diversaque vulnera flentes

Iphis eques, pedes Argus, Abas auriga iacebant.

Inachidae gemini geminos e sanguine Cadmi

occultos galeis (saeva ignorantia belli)

450

perculerant ferro; sed dum spolia omnia caesis

eripiunt, videre nefas, et maestus uterque

respicit ad fratrem pariterque errasse queruntur.

cultor Ion Pisae cultorem Daphnea Cirrhae

turbatis prostravit equis: hunc laudat ab alto

455

Iuppiter, hunc tardus frustra miseratur Apollo.

Ingentes Fortuna viros inlustrat utrimque

sanguine in adverso: Danaos Cadmeius Haemon

sternit agitque, furens sequitur Tyria agmina Tydeus;

Pallas huic praesens, illum Tirynthius implet.

460

qualiter hiberni summis duo montibus amnes

franguntur geminaque cadunt in plana ruina:

contendisse putes uter arva arbustaque tollat

altius aut superet pontes; et cum una receptas

confundit iam vallis aquas, sibi quisque superbus

465

ire cupit, pontoque negant descendere mixti.

Ibat fumiferam quatiens Onchestius Idas

lampada per medios turbabatque agmina Graium,

igne viam rumpens; magno quem comminus ictu

Tydeos hasta feri dispulsa casside fixit.

470

ille ingens in terga iacet, stat fronte superstes

lancea, conlapsae veniunt in tempora flammae.

prosequitur Tydeus: ‹saevos ne dixeris Argos,

igne tuo, Thebane, (rogum concedimus) arde!›

inde, velut primo tigris gavisa cruore

475

per totum cupit ire pecus, sic Aona saxo,

ense Pholum, Chromin ense, duos Helicaonas hasta

transigit, Aegaeae Veneris quod Maera sacerdos

ediderat prohibente dea; vos praeda cruenti

Tydeos, it saevas etiamnum mater ad aras.

480

Nec minus Herculeum contra vagus Haemona ducit

sanguis: inexpleto rapitur per milia ferro,

nunc tumidae Calydonis opes, nunc torva Pylenes

agmina, nunc maestae fundens Pleuronis alumnos,

donec in Olenium fessa iam cuspide Buten

485

incidit. hunc turmis obversum et abire vetantem

adgreditur; puer ille, puer malasque comamque

integer, ignaro cui tunc Thebana bipennis

in galeam librata venit: finduntur utroque

tempora dividuique cadunt in bracchia crines,

490

et non hoc metuens inopino limine vita

exiluit. tunc flavum Hypanin flavumque Politen

(ille genas Phoebo, crinem hic pascebat Iaccho:

saevus uterque deus), victis Hyperenora iungit

conversumque fuga Damasum; sed lapsa per armos

495

hasta viri trans pectus abit parmamque tenenti

excutit et summa fugiens in cuspide portat.

Sterneret adversos etiamnum Ismenius Haemon

Inachidas (nam tela regit viresque ministrat

Amphitryoniades), saevum sed Tydea contra

500

Pallas agit. iamque adverso venere favore

comminus, et placido prior haec Tirynthius ore:

‹fida soror, quaenam hunc belli caligine nobis

congressum fortuna tulit? num regia Iuno

hoc molita nefas? citius me fulmina contra

505

(infandum!) ruere et magno bellare parenti

aspiciat. genus huic – sed mitto agnoscere, quando

tu diversa foves, nec si ipsum comminus Hyllum

Tydeos hasta tui Stygioque ex orbe remissum

Amphitryona petat; teneo aeternumque tenebo

510

quantum haec, diva, manus, quotiens sudaverit aegis

ista mihi, duris famulus dum casibus omnes

lustro vagus terras; ipsa (heu!) comes invia mecum

Tartara, ni superos Acheron excluderet, isses.

tu patriam caelumque mihi – quis tanta relatu

515

aequet? habe totas, si mens excindere, Thebas.

cedo equidem veniamque precor.› sic orsus abibat.

Pallada mulcet honos: rediit ardore remisso

vultus et erecti sederunt pectoris angues.

