Cento Vergilianus

Pars prima

De Vetere Testamento

___________________________________________________

Deprecatio ad Deum.

O pater, o hominum, rerumque aeterna potestas,

30

da facilem cursum atque | animis inlabere nostris,

tuque ades inceptumque una decurre laborem,

nate, patris summi | vigor et caelestis origo,

quem primi colimus | meritosque novamus honores,

iam nova progenies, | omnis quem credidit aetas.

[munera vestra cano satis est potuisse videri.]

35

nam memini | veterum volvens monumenta virorum

Musaeum ante omnes | vestrum cecinisse per orbem

quae sint, quae fuerint, quae mox ventura trahantur.

† omnia et ipse tener mundi concreverit orbis.

felix, qui potuit rerum cognoscere causas,

40

unde hominum pecudumque genus vitaeque volantum

et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus,

† et liquidi simul ignis | et caeli mobilis umor.

haut aliter | prima crescentis origine mundi

inluxisse dies aliumve habuisse tenorem

45

crediderim. | maior rerum mihi nascitur ordo,

si qua fidem tanto est operi latura vetustas.

namque – fatebor enim – | levium spectacula rerum

semper equos atque arma virum pugnasque canebam

et studio incassum | volui exercere laborem.

50

omnia temptanti | potior sententia visa est

pandere res altas terra et caligine mersas.

inque dies | aliquid iam dudum invadere magnum

mens agitat mihi nec placida contenta quiete est.

ore favete omnes | laetasque advertite mentes,

55

matres, atque viri | pueri innuptaeque puellae.

De creatione mundi.

Principio caelum ac terras camposque liquentes

lucentemque globum lunae | solisque labores

ipse Pater statuit, | vos, o clarissima mundi

lumina, labentem caelo quae ducitis annum.

60

nam neque erant astrorum ignes nec lucidus aether,

set nox atra polum bigis subvecta tenebat,

et chaos | in praeceps tantum tendebat ad umbras,

quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum.

De divisione lucis a tenebris.

Tum pater omnipotens, rerum cui summa potestas,

65

aëra dimovit tenebrosum et dispulit umbras

et medium luci atque umbris iam dividit orbem.

sidera cuncta notat tacito labentia caelo

intentos volvens oculos, | qua parte calores

austrinos tulerit, quae terga obverterit axi.

[obliquus qua se signorum verteret ordo.]

De quatuor temporibus anni.

70

Postquam cuncta videt caelo constare sereno

omnipotens, | stellis numeros et nomina fecit

temporibusque parem diversis quattuor annum

aestusque pluviasque et agentes frigora ventos.

atque haec ut certis possimus discere signis,

75

vere tument terrae et genitalia semina poscunt

ac medio tostas aestu terit area fruges

et varios ponit fetus autumnus et atra

venit hiemps: teritur Sicyonia baca trapetis:

atque in se sua per vestigia volvitur annus.

80

tempore iam ex illo | fecundis imbribus aether

magnus alit magno commixtus corpore fetus.

Dies primus.

Et iam prima novo spargebat lumine terras,

ducebatque diem | stellis Aurora fugatis.

tum durare solum et discludere Nerea ponto

85

incipit | et rerum paulatim sumere formas,

et variae pelagi | facies inmania cete

aequora verrebant caudis aestumque secabant.

nec non et | vasti circum gens umida ponti

iam sole infuso, iam rebus luce retectis

90

exultans rorem late dispergit amarum.

Dies secundus.

Postera iamque dies primo surgebat eoo.

fundit humus flores | et frondes explicat omnes

sanguineisque inculta rubent aviaria bacis,

non rastris, hominum non ulli obnoxia curae.

Dies tertius.

95

Tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram.

avia tum resonant avibus virgulta canoris

et liquidas corvi presso dant gutture voces

nec gemere aëria cessavit turtur ab ulmo.

Dies quartus.

Quarto terra die | variarum monstra ferarum

100

omnigenumque | pecus nullo custode per herbam

educit silvis subito | mirabile visu.

tum demum movet arma leo, | tum pessima tigris

squamosusque draco et fulva cervice leaena

saevire ac formae magnorum ululare luporum.

