Cento Vergilianus

Pars secunda

De Novo Testamento

___________________________________________________

Invocatio ad Deum.

Nunc ad te et tua magna, pater, consulta revertor.

maius opus moveo: vatum praedicta priorum

335

adgredior, | quamvis angusti terminus aevi

accipiat, | temptanda via est, qua me quoque possim

tollere humo | et nomen fama tot ferre per annos,

quod tua progenies | caelo descendit ab alto,

attulit et nobis aliquando optantibus aetas

340

auxilium adventumque dei, | quom femina primum

virginis os habitumque gerens | – mirabile dictu –

nec generis nostri puerum nec sanguinis edit,

seraque terrifici cecinerunt omina vates

adventare virum | populis terrisque superbum

345

semine ab aetherio, | qui viribus occupet orbem.

[imperium oceano famam qui terminet astris.]

De Nativitate Iesu Christi.

Iamque aderat promissa dies, | quo tempore primum

extulit os sacrum | divinae stirpis origo

missus in imperium, | venitque in corpore virtus

mixta deo: | subiit cari genitoris imago.

De Stella et Magis.

350

Haut mora, continuo | caeli regione serena

stella facem ducens multa cum luce cucurrit.

agnovere deum proceres | cunctisque repente

muneribus cumulant | et sanctum sidus adorant.

tum vero manifesta fides | clarumque paternae

355

nomen erat virtutis: et ipsi | agnoscere vultus

flagrantisque dei | divini signa decoris.

Metuisse Herodem nato Christo.

Protinus ad regem | magno fervore ruentum

fama volat | magnisque acuit rumoribus iras

incenditque animum | matrisque adlabitur auris.

360

illa dolos dirumque nefas | haut nescia rerum

praesensit motusque excepit prima futuros.

praescia venturi | furtim mandarat alendum,

dum curae ambiguae, dum | mens exaestuat ira.

Herodes iubet occidi infantes.

At rex sollicitus | stirpem et genus omne futurum

365

praecipitare iubet subiectisque urere flammis,

multa movens, | mittique viros, qui certa reportent.

haut secus ac iussi faciunt | rapidisque feruntur

passibus et | magnis urbem terroribus inplent.

continuo auditae voces vagitus et ingens

370

infantumque animae flentes: | ante ora parentum

corpora natorum | sternuntur limine primo.

Fugit Virgo cum filio in Aegyptum.

At mater | gemitu non frustra exterrita tanto,

ipsa sinu prae se portans, | turbante tumultu,

infantem fugiens | plena ad praesaepia reddit.

375

hic natum | angusti subter fastigia tecti

nutribat teneris inmulgens ubera labris.

hic tibi prima, puer, | fundent cunabula flores,

mixtaque ridenti | passim cum baccare tellus

molli paulatim | colocasia fundet acantho.

Christus disputat in templo in medio seniorum.

380

Et iam finis erat | perfecto temporis orbe.

ut primum cessit furor et rabida ora quierunt,

ante annos animumque gerens | caelestis origo

Mirantur omnes Christum.

Per medias urbes graditur, populosque propinquos.

illum omnis tectis agrisque effusa iuventus

385

attonitis inhians animis | prospectat euntem,

turbaque miratur matrum: | «qui spiritus illi,

qui vultus vocisque sonus vel gressus eunti est!»

Testimonium Ioannis de Christo.

Continuo vates | – namque is certissimus auctor –

ut procul egelido secretum flumine vidit,

390

«tempus» ait: «deus, ecce, deus, cui | maxima rerum

verborumque fides. | tu nunc eris alter ab illo,

fortunate puer, caeli cui sidera parent.

sic equidem ducebam animo rebarque futurum:

expectate venis, | spes et solacia nostri.»

Christus baptizatur a Ioanne, et Spiritus sanctus descendit de caelo.

395

Haec ubi dicta dedit, | fluvio mersare salubri

accepit venientem ac mollibus extulit undis:

exultantque vada ac | subito commota columba

devolat et supra caput astitit. | inde repente

radit iter liquidum celeris neque commovet alas.

