Historia Ecclesiastica

gentis Anglorum

Liber primus

___________________________________________________

[Haec continentur in libro primo

historiae ecclesiasticae gentis Anglorum capitula:]

1.

De situ Brittaniae vel Hiberniae, et priscis earum incolis.

2.

Ut Brittaniam primus Romanorum Gaius Iulius adierit.

3.

Ut eamdem secundus Romanorum Claudius adiens, Orcadas etiam insulas Romano adiecerit imperio. Sed et Vespasianus ab eo missus, Vectam quoque insulam Romanis subdiderit.

4.

Ut Lucius Brittanorum rex missis ad Eleutherum papam litteris Christianum se fieri petierit.

5.

Severus receptam Brittaniae partem vallo a caetera distinxerit.

6.

De imperio Diocletiani, et ut Christianos persecutus sit.

7.

Passio sancti Albani et sociorum eius, qui eodem [al., eo] tempore pro Domino sanguinem fuderunt.

8.

Ut, hac cessante persecutione, Ecclesia in Brittantiis aliquantulam [al., aliquantulum] usque ad tempora Arrianae vesaniae pacem habuerit.

9.

Ut, regnante Gratiano, Maximus in Brittania imperator creatus, cum magno exercitu [al. add. in] Galliam redierit.

10.

Ut, Arcadio regnante, Pelagius Britto [al., Brito, Breito, Bruto] contra gratiam Dei superba bella susceperit.

11.

Ut, regnante Honorio, Gratianus et Constantinus in Brittania tyranni creati; et mox prior in Brittania, secundus in Gallia, sint interempti.

12.

Ut Brittones a Scottis vastati Pictisque, Romanorum auxilia quaesierint, qui secundo venientes, murum trans insulam fecerint; sed hoc confestim a praefatis hostibus interrupto [al., hi interrupti], maiore sint calamitate depressi.

13.

Ut, regnante Theodosio minore, cuius tempore Palladius ad Scottos in Christum credentes missus est, Brittones ab Aetio consule auxilium flagitantes non impetraverint.

14.

Ut Brittones fame famosa coacti [al., fame coacti], Barbaros suis e finibus pepulerint; nec mora, frugum copia, luxuria, pestilentia, et exterminium gentis secutum sit.

15.

Ut invitata [al., add. in] Brittaniam gens Anglorum, primo quidem adversarios longius eiecerit [al., abire compulerit]; sed non multo post iuncto cum his foedere, in socios arma verterit.

16.

Ut Brittones primam de gente Anglorum victoriam, duce Ambrosio Romano homine, sumpserint.

17.

Ut Germanus episcopus cum Lupo Brittaniam navigans, et primo maris, et postmodum Pelagianorum tempestatem divina virtute sedaverit.

18.

Ut idem filiam tribuni caecam inluminaverit, ac deinde ad sanctum Albanum perveniens, reliquias ibidem et ipsius acceperit, et beatorum apostolorum, sive aliorum martyrum posuerit.

19.

Ut iidem causa infirmitatis ibidem detentus, et incendia domorum orando restinxerit; et ipse per visionem a suo sit languore curatus.

20.

Ut iidem episcopi Brittonibus in pugna auxilium caeleste tulerint, sicque domum reversi sint.

21.

Ut renascentibus virgultis Pelagianae pestis Germanus cum Severo Brittaniam reversus, prius claudo iuveni incessum, deinde et populo Dei, condemnatis sive emendatis haereticis, gressum recuperarit fidei.

22.

Ut Brittones, quiescentibus ad tempus exteris, civilibus sese bellis contriverint, simul et maioribus flagitiis submerserint.

23.

Ut sanctus papa Gregorius Augustinum cum monachis ad praedicandum genti Anglorum mittens, epistola quoque illos exhortatoria ne a laborando cessarent, confortaverit.

24.

Ut Arelatensi episcopo [al., archiepiscopo] epistolam pro eorum susceptione miserit.

25.

Ut veniens Brittaniam Augustinus, primo in insula Tanato, regi Cantuariorum praedicaret; et sic accepta ab eo licentia, Cantiam praedicaturus intraverit.

26.