105

cetera pascuntur virides armenta per herbas,

nec gregibus liquidi fontes nec gramina desunt.

Dies quintus et sextus.

Iamque dies alterque dies processit, et omne

hoc virtutis opus | divinae mentis et haustus

prospiciens genitor | perfectis ordine rebus

110

expleri mentem nequit ardescitque tuendo

terrasque tractusque maris caelumque profundum,

alituum pecudumque genus, | secumque volutat,

qui mare, qui terras omni dicione tenerent,

neu segnes iaceant terrae. | iuvat usque morari.

De formatione primi hominis.

115

Talia versanti subito sententia sedit,

felicemque trahit limum | fingitque premendo

pingue solum primis extemplo a mensibus anni.

iamque inproviso | tantae pietatis imago

procedit nova forma viri | pulcherrima primum,

120

os umerosque deo similis, | cui mentem animumque

maior agit deus atque opera ad maiora remittit.

De formatione Evae.

Quaeritur huic alius; nec quisquam ex agmine tanto

audet adire virum | sociusque in regna vocari.

haut mora continuo | placidam per membra quietem

125

dat iuveni et | dulci declinat lumina somno.

atque illi medio in spatio | iam noctis opacae

omnipotens genitor | costas et viscera nudat.

harum unam iuveni | laterum conpagibus actis

eripuit subitoque | oritur mirabile donum –

130

argumentum ingens – | claraque in luce refulsit

insignis facie | et pulchro pectore virgo,

iam matura viro, iam plenis nubilis annis.

olli somnum ingens rupit pavor: ossaque et artus

coniugium vocat | ac stupefactus numine pressit

135

excepitque manu dextramque amplexus inhaesit.

Deum protoplastum et Evam benedixisse.

His demum exactis | torquet qui sidera mundi

infit: eo dicente | premit placida aequora pontus

et tremefacta solo tellus, silet arduus aether.

«vivite felices | interque nitentia culta

140

fortunatorum nemorum sedesque beatas.

haec domus, haec patria est, | requies ea certa laborum.

his ego nec metas rerum nec tempora pono:

imperium sine fine dedi, | multosque per annos

non rastros patietur humus, nec vinea falcem.

145

at genus immortale manet, | nec tarda senectus

debilitat vires animi mutatque vigorem.

Quid prohibitum primis parentibus.

Vos contra | quae dicam animis advertite vestris.

[in medio ramos annosaque brachia pandens]

est in conspectu | ramis felicibus arbos,

quam neque fas igni cuiquam, nec sternere ferro,

150

religione sacra | numquam concessa moveri.

hac quicumque sacros | decerpserit arbore fetus,

morte luet merita: | nec me sententia vertit.

nec tibi tam prudens quisquam persuadeat auctor

conmaculare manus | – liceat te voce moneri –,

155

femina, | nec te ullius violentia vincat,

si te digna manet divini gloria ruris.»

De deliciis Paradisi.

Postquam cuncta pater, | caeli cui sidera parent,

conposuit, legesque dedit | camposque nitentis

desuper ostentat, | tantarum gloria rerum.

160

ecce autem primi sub limina solis et ortus

devenere locos, | ubi mollis amaracus illos

floribus et dulci adspirans conplectitur umbra.

hic ver purpureum atque alienis mensibus aestas,

hic liquidi fontes, | hic caeli tempore certo

165

dulcia mella premunt, | hic candida populus antro

inminet et lentae texunt umbracula vites.

invitant croceis halantes floribus horti

inter odoratum lauri nemus | ipsaque tellus

omnia liberius nullo poscente ferebat.

170

fortunati ambo, | si mens non laeva fuisset

coniugis infandae: docuit post exitus ingens.

Tentatio per Serpentem.

Iamque dies infanda aderat: | per florea rura

ecce inimicus atrox | inmensis orbibus anguis

septem ingens gyros, septena volumina versans

175

nec visu facilis nec dictu affabilis ulli

obliqua invidia | ramo frondente pependit,

vipeream spirans animam, | cui tristia bella

iraeque invidiaeque et crimina noxia cordi.

odit et ipse pater: | tot sese vertit in ora

180

arrectisque horret squamis, et, | ne quid inausum

aut intemptatum scelerisve dolive | relinquat,

sic prior adgreditur dictis | seque obtulit ultro:

«dic» ait, «o virgo | – lucis habitamus opacis

riparumque toros et prata recentia rivis

185

incolimus –, | quae tanta animis ignavia venit?

strata iacent passim sua quaeque sub arbore poma,

pocula sunt fontes liquidi: | caelestia dona

adtractare nefas: | id rebus defuit unum.

quid prohibet | causas penitus temptare latentes?