Multos baptizatos cum Christo.

400

Huc omnis turba ad ripas effusa ruebat

certatim largos umeris infundere rores.

Vox de caelo audita est, hic est, etc.

Tum genitor natum dictis | compellat amicis:

«nate, meae vires, mea magna potentia solus

et praedulce decus | magnum rediture parenti,

405

a te principium, tibi desinet. | accipe, testor,

o mea progenies: | qua sol utrumque recurrens

aspicit Oceanum, | perfecto laetus honore

omnia sub pedibus | vertique regique videbis.

tu regere imperio populos, | matresque virosque,

410

iampridem resides animos desuetaque corda

ignarosque viae mecum miseratus | inertes

adgredere et votis iam nunc adsuesce vocari».

dixerat: ille patris magni parere parabat

imperio, | instans operi regnisque futuris.

415

Heu pietas, heu prisca fides! | quas dicere grates

incipiam, si parva licet conponere magnis?

nec mihi iam patriam antiquam spes ulla videndi

nec spes libertatis erat nec cura | salutis.

Omnia rident, adveniente Domino.

Hic mihi responsum primus dedit ille petenti,

420

concretam exemit labem purumque reliquit

aetherium sensum | meque in mea regna remisit.

illum ego per flammas, | agerem si Syrtibus exul,

per varios casus, | per mille sequentia tela,

quo res cumque cadent, unum | pro nomine tanto

425

exequerer strueremque suis altaria donis.

huius in adventum | tantarum in munera laudum

ipsi laetitia voces ad sidera iactant

intonsi montes: respondent omnia valles.

Tentatur Christus.

Tempore non alio | – magnum et memorabile nomen –

430

serpentis furiale malum | meminisse necesse est.

ausus quin etiam | – fama est obscurior annis –

conpellare virum et | veniendi poscere causas.

hunc ubi tendentem adversum per gramina vidit,

substitit infremuitque ferox | dominumque potentem

435

saucius ac serpens | adfatur voce superba:

«verane te facies, verus mihi nuntius adfers?

qui genus? unde domo, | qui nostra ad limina tendis?

fare age, quid venias; | nam te dare iura loquuntur.

aut quis te, iuvenum confidentissime, nostras

440

iussit adire domus | pacique inponere morem?

non equidem invideo, miror magis: | accipe porro,

quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat.

est domus alta: | voca zephyros et labere pinnis

ardua tecta petens, | ausus te credere caelo,

445

si modo quem memoras pater est, | cui sidera parent».

Christus diabolum alloquitur.

Olli subridens sedato pectore | fatur

haut vatum ignarus venturique inscius aevi:

«dissimulare etiam sperasti, perfide | serpens?

ne dubita; nam vera vides. | opta ardua pinnis

450

astra sequi clausumque cava te condere terra.

quo periture ruis maioraque viribus audes?

cede deo, | toto proiectus corpore terrae».

nec plura his: ille admirans venerabile donum

fronte premit terram | et spumas agit ore cruentas

455

contentusque fuga | caecis se inmiscuit umbris.

Dominum elegisse discipulos, et statim secutos populos.

Interea | volitans magnas it fama per urbes.

convenere viri: | mens omnibus una sequendi

in quascumque velit pelago deducere terras.

multi praeterea, quos fama obscura recondit,

460

concurrunt | fremitu denso stipantque frequentes

exultantque animis; | medium nam plurima turba

hunc habet atque umeris extantem suscipit altis.

postquam altos ventum in montes, | aeterna potestas

iura dabat legesque viris|, secreta parentis,

465

spemque dedit dubiae menti | curasque resolvit.

conspicit ecce alios dextra laevaque | frequentis.

quos ubi confertos audere in proelia vidit,

incipit, et dictis divinum inspirat amorem:

«discite iustitiam moniti, | et succurrite fessis

470

pro se quisque, viri, | quae cuique est copia, laeti

communemque vocate deum. | meliora sequamur

quoque vocat vertamus iter. | via prima salutis

intemerata fides | et mens sibi conscia recti.

vobis parta quies | perfecto temporis orbe.