Ut idem in Cantia primitivae Ecclesiae et doctrinam sit imitatus et vitam, atque in urbe regis sedem episcopatus acceperit.

27.

Ut idem episcopus factus, Gregorio papae, quae sint Brittaniae gesta mandarit, et [al. add. de] simul necessariis eius responsa petens acceperit.

28.

Ut papa Gregorius epistolam Arelatensi episcopo, pro adiuvando in opere Dei Augustino, miserit.

29.

Ut idem Augustino pallium, et epistolam, et plures verbi ministros miserit.

30.

Exemplar epistolae quam Mellito abbati Brittaniam pergenti misit [al., miserit ].

31.

Ut Augustinum per litteras, ne de virtutibus suis gloriaretur, hortatus sit.

32.

Ut Aedilbercto regi litteras et dona miserit.

33.

Ut Augustinus Ecclesiam Salvatoris instauraverit, et monasterium beati Petri apostoli fecerit; et de primo eius abbate Petro.

34.

Ut Aedilfrid rex Nordanhymbrorum, Scottorum gentes praelio conterens, ab Anglorum finibus expulerit.

CAPUT PRIMUM.

De situ Brittaniae vel Hiberniae, et priscis earum incolis.

Brittania Oceani insula, cui quondam Albion nomen fuit, inter septentrionem et occidentem locata est, Germaniae, Galliae, Hispaniae, maximis Europae partibus, multo intervallo adversa. Quae per miliapassuum DCCC in Boream longa, latitudinis habet milia CC, exceptis dumtaxat prolixioribus diversorum promontoriorum tractibus, quibus efficitur, ut circuitus eius quadragies octies LXXV milia conpleat. Habet a meridie Galliam Belgicam, cuius proximum litus transmeantibus aperit civitas, quae dicitur Rutubi portus, a gente Anglorum nunc corrupte Reptacastir vocata, interposito mari a Gessoriaco Morynorum gentis litore proximo, traiectu milium L, sive, ut quidam scripsere, stadiorum CCCCL. A tergo autem, unde Oceano infinito patet, Orcadas insulas habet.

Opima frugibus atque arboribus insula, et alendis apta pecoribus ac iumentis; vineas etiam quibusdam in locis germinans; sed et avium ferax terra marique generis diversi; fluviis quoque multum piscosis ac fontibus praeclara copiosis, et quidem praecipue issicio abundat, et anguilla. Capiuntur autem saepissime et vituli marini, et delphines, nec non et balenae; exceptis variorum generibus concyliorum; in quibus sunt et musculae, quibus inclusam saepe margaritam omnis quidem coloris optimam inveniunt, id est et rubicundi, et purpurei, et iacintini, et prasini, sed maxime candidi. Sunt et cocleae satis superque abundantes, quibus tinctura coccinei coloris conficitur, cuius rubor pulcherrimus nullo umquam solis ardore, nulla valet pluviarum iniuria pallescere; sed quo vetustior, eo solet esse venustior. Habet fontes salinarum, habet et fontes calidos, et ex eis fluvios balnearum calidarum omni aetati et sexui per distincta loca iuxta suum cuique modum accommodos. Aqua enim, ut sanctus Basilius dicit, fervidam qualitatem recipit, cum per certa quaedam metalla transcurrit, et fit non solum calida, sed et ardens. Quae etiam venis metallorum, aeris, ferri, et plumbi, et argenti, fecunda, gignit et lapidem gagatem plurimum optimumque; est autem nigrogemmeus, et ardens igni admotus, incensus serpentes fugat, adtritu calefactus adplicita detinet, aeque ut sucinum. Erat et civitatibus quondam XX et VIII nobilissimis insignita, praeter castella innumera, quae et ipsa muris turribus, portis, ac seris erant instructa firmissimis.