190

vana superstitio |. rerum pars altera adempta est.

quo vitam dedit aeternam? cur mortis adempta est.

conditio? | mea si non inrita dicta putaris,

auctor ego audendi | sacrata resolvere iura.

tu coniunx, tibi fas animum temptare precando.

195

dux ego vester ero: | tua si mihi certa voluntas,

extruimusque toros, dapibusque epulamur opimis.»

Eva seducta seducit virum.

Sic ait, et dicto citius |, quod lege tenetur,

subiciunt epulis | olim venerabile lignum

instituuntque dapes | contactuque omnia foedant.

200

praecipue infelix pesti devota futurae

mirataque novas frondes et non sua poma,

causa mali tanti, | summo tenus attigit ore.

maius adorta nefas maioremque orsa furorem

heu misero coniunx | aliena ex arbore germen

205

obicit atque | animum subita dulcedine movit.

Vident se nudos, et faciunt sibi perizomata.

Continuo nova lux oculis effulsit; | at illi

terrentur visu subito | nec plura morati

corpora sub ramis | obtentu frondis inumbrant:

consertum tegmen: | nec spes opis ulla dabatur.

210

at non haec nullis hominum | rerumque repertor

observans oculis | caedes et facta tyranni

praesensit: | notumque furens quid femina posset.

continuo invadit: | «procul, o procul este profani»

conclamat, | caelum ac terras qui numine firmat.

Adam abscondit se.

215

Atque illi longe gradientem et dira frementem

ut videre, metu versi retroque ruentes

diffugiunt silvasque et sicubi concava furtim

saxa petunt. piget incepti lucisque, | neque auras

dispiciunt: | taedet caeli convexa tueri.

Increpat Adam Dominus.

220

Nec longum in medio tempus, | cum creber ad aures

visus adesse pedum sonitus genitorque per auras

hunc, ubi vix multa maestum cognovit in umbra,

talibus adloquitur dictis | atque increpat ultro:

«infelix, quae tanta animum dementia cepit?

225

quis furor iste novus? quo nunc, quo tenditis» inquit

«regnorum inmemores, | quae mentem insania mutat?

dicite, | quae lucis miseris tam dira cupido?

maturate fugam | totoque absistite luco:

nec revocare gradum|, si quando adversa vocarint,

230

est licitum; | flammis ambit torrentibus amnis

per medium stridens | torquetque sonantia saxa

attollitque globos flammarum, et sidera lambit.

Adam se excusat.

Ille sub haec: «tua me, genitor, tua tristis imago

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

his posuere locis: | merui, nec deprecor», inquit

235

«omnipotens, | sonitumque pedum vocemque tremesco

conscius audacis facti: | monitisque sinistris

femina | fert tristis sucos tardumque saporem.

illa dolos dirumque nefas sub pectore versans

insontem infando indicio, | moritura puella

240

dum furit, incautum crudeli morte | peremit;

suasit enim, | scis ipse, neque est te fallere cuiquam.

ut vidi, ut perii, ut me malus abstulit error,

contigimusque manu | quod non sua seminat arbor.»

Maledictum Serpenti.

Tum pater omnipotens | solio sic infit ab alto:

245

«accipite ergo animis atque haec mea figite dicta:

tuque prior, | scelere ante alios inmanior omnis,

quem nec longa dies pietas nec mitigat ulla,

hortator scelerum, | coluber, mala gramina pastus

desidia, latamque trahens inglorius alvum

250

cede locis, | nullis hominum cogentibus, ipse,

tenuis ubi argilla et dumosis calculus arvis.»

Maledictum Adam.