475

nam qui divitiis soli incubuere repertis

nec partem posuere suis, | dum vita maneret,

pulsatusve parens et fraus innexa clienti,

tum cum frigida mors anima seduxerit artus,

inclusi poenam exspectant, | quae maxima turba est,

480

infernisque ciet tenebris | veterumque malorum

supplicia expendunt. | aliis sub gurgite vasto

infectum eluitur scelus aut exuritur igni.

turbidus hic caeno vastaque voragine gurges

aestuat atque imo barathri eructat harenam.

485

hinc exaudiri gemitus et saeva sonare

verbera, tum stridor ferri tractaeque catenae,

semper et obducta densantur nocte tenebrae.

Praecipitur, ne colantur idola.

Praeterea | quae dicam animis advertite vestris.

non ego vos posthac | caesis de more iuvencis

490

religione patrum | truncis et robore nata

mortalive manu | effigies et templa tueri

audiam: et haec | repetens iterumque iterumque monebo:

sed periisse semel satis est, | natumque patremque

profuerit meminisse magis, | si credere dignum est.

495

sed fugit interea, fugit inreparabile tempus,

flammarumque | dies et vis inimica propinquat».

De Iudicio venturo.

Adtonitis haesere animis: | nec plura moratus

hic aliud maius miseris | mortalibus aegris

iudicium | canit – et tristis denuntiat iras –

500

venturum excidio | vasta convulsa ruina

omnia tum pariter | rutilo inmiscerier igni

palantesque polo stellas | caelique ruinam.

tum vero tremefacta novos per pectora cunctis

insinuat pavor, | et taciti ventura videbant.

Quid sibi faciendum foret, ut vitam aeternam possideret, petiit quidam a Domino.

505

Haec super adventu | cum dicta horrenda moneret,

ora puer prima signans intonsa iuventa,

dives opum, studiis florens ignobilis oti –

quinque greges illi balantum, quina redibant

armenta, et | dapibus mensas onerabat inemptis –

510

continuo | alacris palmas utrasque tetendit

et genua amplectens | sic ore affatus amico est:

«o deus, o famae merito pars maxima nostrae,

ad te confugio et supplex tua numina posco.

omnia perfeci atque animo mecum ante peregi.

515

eripe me his, invicte, malis. | quid denique restat,

quidve sequens tantos possim superare labores?

accipe daque fidem: | mihi iussa capessere fas est.»

Respondit ei Dominus.

Atque huic responsum paucis ita reddidit heros:

«o praestans animi iuvenis, | absiste precando,

520

nec te paeniteat: | nihil o tibi amice relictum.

hoc etiam his addam, tua si mihi certa voluntas:

disce, puer, | contemnere opes et te quoque dignum

finge deo, | et quae sit poteris cognoscere virtus.

da dextram misero et | fratrem ne desere frater.

525

si iungi hospitio properat, | coniunge volentem.

casta pudicitiam servet domus. | en age segnes

rumpe moras | rebusque veni non asper egenis.»

dixerat haec. ille | in verbo vestigia torsit

tristior, | ora modis adtollens pallida miris,

530

multa gemens, seque ex oculis avertit et aufert.

Discipuli periclitantur in mari.

Inde ubi prima fides pelago, | tranquilla per alta

deducunt socii naves | atque arte magistra

hic alius latum funda transverberat amnem

alta petens, pelagoque alius trahit umida lina.

535

postquam altum tenuere rates nec iam amplius ullae

occurrunt terrae, | crebris micat ignibus aether,

eripiunt subito nubes caelumque diemque,

consurgunt venti et | fluctus ad sidera tollunt.

at sociis subita gelidus formidine sanguis

540

diriguit: cecidere animi | cunctique repente

pontum adspectabant flentes | – vox omnibus una –

spemque metumque inter dubii, seu vivere credant

sive extrema pati, leti discrimine parvo,

qualia multa mari nautae patiuntur in alto.

Christum ambulasse super aquas.

545

Ecce deus | magno misceri murmure pontum

emissamque hiemem sensit, | cui summa potestas.

par levibus ventis | et fluminis ocior alis

prona petit maria et pelago decurrit aperto:

nec longo distat cursu | praeeunte carina.