Et quia prope sub ipso septentrionali vertice mundi iacet, lucidas aestate noctes habet; ita ut medio saepe tempore noctis in quaestionem veniat intuentibus, utrum crepusculum adhuc permaneat vespertinum, an iam advenerit matutinum, utpote nocturno sole non longe sub terris ad orientem boreales per plagas redeunte; unde etiam plurimae longitudinis habet dies aestate, sicut et noctes contra in bruma, sole nimirum tunc Lybicas in partes secedente, id est horarum X et VIII; plurimae item brevitatis noctes aestate, et dies habet in bruma, hoc est sex solummodo aequinoctialium horarum; cum in Armenia, Macedonia, Italia, ceterisque eiusdem lineae regionibus longissima dies sive nox XV, brevissima VIIII conpleat horas.

Haec in praesenti, iuxta numerum librorum, quibus lex divina scripta est, quinque gentium linguis, unam eandemque summae veritatis et verae sublimitatis scientiam scrutatur, et confitetur, Anglorum videlicet, Brettonum, Scottorum, Pictorum et Latinorum, quae meditatione scripturarum ceteris omnibus est facta communis.

In primis autem haec insula Brettones solum, a quibus nomen accepit, incolas habuit; qui de tractu Armoricano, ut fertur, Brittaniam advecti, australes sibi partes illius vindicarunt.

Et cum plurimam insulae partem, incipientes ab Austro, possedissent, contigit gentem Pictorum de Scythia, ut perhibent, longis navibus non multis Oceanum ingressam, circumagente flatu ventorum, extra fines omnes Brittaniae Hiberniam pervenisse, eiusque septentrionales oras intrasse, atque inventa ibi gente Scottorum, sibi quoque in partibus illius sedes petisse, nec inpetrare potuisse. Est autem Hibernia insula omnium post Brittaniam maxima, ad occidentem quidem Brittaniae sita; sed sicut contra Aquilonem ea brevior, ita in meridiem se trans illius fines plurimum protendens, usque contra Hispaniae septentrionalia, quamvis magno aequore interiacente pervenit. Ad hanc ergo usque pervenientes navigio Picti, ut diximus, petierunt in ea sibi quoque sedes et habitationem donari.

Respondebant Scotti, quia non ambos eos caperet insula, «sed possumus,» inquiunt, «salubre vobis dare consilium, quid agere valeatis. Novimus insulam aliam esse non procul a nostra contra ortum solis, quam saepe lucidioribus diebus de longe aspicere solemus. Hanc adire si vultis, habitabilem vobis facere valetis; vel, siqui restiterit, nobis auxiliariis utimini.» Itaque petentes Brittaniam Picti, habitare per septentrionales insulae partes coeperunt, nam austrina Brettones occupaverant. Cumque uxores Picti non habentes peterent a Scottis, ea solum condicione dare consenserunt, ut ubi res veniret in dubium, magis de feminea regum prosapia quam de masculina regem sibi eligerent; quod usque hodie apud Pictos constat esse servatum.

Procedente autem tempore, Brittania post Brettones et Pictos tertiam Scottorum nationem in Pictorum parte recepit; qui duce Reuda de Hibernia progressi, vel amicitia vel ferro sibimet inter eos sedes, quas hactenus habent, vindicarunt; a quo videlicet duce usque hodie Dalreudini vocantur, nam lingua eorum daal partem significat.

Hibernia autem et latitudine sui status, et salubritate ac serenitate aerum multum Brittaniae praestat, ita ut raro ibi nix plus quam triduana remaneat; nemo propter hiemem aut faena secet aestate, aut stabula fabricet iumentis; nullum ibi reptile videri soleat, nullus vivere serpens valeat; nam saepe illo de Brittania adlati serpentes, mox ut, proximante terris navigio, odore aeris illius adtacti fuerint, intereunt; quin potius omnia pene, quae de eadem insula sunt, contra venenum valent. Denique vidimus, quibusdam a serpente percussis, rasa folia codicum, qui de Hibernia fuerant, et ipsam rasuram aquae inmissam ac potui datam, talibus protinus totam vim veneni grassantis, totum inflati corporis absumsisse ac sedasse tumorem. Dives lactis ac mellis insula, nec vinearum expers, piscium volucrumque, sed et cervorum caprearumque venatu insignis. Haec autem proprie patria Scottorum est; ab hac egressi, ut diximus, tertiam in Brittania Brettonibus et Pictis gentem addiderunt.