Sensit abisse deum; levius Cadmeius Haemon

520

tela rotat nulloque manum cognoscit in ictu.

tunc magis atque magis vires animusque recedunt,

nec pudor ire retro; cedentem Acheloius heros

impetit, et librans uni sibi missile telum

derexit iactus summae qua margine parmae

525

ima sedet galea et iuguli vitalia lucent.

nec frustrata manus, mortemque invenerat hasta;

sed prohibet paulumque umeri libare sinistri

praebuit et merito parcit Tritonia fratri.

ille tamen nec stare loco nec comminus ire

530

amplius aut vultus audet perferre cruenti

Tydeos, aegra animo vis ac fiducia cessit.

qualis saetigeram Lucana cuspide frontem

strictus aper, penitus cui non infossa cerebro

vulnera, nec felix dextrae tenor, in latus iras

535

frangit et expertae iam non venit obvius hastae.

Ecce ducem turmae certa indignatus in hostem

spicula felici Prothoum torquere lacerto,

turbidus Oenides una duo corpora pinu,

cornipedemque equitemque, ferit: ruit ille ruentem

540

in Prothoum lapsasque manu quaerentis habenas

in vultus galeam clipeumque in pectora calcat,

saucius extremo donec cum sanguine frenos

respuit et iuncta domino cervice recumbit.

sic ulmus vitisque, duplex iactura colenti,

545

Gaurano de monte cadunt, sed maestior ulmus

quaerit utrumque nemus, nec tam sua bracchia labens

quam gemit adsuetas invitaque proterit uvas.

Sumpserat in Danaos Heliconius arma Corymbus,

ante comes Musis, Stygii cui conscia pensi

550

ipsa diu positis letum praedixerat astris

Uranie. cupit ille tamen pugnasque virosque,

forsitan ut caneret; longa iacet ipse canendus

laude, sed amissum mutae flevere Sorores.

Pactus Agenoream primis Atys ibat ab annis

555

Ismenen, Tyrii iuvenis non Advena belli.

quamvis Cirrha domus, soceros nec tristibus actis

aversatus erat; sponsam quin castus amanti

squalor et indigni commendat gratia luctus.

ipse quoque egregius, nec pectora virginis illi

560

diversa, inque vicem, sineret fortuna, placebant.

bella vetant taedas, iuvenique hinc maior in hostes

ira; ruit primis inmixtus et agmina Lernae

nunc pedes ense vago, prensis nunc celsus habenis,

ceu spectetur, agit. triplici velaverat ostro

565

surgentes etiamnum umeros et levia mater

pectora; tunc auro phaleras auroque sagittas

cingulaque et manicas, ne coniuge vilior iret,

presserat et mixtum cono crispaverat aurum.

talibus (heu!) fidens vocat ultro in proelia Graios.

570

ac prima in faciles grassatus cuspide turmas

arma refert sociis et in agmina fida peracta

caede redit. sic Hyrcana leo Caspius umbra

nudus adhuc nulloque iubae flaventis honore

terribilis magnique etiamnum sanguinis insons,

575

haud procul a stabulis captat custode remoto

segne pecus teneraque famem consumit in agna.

mox ignotum armis ac solo corpore mensus

Tydea non timuit, fragilique lacessere telo

saepius infrendentem aliis aliosque sequentem

580

ausus erat. tandem invalidos Aetolus ad ictus

forte refert oculos et formidabile ridens,

‹iamdudum video, magnum cupis, improbe, leti

nomen› ait; simul audacem non ense nec hasta

dignatus leviter digitis imbelle solutis

585

abiecit iaculum: latebras tamen inguinis alte

missile, ceu totis intortum viribus, hausit.

praeterit haud dubium fati et spoliare superbit

Oenides. ‹neque enim has Marti aut tibi, bellica Pallas,

exuvias figemus› ait ‹procul arceat ipsum

590

ferre pudor; vix, si bellum comitata relictis

Deipyle thalamis, illi inludenda tulissem.›

sic ait, et belli maiora ad praemia mente

ducitur: innumeris veluti leo forte potitus

caedibus imbelles vitulos mollesque iuvencas

595

transmittit: magno furor est in sanguine mergi

nec nisi regnantis cervice recumbere tauri.

at non semianimi clamore Menoecea lapsus

fallit Atys: praevertit equos curruque citato

desilit: instabat pubes Tegeaea iacenti,

600

nec prohibent Tyrii. ‹pudeat, Cadmea iuventus,

terrigenas mentita patres! quo tenditis,› inquit,

‹degeneres? meliusne iacet pro sanguine nostro

hospes Atys? tantum hospes adhuc et coniugis ultor

infelix nondum iste suae; nos pignora tanta

605

prodimus?› insurgunt iusto firmata pudore

agmina, cuique suae rediere in pectora curae.