550

agnoscunt longe regem | dextramque potentem

nudati socii | et magno clamore salutant.

postquam altos tetigit fluctus et ad aequora venit,

id vero horrendum ac visu mirabile ferri:

subsidunt undae, | remo ut luctamen abesset,

555

collectasque fugat nubes | graditurque per aequor

iam medium necdum fluctu latera ardua tinxit.

at media socios incedens nave per ipsos

ipse gubernaclo rector subit, ipse magister.

intremuit malus, | gemuit sub pondere cumba,

560

vela cadunt, | puppique deus consedit in alta:

et tandem laeti notae advertuntur harenae.

Christus insedit asello.

Tunc etiam | tardi costas agitator aselli

insedit nimbo effulgens: | cui plurima circum

matres atque viri, pueri | velamina nota

565

subiciunt | funemque manu contingere gaudent.

iamque propinquabant portis | templumque vetustum

antiqua e cedro | centum sublime columnis

ingreditur | magna medius comitante caterva.

Christum ementes et vendentes flagello e templo expulisse.

Horrendum silvis | hoc illis curia templum,

570

hae sacrae sedes, | miro quod honore colebant.

namque sub ingenti lustrat dum singula templo,

horrescit visu subito | insonuitque flagello

significatque manu et magno simul | intonat ore:

«quae scelerum facies, | quaeve aera micantia cerno

575

Caesaris et nomen? | quae mentem insania mutat?

hae nobis propriae sedes, | hic tempore certo

perpetuis soliti patrum considere mensis.»

obstipuere animis | gelidusque per ima cucurrit

ossa tremor, | mensasque metu liquere priores.

De Coena Domini.

580

Devexo interea propior fit Vesper Olympo.

tum victu revocant vires fusique per herbam

et dapibus mensas onerant et pocula ponunt.

Docet Sacramentum.

Postquam prima quies epulis mensaeque remotae,

ipse inter primos | genitori instaurat honores,

585

suspiciens caelum. | tum facta silentia linguis.

dat manibus fruges | dulcesque a fontibus undas

implevitque mero pateram | ritusque sacrorum

edocet, inmiscetque preces | ac talia fatur:

Praedicit ab uno se traditum iri.

«Audite, o proceres,» ait «et spes discite vestras.

590

nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit,

promissisque patris | vestra» inquit «munera vobis

certa manent, pueri, et palmam movet ordine nemo.

et lux cum primum terris se crastina reddet,

unus erit tantum | in me exitiumque meorum,

595

dum paci medium se offert | de corpore nostro.

iamque dies, nisi fallor, adest. | secludite curas.

mecum erit iste labor, | nec me sententia fallit:

unum pro multis dabitur caput.» | haec ita fatus

conticuit | seramque dedit per membra quietem.

Sacerdotes cum populo contra Christum.

600

Oceanum interea surgens Aurora reliquit.

iamque sacerdotes | late loca questibus implent

cum populo et patribus | ferturque per agmina murmur.

quod genus hoc hominum, quaeve hunc tam barbara morem

permittit patria? | poenas cum sanguine poscunt

605

undique collecti | et magno clamore secuntur

insontem, | saevitque animis ignobile vulgus.

Christus hora sexta deducitur, ut crucifigatur.

Sol medium caeli conscenderat igneus orbem,

cum subito | acciri omnes, populusque patresque,

exposcunt farique iubent, | quo sanguine cretus

610

quidve petat quidve ipse ferat. | praeclara tuentis

facta viri mixtus dolor et | stupor urget inertis –

nescia mens hominum –, | certant inludere capto.

tum vero | raptis concurrunt undique telis.

tollitur in caelum clamor | cunctique repente

615

corripuere sacram effigiem manibusque cruentis

ingentem quercum decisis undique ramis

constituunt | spirisque ligant ingentibus ipsum,

tendebantque manus | pedibus per mutua nexis –

triste ministerium –, | sequitur quos cetera pubes,

620

ausi omnes inmane nefas ausoque potiti.

ille autem inpavidus | «quo vincula nectitis?» inquit.