Est autem sinus maris permaximus, qui antiquitus gentem Brettonum a Pictis secernebat, qui ab occidente in terras longo spatio erumpit, ubi est civitas Brettonum munitissima usque hodie, quae vocatur Alcluith; ad cuius videlicet sinus partem septentrionalem Scotti, quos diximus, advenientes sibi locum patriae fecerunt.

CAPUT II.

Ut Brittaniam primus Romanorum Gaius Iulius adierit.

Verum eadem Brittania Romanis usque ad Gaium Iulium Caesarem inaccessa atque incognita fuit; qui anno ab Urbe condita DCXCIII, ante vero incarnationis dominicae tempus anno LXmo, functus gradu consulatus cum Lucio Bibulo, dum contra Germanorum Gallorumque gentes, qui Hreno tantum flumine dirimebantur, bellum gereret, venit ad Morianos, unde in Brittaniam proximus et brevissimus transitus est; et navibus (h)onerariis atque actuariis circiter octoginta praeparatis, in Brittaniam transvehitur, ubi acerba primum pugna fatigatus, deinde adversa tempestate correptus, plurimam classis partem, et non parvum numerum militum, equitum vero pene omnem disperdidit. Regressus in Galliam, legiones in hiberna dimisit, ac DCtas naves utriusque commodi fieri imperavit; quibus iterum in Brittaniam primo vere transvectus, dum ipse in hostem cum exercitu pergit, naves in anchoris stantes tempestate correptae vel conlisae inter se, vel arenis inlisae ac dissolutae sunt; ex quibus XL perierunt, ceterae cum magna difficultate reparatae sunt. Caesaris equitatus primo congressu a Brittanis victus, ibique Labienus tribunus occisus est. Secundo proelio cum magno suorum discriminc victos Brittanos in fugam vertit. Inde ad flumen Tamensim profectus.

In huius ulteriore ripa Cassobellauno duce inmensa hostium multitudo consederat, ripamque fluminis ac pene totum sub aqua vadum acutissimis sudibus praestruxerat; quarum vestigia sudium ibidem usque hodie visuntur, et videtur inspectantibus, quod singulae earum ad modum humani femoris grossae, et circumfusae plumbo inmobiliter erant in profundum fluminis infixae. Quod ubi a Romanis deprehensum ac vitatum est, barbari legionum impetum non ferentes, silvis sese abdidere, unde crebris eruptionibus Romanos graviter ac saepe lacerabant. Interea Trinovantum firmissima civitas cum Androgio duce, datis XL obsidibus, Caesari sese dedit. Quod exemplum secutae, urbes aliae conplures in foedus Romanorum venerunt. Hisdem demonstrantibus, Caesar oppidum Cassobellauni inter duas paludes situm, obtentu insuper silvarum munitum, omnibusque rebus confertissimum tandem gravi pugna cepit. Exin Caesar a Brittanis reversus in Galliam, postquam legiones in hiberna misit, repentinis bellorum tumultibus undique circumventus et conflictatus est.

CAPUT III.

Ut eamdem secundus Romanorum Claudius adiens,

Orcadas etiam insulas Romano adiecerit imperio. Sed et Vespasianus

ab eo missus, Vectam quoque insulam Romanis subdiderit.

Anno autem ab Urbe condita DCCXCVIII Claudius imperator ab Augusto quartus, cupiens utilem reipuplicae ostentare principem, bellum ubique et victoriam undecumque quaesivit. Itaque expeditionem in Brittaniam movit, quae excitata in tumultum propter non redhibitos transfugas videbatur; transvectus in insulam est, quam neque ante Iulium Caesarem, neque post eum quisquam adire ausus fuerat, ibique sine ullo proelio ac sanguine intra paucissimos dies plurimam insulae partem in deditionem recepit. Orcadas etiam insulas ultra Brittaniam in oceano positas, Romano adiecit imperio, ac sexto, quam profectus erat, mense Romam rediit, filioque suo Brittanici nomen inposuit. Hoc autem bellum quarto imperii sui anno conplevit, qui est annus ab incarnatione Domini XLVI; quo etiam anno fames gravissima per Syriam facta est, quae in Actibus Apostolorum per prophetam Agabum praedicta esse memoratur.