Interea thalami secreta in parte sorores,

par aliud morum miserique innoxia proles

Oedipodae, varias miscent sermone querelas.

610

nec mala quae iuxta, sed longa ab origine fati,

haec matris taedas, oculos ast illa paternos,

altera regnantem, profugum gemit altera fratrem,

bella ambae. gravis hinc miseri cunctatio voti:

nutat utroque timor, quemnam hoc certamine victum,

615

quem vicisse velint: tacite praeponderat exul.

sic Pandioniae repetunt ubi fida volucres

hospitia atque larem bruma pulsante relictum

stantque super nidos veterisque exordia fati

adnarrant tectis: it truncum ac flebile murmur;

620

verba putant, voxque illa tamen non dissona verbis.

atque ibi post lacrimas et longa silentia rursus

incohat Ismene: ‹quisnam hic mortalibus error?

quae decepta fides? curam invigilare quieti

claraque per somnos animi simulacra reverti?

625

ecce ego, quae thalamos, nec si pax alta maneret,

tractarem sensu, (pudet heu!) conubia vidi

nocte, soror; sponsum unde mihi sopor attulit amens

vix notum visu? semel his in sedibus illum,

dum mea nescio quo spondentur foedera pacto,

630

respexi non sponte, soror. turbata repente

omnia cernebam, subitusque intercidit ignis,

meque sequebatur rabido clamore reposcens

mater Atyn. quaenam haec dubiae praesagia cladis?

nec timeo, dum tuta domus milesque recedat

635

Doricus et tumidos liceat componere fratres.›

talia nectebant, subito cum pigra tumultu

expavit domus, et multo sudore receptus

fertur Atys, servans animam iam sanguine nullo,

cui manus in plaga, dependet languida cervix

640

exterior clipeo, crinesque a fronte supini.

prima videt caramque tremens Iocasta vocabat

Ismenen: namque hoc solum moribunda precatur

vox generi, solum hoc gelidis iam nomen inerrat

faucibus. exclamant famulae, tollebat in ora

645

virgo manus, tenuit saevus pudor; attamen ire

cogitur, indulget summum hoc Iocasta iacenti

ostenditque offertque. quater iam morte sub ipsa

ad nomen visus defectaque fortiter ora

sustulit; illam unam neglecto lumine caeli

650

aspicit et vultu non exatiatur amato.

tunc quia nec genetrix iuxta positusque beata

morte pater, sponsae munus miserabile tradunt

declinare genas; ibi demum teste remoto

fassa pios gemitus lacrimasque in lumina fudit.

655

Dumque ea per Thebas, aliis serpentibus ardens

et face mutata bellum integrabat Enyo.

arma volunt, primos veluti modo comminus ictus

sustulerint omnisque etiamnum luceat ensis.

eminet Oenides: quamvis et harundine certa

660

Parthenopaeus agat, morientumque ora furenti

Hippomedon proculcet equo, Capaneaque pinus

iam procul Aoniis volet agnoscenda catervis,

Tydeos illa dies, illum fugiuntque tremuntque

clamantem: ‹quo terga datis? licet ecce peremptos

665

ulcisci socios maestamque rependere noctem.

ille ego inexpletis solus qui caedibus hausi

quinquaginta animas: totidem, totidem heia gregatim

ferte manus! nulline patres, nulline iacentum

unanimi fratres? quae tanta oblivio luctas?

670

quam pudet Inachias contentum abiisse Mycenas!

hine super Thebis? haec robora regis? ubi autem

egregius dux ille mihi?› simul ordine laevo

ipsum exhortantem cuneos capitisque superbi

insignem fulgore videt; nec segnius ardens

675

occurrit, niveo quam flammiger ales olori

inminet et magna trepidum circumligat umbra.

tunc prior: ‹Aoniae rex o iustissime gentis,

imus in arma palam tandemque ostendimus enses,

an noctem et solitas placet expectare tenebras?›

680

ille nihil contra, sed stridula cornus in hostem

it referens mandata ducis, quam providus heros

iam iam in fine viae percussam obliquat, et ipse

telum ingens avide et quanto non ante lacerto

impulit. ibat atrox finem positura duello

685

lancea (convertere oculos utrimque faventes

Sidonii Graique dei), crudelis Erinys

obstat et infando differt Eteoclea fratri,

cuspis in armigerum Phlegyan peccavit. ibi ingens

pugna virum, stricto nam saevior inruit ense

690

Aetolus, retroque datum Thebana tegebant

arma ducem. sic densa lupum iam nocte sub atra

arcet ab apprenso pastorum turba iuvenco;

improbus erigitur contra, nec cura vetantes

impetere: illum, illum, semel in quem venerat, urguet.