«tantane vos generis tenuit fiducia vestri?

post mihi non simili poena commissa luetis.»

talia perstabat memorans fixusque manebat.

Fit terraemotus, et sol obscuratur.

625

Interea magno misceri murmure caelum

incipit | et rebus nox abstulit atra colorem

impiaque aeternam timuerunt saecula noctem.

terra tremit, fugere ferae et mortalia corda

per gentes humilis stravit pavor: | inde repente

630

dat tellus gemitum et | caelum tonat omne fragore.

Christum descendisse ad inferos.

Extemplo | commotae Erebi de sedibus imis

umbrae ibant tenues. | tellus quoque et aequora ponti

signa dabant: | sistunt amnes terraeque dehiscunt.

quin ipsae stupuere domus atque intima Leti

635

Tartara | et umbrosae penitus patuere cavernae.

sol quoque et exoriens | – cuncti se scire fatentur –

tum caput obscura nitidum ferrugine texit.

Apostolos fugisse.

Diffugiunt comites et nocte teguntur opaca

multaque dura suo tristi cum corde | volutant.

640

quid faciant? | haerent infixi pectore vultus

verbaque, nec placidam membris dat cura quietem.

Conquestio Petri ad condiscipulos.

Tunc senior tales referebat pectore voces

multa putans: | «ubi nunc nobis deus ille magister?

quem sequimur? quove ire iubes, ubi ponere sedes?

645

o dolor atque decus, | tantarum gloria rerum!

iam iam nulla mora est: | et nos rape in omnia tecum –

oramus – | teque aspectu ne subtrahe nostro.

Christum tertia die resurrexisse.

Hos inter motus | verba

tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram:

650

iamque pedem referens | superas veniebat ad auras,

cum subito ante oculos | ingenti mole sepulchrum,

corpus ubi exanime positum, | – nec claustra, nec ipsi

custodes sufferre valent – | avulsaque saxis

saxa vident, | laxis laterum conpagibus artis.

655

fit sonus: ingenti concussa est pondere tellus.

horror ubique animos, simul ipsa silentia terrent.

Foribus clausis apparuisse Christum discipulis.

Ecce autem primi | volucrum sub culmine cantus:

ingreditur linquens antrum, | spoliisque superbus

ibat ovans, | pulsuque pedum tremit excita tellus,

660

vulneraque illa gerens | foribus sese intulit altis.

atque hic ingentem comitum adfluxisse novorum

invenit admirans numerum | cunctisque repente

inprovisus ait: «coram, quem quaeritis, adsum.

vicit iter durum pietas | et vivida virtus.

665

praecipites vigilate, viri; | timor omnis abesto.

Instruit apostolos.

Hi nostri reditus exspectatique triumphi,

haec mea magna fides. | o terque quaterque beati,

quae vobis, quae digna, viri, pro laudibus istis

praemia posse rear solvi, | quae dona parari?

670

accipite ergo animis: | quae vos a stirpe parentum

prima tulit tellus, eadem vos ubere laeto

accipiet. | revocate animum maestumque timorem

mittite | et vosmet rebus servate secundis.

Christum apostolis pacem reliquisse.

Quod super est, laeti bene gestis ordine rebus

675

pacem orate manu, | pacem laudate sedentes

magnanimi; | pacis solum inviolabile pignus.»

et simul his dictis faciem ostendebat et | ora,

ora manusque ambas populataque | pectora ferro:

inmiscentque manus manibus | gaudentque tuentes.

680

nec vidisse semel satis est: iuvat usque morari

et conferre gradum | et dextrae coniungere dextram.

De Ascensione Christi.

His demum exactis | spirantes dimovet auras:

aëra per tenerum | caeloque invectus aperto

mortales visus medio in sermone reliquit:

[infert se septus nebula mirabile dictu]

685

atque illum | solio stellantis regia caeli

accipit | aeternumque tenet per saecula nomen.

ex illo celebratus honos, laetique minores

servavere diem | tot iam labentibus annis.