Saturae

Satura XIII

_______________________________________________________

Exemplo quodcumque malo committitur, ipsi

displicet auctori. prima est haec ultio, quod se

iudice nemo nocens absolvitur, improba quamvis

gratia fallaci praetoris vicerit urna.

5

quid sentire putas homines, Calvine, recenti

de scelere et fidei violatae crimine? sed nec

tam tenuis census tibi contigit, ut mediocris

iacturae te mergat onus, nec rara videmus

quae pateris: casus multis hic cognitus ac iam

10

tritus et e medio fortunae ductus acervo.

ponamus nimios gemitus. flagrantior aequo

non debet dolor esse viri nec volnere maior.

tu quamvis levium minimam exiguamque malorum

particulam vix ferre potes spumantibus ardens

15

visceribus, sacrum tibi quod non reddat amicus

depositum? stupet haec qui iam post terga reliquit

sexaginta annos Fonteio consule natus?

an nihil in melius tot rerum proficis usu?

magna quidem, sacris quae dat praecepta libellis,

20

victrix fortunae sapientia, ducimus autem

hos quoque felices, qui ferre incommoda vitae

nec iactare iugum vita didicere magistra.

quae tam festa dies, ut cesset prodere furem,

perfidiam, fraudes atque omni ex crimine lucrum

25

quaesitum et partos gladio vel pyxide nummos?

rari quippe boni, numera, vix sunt totidem quot

Thebarum portae vel divitis ostia Nili.

nona aetas agitur peioraque saecula ferri

temporibus, quorum sceleri non invenit ipsa

30

nomen et a nullo posuit natura metallo.

nos hominum divomque fidem clamore ciemus

quanto Faesidium laudat vocalis agentem

sportula? dic, senior bulla dignissime, nescis

quas habeat veneres aliena pecunia? nescis

35

quem tua simplicitas risum vulgo moveat, cum

exigis a quoquam ne peieret et putet ullis

esse aliquod numen templis araeque rubenti?

quondam hoc indigenae vivebant more, priusquam

sumeret agrestem posito diademate falcem

40

Saturnus fugiens, tunc cum virguncula Iuno

et privatus adhuc Idaeis Iuppiter antris;

nulla super nubes convivia caelicolarum

nec puer Iliacus formonsa nec Herculis uxor

ad cyathos et iam siccato nectare tergens

45

bracchia Volcanus Liparaea nigra taberna;

prandebat sibi quisque deus nec turba deorum

talis ut est hodie, contentaque sidera paucis

numinibus miserum urguebant Atlanta minori

pondere; nondum imi sortitus triste profundi

50

imperium Sicula torvos cum coniuge Pluton,

nec rota nec Furiae nec saxum aut volturis atri

poena, sed infernis hilares sine regibus umbrae.

inprobitas illo fuit admirabilis aevo,

credebant quo grande nefas et morte piandum

55

si iuvenis vetulo non adsurrexerat et si

barbato cuicumque puer, licet ipse videret

plura domi fraga et maiores glandis acervos;

tam venerabile erat praecedere quattuor annis

primaque par adeo sacrae lanugo senectae.

60

nunc si depositum non infitietur amicus,

si reddat veterem cum tota aerugine follem,

prodigiosa fides et Tuscis digna libellis

quaeque coronata lustrari debeat agna.

egregium sanctumque virum si cerno, bimembri

65

hoc monstrum puero et miranti sub aratro

piscibus inventis et fetae comparo mulae,

sollicitus, tamquam lapides effuderit imber

examenque apium longa consederit uva

culmine delubri, tamquam in mare fluxerit amnis

70

gurgitibus miris et lactis vertice torrens.

Intercepta decem quereris sestertia fraude

sacrilega. quid si bis centum perdidit alter

hoc arcana modo, maiorem tertius illa

summam, quam patulae vix ceperat angulus arcae?

75

tam facile et pronum est superos contemnere testes,

si mortalis idem nemo sciat. aspice quanta

voce neget, quae sit ficti constantia voltus.

per Solis radios Tarpeiaque fulmina iurat

et Martis frameam et Cirrhaei spicula vatis,

80

per calamos venatricis pharetramque puellae

perque tuum, pater Aegaei Neptune, tridentem,

addit et Herculeos arcus hastamque Minervae,

quidquid habent telorum armamentaria caeli.

si vero et pater est, ‹comedam› inquit ‹flebile nati

85

sinciput elixi Pharioque madentis aceto.›

Sunt in fortunae qui casibus omnia ponant

et nullo credant mundum rectore moveri

natura volvente vices et lucis et anni,

atque ideo intrepidi quaecumque altaria tangunt.