695

non secus obiectas acies turbamque minorem

dissimulat transitque manu; tamen ora Thoantis,

pectora Deilochi, Clonii latus, ilia torvi

perforat Hippotadae; truncis sua membra remittit

interdum galeasque rotat per nubila plenas.

700

et iam corporibus sese spoliisque cadentum

clauserat; unum acies circum consumitur, unum

omnia tela vovent: summis haec ossibus haerent,

pars frustrata cadunt, partem Tritonia vellit,

multa rigent clipeo. densis iam consitus hastis

705

ferratum quatit umbo nemus, tergoque fatiscit

atque umeris gentilis aper; nusquam ardua coni

gloria, quique apicem torvae Gradivus habebat

cassidis, haud laetum domino ruit omen: inusta

temporibus nuda aera sedent, circumque sonori

710

vertice percusso volvuntur in arma molares.

iam cruor in galea, iam saucia proluit ater

pectora permixtus sudore et sanguine torrens.

respicit hortantes socios et Pallada fidam

longius opposita celantem lumina parma:

715

ibat enim magnum lacrimis inflectere patrem.

Ecce secat Zephyros ingentem fraxinus iram

fortunamque ferens; teli non eminet auctor:

Astacides Melanippus erat, nec prodidit ipse

et vellet latuisse manum, sed gaudia turmae

720

monstrabant trepidum; nam flexus in ilia Tydeus

summissum latus et clipei laxaverat orbem.

clamorem Aonii miscent gemitumque Pelasgi,

obiectantque manus indignantemque tuentur.

ille per oppositos longe rimatus amarum

725

Astaciden, totis animae se cogit in ictum

reliquiis telumque iacit quod proximus Hopleus

praebuerat: perit expressus conamine sanguis.

tunc tristes socii cupidum bellare (quis ardor!)

et poscentem hastas mediaque in morte negantem

730

expirare trahunt, summique in margine campi

effultum gemina latera inclinantia parma

ponunt, ac saevi rediturum ad proelia Martis

promittunt flentes. sed et ipse recedere caelum

ingentesque animos extremo frigore labi

735

sensit, et innixus terrae, ‹miserescite,› clamat,

‹Inachidae: non ossa precor referantur ut Argos

Aetolumve larem; nec enim mihi cura supremi

funeris: odi artus fragilemque hunc corporis usum,

desertorem animi. caput, o caput, o mihi si quis

740

apportet, Melanippe, tuum! nam volveris arvis,

fido equidem, nec me virtus suprema fefellit.

i, precor, Atrei si quid tibi sanguinis umquam,

Hippomedon, vade, o primis puer inclute bellis

Arcas, et Argolicae Capaneu iam maxime turmae.›

745

Moti omnes, sed primus abit primusque repertum

Astaciden medio Capaneus e pulvere tollit

spirantem laevaque super cervice reportat,

terga cruentantem concussi vulneris unda:

qualis ab Arcadio rediit Tirynthius antro

750

captivumque suem clamantibus intulit Argis.

Erigitur Tydeus vultuque occurrit et amens

laetitiaque iraque, ut singultantia vidit

ora trahique oculos seseque agnovit in illo,

imperat abscisum porgi, laevaque receptum

755

spectat atrox hostile caput, gliscitque tepentis

lumina torva videns et adhuc dubitantia figi.

infelix contentus erat: plus exigit ultrix

Tisiphone; iamque inflexo Tritonia patre

venerat et misero decus inmortale ferebat,

760

atque illum effracti perfusum tabe cerebri

aspicit et vivo scelerantem sanguine fauces

(nec comites auferre valent): stetit aspera Gorgon

crinibus emissis rectique ante ora cerastae

velavere deam; fugit aversata iacentem,

765

nec prius astra subit quam mystica lampas et insons

Ilissos multa purgavit lumina lympha.