«At tibi pro scelere» exclamat, «pro talibus ausis

omne aevum ferro teritur, | primusque per artem

heu miserande puer, | terram insectabere rastris

255

et sonitu terrebis aves: | horrebit in arvis

carduus et spinis surget paliurus acutis

lappaeque tribulique | et fallax herba veneni.

at si triticeam in messem robustaque farra

exercebis humum, | frustra spectabis acervum

260

Concussaque famem in silvis solabere quercu.

insuper his | subeunt morbi tristisque senectus

et labor et durae rapit inclementia mortis.

Maledictam Evam.

Haec tibi semper erunt, tuque, o saevissima coniunx,

non ignara mali, | caput horum et causa malorum,

265

magna lues commissa tibi: | heu perdita nescis

nec quae te circum stent deinde pericula cernis.

nunc morere, ut merita es, | tota quod mente petisti:

nec mea iam mutata loco sententia cedit.»

Expulsos Adam et Evam e paradiso.

At iuvenem | primum saevus circumstetit horror:

270

deriguere oculi, | nec se celare tenebris

amplius aut | notas audire et reddere voces.

haut mora, festinant, iussi rapidisque feruntur

passibus, | et pariter gressi per opaca viarum

corripiunt spatium medium | limenque relinquunt

275

flentes | et paribus curis vestigia figunt.

tum victum in silvis | bacas lapidosaque corna

dant rami et vulsis pascunt radicibus herbae.

Evam peperisse duos filios.

Interea magnum sol circumvertitur annum:

matri longa decem tulerant fastidia menses,

280

unde homines nati, durum genus. | inde per artem

aut herbae campo apparent aut arbore frondes,

inque novos soles audent se gramina tuto

credere: | et in lentis uvam demittere ramis

instituunt | udoque docent inolescere libro.

Abel a fratre occiditur.

285

Tum, gemini fratres | adolent dum altaria taedis,

alter in alterius praelato invidit honore –

horresco referens –: | consanguinitate propinquum

excipit incautum patriasque obtruncat ad aras

sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis.

Post occisum Abel Deus irascitur humano generi.

290

Tum genitor | virus serpentibus addidit atris

mellaque decussit foliis ignemque removit

praedarique lupos iussit pontumque moveri

et passim rivis currentia vina repressit.

mox et frumentis labor additus, ut mala culmos

295

esset robigo | et victum seges aegra negaret.

tum laqueis captare feras et fallere visco

inventum, et | duris urgens in rebus egestas

movit agros, curis acuens mortalia corda,

Deterior donec paulatim decolor aetas,

300

ferrea progenies, duris caput extulit arvis

et belli rabies et amor successit habendi.

Iustitia excedens terris vestigia fecit.

nec longum in medio tempus: | furor iraque mentem

praecipitant: | gaudent perfusi sanguine fratrum.

305

condit opes alius defossoque incubat auro

nec doluit miserans inopem | dextramque tetendit.

De Diluvio.

Tum pater omnipotens | graviter commotus ab alto

aethere se mittit: | tellurem effundit in undas

diluvio miscens caelumque in Tartara solvit.

310

sternit agros, sternit sata laeta bovumque labores

diluit, inplentur fossae et cava flumina crescunt:

et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum.

Noe servatur.

Tum pietate gravem ac meritis | – mirabile dictu –,

qui fuit in terris et servantissimus aequi,

315

eripuit leto, | tantis surgentibus undis,

ut genus unde novae stirpis revocetur haberet.

Post diluvium Deus legem dat hominibus, Iudaei bello agitantur.

Diluvio ex illo | patribus dat iura vocatis

omnipotens: | magnis agitant sub legibus aevum.

quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni

320

nesciaque humanis precibus mansuescere corda,

Aegyptum viresque orientis et ultima | bella

magnanimosque duces totiusque ordine gentis,

quo cursu deserta petiverit | et tribus et gens

magna virum, | meriti tanti non inmemor umquam,

325

quique sacerdotes casti | altaria iuxta,

quique pii vates | pro libertate ruebant,

qui bello exciti reges, quae | litore rubro

conplerint campos acies, | quibus arserit armis

rex, genus egregium, | magno inflammante furore,

330

agmen agens equitum et florentis aere catervas?

cetera facta patrum | pugnataque in ordine bella

praetereo, atque aliis post me memoranda relinquo.