Ab eodem Claudio Vespasianus, qui post Neronem imperavit, in Brittaniam missus, etiam Vectam insulam, Brittaniae proximam a meridie, Romanorum dicioni subiugavit; quae habet ab oriente in occasum XXX circiter milia passuum, ab austro in boream XII, in orientalibus suis partibus mari sex milium, in occidentalibus trium, a meridiano Brittaniae littore distans. Succedens autem Claudio in imperium Nero, nihil omnino in re militari ausus est. Unde inter alia Romani regni detrimenta innumera, Brittaniam pene amisit; nam duo sub eo nobilissima oppida illic capta atque subversa sunt.

CAPUT IV.

Ut Lucius Brittanorum rex missis ad Eleutherum papam

litteris Christianum se fieri petierit.

Anno ab incarnatione Domini CmoLmoVIto Marcus Antoninus Verus XIIII ab Augusto regnum cum Aurelio Commodo fratre suscepit; quorum temporibus cum Eleuther vir sanctus pontificatui Romanae ecclesiae praeesset, misit ad eum Lucius Brittaniarum rex epistolam, obsecrans, ut per eius mandatum Christianus efficeretur; et mox effectum piae postulationis consecutus est; susceptamque fidem Brittani usque in tempora Diocletiani principis inviolatam integramque quieta in pace servabant.

CAPUT V.

Ut Severus receptam Brittaniae partem vallo a caetera distinxerit.

Anno ab incarnatione Domini CLXXXVIIII Severus, genere Afer Tripolitanus ab oppido Lepti, XVII ab Augusto imperium adeptus X et VII annis tenuit. Hic natura saevus, multis semper bellis lacessitus, fortissime quidem rempuplicam, sed laboriosissime rexit.

Victor ergo civilium bellorum, quae ei gravissima occurrerant, in Brittanias defectu pene omnium sociorum trahitur. Ubi magnis gravibusque proeliis saepe gestis receptam partem insulae a ceteris indomitis gentibus, non muro, ut quidam aestimant, sed vallo distinguendam putavit. Murus etenim de lapidibus, vallum vero, quo ad repellendam vim hostium castra muniuntur, fit de cespitibus, quibus circumcisis, e terra velut murus exstruitur altus supra terram, ita ut in ante sit fossa, de qua levati sunt cespites, supra quam sudes de lignis fortissimis praefiguntur. Itaque Severus magnam fossam firmissimumque vallum, crebris insuper turribus conmunitum, a mari ad mare duxit. Ibique apud Eboracum oppidum morbo obiit.

Reliquit duos filios, Bassianum et Getam; quorum Geta hostis puplicus iudicatus interiit, Bassianus, Antonio cognomine adsumpto, regno potitus est.

CAPUT VI.

De imperio Diocletiani, et ut Christianos persecutus sit.

Anno incarnationis dominicae CCLXXXVI Diocletianus XXXIII ab Augusto imperator ab exercitu electus annis XX fuit, Maximianumque cognomento Herculium socium creavit imperii. Quorum tempore Corausius quidam, genere quidem infimus, sed consilio et manu promptus, cum ad observanda Oceani litora, quae tunc Franci et Saxones infestabant, positus, plus in perniciem quam in profectum reipuplicae ageret, ereptam praedonibus praedam nulla ex parte restituendo dominis, sed sibi soli vindicando; accendens suspicionem, quia ipsos quoque hostes ad incursandos fines artifici neglegentia permitteret; quam ob rem a Maximiano iussus occidi purpuram sumsit, ac Brittanias occupavit; quibus sibi per VII annos fortissime vindicatis ac retentis, tandem fraude Allecti socii sui interfectus est. Allectus postea ereptam Carausio insulam per triennium tenuit; quem Asclipiodotus praefectus praetorio obpressit, Brittaniamque post X annos recepit.

Interea Diocletianus in oriente, Maximianus Herculius in occidente vastari ecclesias, affligi, interficique Christianos, decimo post Neronem loco praeceperunt; quae persecutio omnibus fere ante actis diuturnior atque inmanior fuit; nam per X annos incendiis ecclesiarum, proscriptionibus innocentum, caedibus martyrum incessabiliter acta est. Denique etiam Brittaniam tum plurima confessionis Deo devotae gloria sublimavit.