90

[est alius metuens ne crimen poena sequatur.]

hic putat esse deos et peierat, atque ita secum:

‹decernat quodcumque volet de corpore nostro

Isis et irato feriat mea lumina sistro,

dummodo vel caecus teneam quos abnego nummos.

95

et pthisis et vomicae putres et dimidium crus

sunt tanti. pauper locupletem optare podagram

nec dubitet Ladas, si non eget Anticyra nec

Archigene; quid enim velocis gloria plantae

praestat et esuriens Pisaeae ramus olivae?

100

ut sit magna, tamen certe lenta ira deorum est;

si curant igitur cunctos punire nocentes,

quando ad me venient? sed et exorabile numen

fortasse experiar; solet his ignoscere. multi

committunt eadem diverso crimina fato:

105

ille crucem sceleris pretium tulit, hic diadema.›

sic animum dirae trepidum formidine culpae

confirmat, tunc te sacra ad delubra vocantem

praecedit, trahere immo ultro ac vexare paratus.

nam cum magna malae superest audacia causae,

110

creditur a multis fiducia. mimum agit ille,

urbani qualem fugitivus scurra Catulli:

tu miser exclamas, ut Stentora vincere possis,

vel potius quantum Gradivus Homericus, ‹audis,

Iuppiter, haec nec labra moves, cum mittere vocem

115

debueris vel marmoreus vel aeneus? aut cur

in carbone tuo charta pia tura soluta

ponimus et sectum vituli iecur albaque porci

omenta? ut video, nullum discrimen habendum est

effigies inter vestras statuamque Vagelli.›

120

Accipe quae contra valeat solacia ferre

et qui nec Cynicos nec Stoica dogmata legit

a Cynicis tunica distantia, non Epicurum

suspicit exigui laetum plantaribus horti.

curentur dubii medicis maioribus aegri:

125

tu venam vel discipulo committe Philippi.

si nullum in terris tam detestabile factum

ostendis, taceo, nec pugnis caedere pectus

te veto nec plana faciem contundere palma,

quandoquidem accepto claudenda est ianua damno,

130

et maiore domus gemitu, maiore tumultu

planguntur nummi quam funera; nemo dolorem

fingit in hoc casu, vestem diducere summam

contentus, vexare oculos umore coacto:

ploratur lacrimis amissa pecunia veris.

135

sed si cuncta vides simili fora plena querella,

si deciens lectis diversa parte tabellis

vana supervacui dicunt chirographa ligni,

arguit ipsorum quos littera gemmaque princeps

sardonychum, loculis quae custoditur eburnis,

140

ten, o delicias, extra communia censes

ponendum, quia tu gallinae filius albae,

nos viles pulli nati infelicibus ovis?

rem pateris modicam et mediocri bile ferendam,

si flectas oculos maiora ad crimina. confer

145

conductum latronem, incendia sulpure coepta

atque dolo, primos cum ianua colligit ignes;

confer et hos, veteris qui tollunt grandia templi

pocula adorandae robiginis et populorum

dona vel antiquo positas a rege coronas;

150

haec ibi si non sunt, minor exstat sacrilegus qui

radat inaurati femur Herculis et faciem ipsam

Neptuni, qui bratteolam de Castore ducat;

[an dubitet solitus totum conflare Tonantem?]

confer et artifices mercatoremque veneni

155

et deducendum corio bovis in mare, cum quo

clauditur adversis innoxia simia fatis.

haec quota pars scelerum, quae custos Gallicus urbis

usque a lucifero donec lux occidat audit?

humani generis mores tibi nosse volenti

160

sufficit una domus; paucos consume dies et

dicere te miserum, postquam illinc veneris, aude.

quis tumidum guttur miratur in Alpibus aut quis

in Meroe crasso maiorem infante mamillam?

caerula quis stupuit Germani lumina, flavam

165

caesariem et madido torquentem cornua cirro?