CAPUT VII.

Passio sancti Albani et sociorum eius, qui eodem [al., eo] tempore

pro Domino sanguinem fuderunt.

Siquidem in ea passus est sanctus Albanus, de quo presbyter Fortunatus in Laude virginum, cum beatorum martyrum, qui de toto orbe ad Dominum venirent, mentionem faceret, ait: Albanum egregium fecunda Britania profert.

Qui videlicet Albanus, paganus adhuc, cum perfidorum principum mandata adversum Christianos saevirent, clericum quendam persecutores fugientem hospitio recepit; quem dum orationibus continuis ac vigiliis die noctuque studere conspiceret, subito divina gratia respectus, exemplum fidei ac pietatis illius coepit aemulari, ac salutaribus eius exhortationibus paulatim edoctus, relictis idolatriae tenebris, Christianus integro ex corde factus est. Cumque praefatus clericus aliquot diebus apud eum hospitaretur, pervenit ad aures nefandi principis confessorem Christi, cui necdum fuerat locus martyrii deputatus, penes Albanum latere. Unde statim iussit milites eum diligentius inquirere. Qui cum ad tugurium martyris pervenissent, mox se sanctus Albanus pro hospite ac magistro suo, ipsius habitu, id est caracalla, qua vestiebatur, indutus, militibus exhibuit, atque ad iudicem vinctus perductus est.

Contigit autem iudicem ea hora, qua ad eum Albanus adducebatur, aris adsistere, ac daemonibus hostias offerre. Cumque vidisset Albanum, mox ira succensus nimia, quod se ille ultro pro hospite, quem susceperat, militibus offerre, ac discrimini dare praesumsisset, ad simulacra daemonum, quibus adsistebat, eum iussit pertrahi: «Quia rebellem,» inquiens, «ac sacrilegum celare quam militibus reddere maluisti, ut contemtor divum meritam blasphemiae suae poenam lueret, quaecumque illi debebantur supplicia, tu solvere habes, si a cultu nostrae religionis discedere temtas.» At sanctus Albanus, qui se ultro persecutoribus fidei Christianum esse prodiderat, nequaquam minas principis metuit; sed accinctus armis militiae spiritalis, palam se iussis illius parere nolle pronuntiabat. Tum iudex: «Cuius,» inquit, «familiae vel generis es?» Albanus respondit: «Quid ad te pertinet, qua sim stirpe genitus? sed si veritatem religionis audire desideras, Christianum iam me esse, Christianisque officiis vacare cognosce.» Ait iudex: «Nomen tuum quaero, quod sine mora mihi insinua.» At ille: «Albanus,» inquit, «a parentibus vocor, et Deum verum ac vivum, qui universa creavit, adoro semper, et colo.» Tum iudex repletus iracundia dixit: «Si vis perennis vitae felicitate perfrui, diis magnis sacrificare ne differas.» Albanus respondit: «Sacrificia haec, quae a vobis redduntur daemonibus, nec auxiliari subiectis possunt, nec supplicantium sibi desideria vel vota conplere. Quin immo, quicumque his sacrificia simulacris obtulerit, aeternas inferni poenas pro mercede recipiet.»

His auditis, iudex nimio furore commotus, caedi sanctum Dei confessorem a tortoribus praecepit, autumans se verberibus, quam verbis non poterat, cordis eius emollire constantiam. Qui cum tormentis afficeretur acerrimis, patienter haec pro Domino, immo gaudenter ferebat. At ubi iudex illum tormentis superari, vel a cultu Christianae religionis revocari non posse persensit, capite eum plecti iussit.

Cumque ad mortem duceretur, pervenit ad flumen, quod muro et harena, ubi feriendus erat, meatu rapidissimo dividebatur; viditque ibi non parvam hominum multitudinem utriusque sexus, condicionis diversae et aetatis, quae sine dubio divinitatis instinctu ad obsequium beatissimi confessoris ac martyris vocabatur, et ita fluminis ipsius occupabat pontem, ut intra vesperam transire vix posset. Denique cunctis pene egressis, iudex sine obsequio in civitate substiterat.