[nempe quod haec illis natura est omnibus una.]

ad subitas Thracum volucres nubemque sonoram

Pygmaeus parvis currit bellator in armis,

mox inpar hosti raptusque per aera curvis

170

unguibus a saeva fertur grue. si videas hoc

gentibus in nostris, risu quatiare; sed illic,

quamquam eadem adsidue spectentur proelia, ridet

nemo, ubi tota cohors pede non est altior uno.

‹Nullane peiuri capitis fraudisque nefandae

175

poena erit?› abreptum crede hunc graviore catena

protinus et nostro (quid plus velit ira?) necari

arbitrio: manet illa tamen iactura nec umquam

depositum tibi sospes erit, sed corpore trunco

invidiosa dabit minimus solacia sanguis.

180

‹at vindicta bonum vita iucundius ipsa.›

nempe hoc indocti, quorum praecordia nullis

interdum aut levibus videas flagrantia causis.

[quantulacumque adeo est occasio sufficit irae.]

Chrysippus non dicet idem nec mite Thaletis

185

ingenium dulcique senex vicinus Hymetto,

qui partem acceptae saeva inter vincla cicutae

accusatori nollet dare. [plurima felix

paulatim vitia atque errores exuit, omnes

prima docens rectum, sapientia.] quippe minuti

190

semper et infirmi est animi exiguique voluptas

ultio. continuo sic collige, quod vindicta

nemo magis gaudet quam femina. cur tamen hos tu

evasisse putes, quos diri conscia facti

mens habet attonitos et surdo verbere caedit

195

occultum quatiente animo tortore flagellum?

poena autem vehemens ac multo saevior illis

quas et Caedicius gravis invenit et Rhadamanthus,

nocte dieque suum gestare in pectore testem.

Spartano cuidam respondit Pythia vates

200

haut inpunitum quondam fore quod dubitaret

depositum retinere et fraudem iure tueri

iurando. quaerebat enim quae numinis esset

mens et an hoc illi facinus suaderet Apollo.

reddidit ergo metu, non moribus, et tamen omnem

205

vocem adyti dignam templo veramque probavit

extinctus tota pariter cum prole domoque

et quamvis longa deductis gente propinquis.

has patitur poenas peccandi sola voluntas.

nam scelus intra se tacitum qui cogitat ullum

210

facti crimen habet. cedo si conata peregit.

perpetua anxietas nec mensae tempore cessat

faucibus ut morbo siccis interque molares

difficili crescente cibo, sed vina misellus

expuit, Albani veteris pretiosa senectus

215

displicet; ostendas melius, densissima ruga

cogitur in frontem velut acri ducta Falerno.

nocte brevem si forte indulsit cura soporem

et toto versata toro iam membra quiescunt,

continuo templum et violati numinis aras

220

et, quod praecipuis mentem sudoribus urguet,

te videt in somnis; tua sacra et maior imago

humana turbat pavidum cogitque fateri.

hi sunt qui trepidant et ad omnia fulgura pallent,

cum tonat, exanimes primo quoque murmure caeli,

225

non quasi fortuitus nec ventorum rabie sed

iratus cadat in terras et iudicet ignis.

illa nihil nocuit, cura graviore timetur

proxima tempestas velut hoc dilata sereno.

praeterea lateris vigili cum febre dolorem

230

si coepere pati, missum ad sua corpora morbum

infesto credunt a numine; saxa deorum

haec et tela putant. pecudem spondere sacello

balantem et Laribus cristam promittere galli

non audent; quid enim sperare nocentibus aegris

235

concessum? vel quae non dignior hostia vita?

[mobilis et varia est ferme natura malorum.]

cum scelus admittunt, superest constantia; quod fas

atque nefas tandem incipiunt sentire peractis

criminibus. tamen ad mores natura recurrit

240

damnatos fixa et mutari nescia. nam quis

peccandi finem posuit sibi? quando recepit

eiectum semel attrita de fronte ruborem?

quisnam hominum est quem tu contentum videris uno

flagitio? dabit in laqueum vestigia noster

245

perfidus et nigri patietur carceris uncum

aut maris Aegaei rupem scopulosque frequentes

exulibus magnis. poena gaudebis amara

nominis invisi tandemque fatebere laetus

nec surdum nec Teresian quemquam esse deorum.