Igitur sanctus Albanus, cui ardens inerat devotio mentis ad martyrium ocius pervenire, accessit ad torrentem, et dirigens ad caelum oculos, illico siccato alveo, vidit undam suis cessisse ac viam dedisse vestigiis. Quod cum inter alios etiam ipse carnifex, qui eum percussurus erat, vidisset, festinavit ei, ubi ad locum destinatum morti venerat, occurrere, divino nimirum admonitus instinctu, proiectoque ense, quem strictum tenuerat, pedibus eius advolvitur, multum desiderans, ut cum martyre, vel pro martyre, quem percutere iubebatur, ipse potius mereretur percuti.

Dum ergo is ex persecutore factus esset collega veritatis et fidei, ac iacente ferro esset inter carnifices iusta cunctatio, montem cum turbis reverentissimus Dei confessor ascendit; qui oportune laetus, gratia decentissima, quingentis fere passibus ab harena situs est, variis herbarum floribus depictus, immo usque quaque vestitus; in quo nihil repente arduum, nihil praeceps, nihil abruptum, quem lateribus longe lateque deductum in modum aequoris natura conplanat, dignum videlicet eum, pro insita sibi specie venustatis, iam olim reddens, qui beati martyris cruore dicaretur. In huius ergo vertice sanctus Albanus dari sibi a Deo aquam rogavit, statimque, incluso meatu, ante pedes eius fons perennis exortus est, ut omnes agnoscerent etiam torrentem martyri obsequium detulisse; neque enim fieri poterat, ut in arduo montis cacumine martyr aquam, quam in fluvio non reliquerat, peteret, si hoc oportunum esse non videret.

Qui videlicet fluvius, ministerio persoluto, devotione conpleta, officii testimonium relinquens, reversus est ad naturam. Decollatus itaque martyr fortissimus ibidem accepit coronam vitae, quam repromisit Deus diligentibus se. Sed ille, qui piis cervicibus impias intulit manus, gaudere super mortuum non est permissus; namque oculi eius in terram una cum beati martyris capite deciderunt.

Decollatus est ibi etiam tum miles ille, qui antea superno nutu correptus, sanctum Dei confessorem ferire recusavit; de quo nimirum constat, quia, etsi fonte baptismatis non est ablutus, sui tamen est sanguinis lavacro mundatus, ac regni caelestis dignus factus ingressu. Tum iudex, tanta miraculorum caelestium novitate perculsus, cessari mox a persecutione praecepit, honorem referre incipiens caedi sanctorum, per quam eos opinabatur prius a Christianae fidei posse devotione cessare. Passus est autem beatus Albanus die .X. Kalendarum Iuliarum iuxta civitatem Verolamium, quae nunc a gente Anglorum Verlamacaestir sive Vaeclingacaestir appellatur, ubi postea, redeunte temporum Christianorum serenitate, ecclesia est mirandi operis atque eius martyrio condigna extructa. In quo videlicet loco usque ad hanc diem curatio infirmorum, et frequentium operatio virtutum celebrari non desinit. Passi sunt ea tempestate Aaron et Iulius Legionum urbis cives, aliique utriusque sexus diversis in locis perplures, qui diversis cruciatibus torti, et inaudita membrorum discerptione lacerati, animas ad supernae civitatis gaudia perfecto agone miserunt.

CAPUT VIII.

Ut, hac cessante persecutione, Ecclesia in

Brittantiis aliquantulam [al., aliquantulum] usque ad tempora

Arrianae vesaniae pacem habuerit.

At ubi turbo persecutionis quievit, progressi in puplicum fideles Christi, qui se tempore discriminis silvis ac desertis abditisve speluncis occulerant, renovant ecclesias ad solum usque destructas, basilicas sanctorum martyrum fundant, construunt, perficiunt, ac veluti victricia signa passim propalant, dies festos celebrant, sacra mundo corde atque ore conficiunt. Mansitque haec in ecclesiis Christi, quae erant in Brittania, pax usque ad tempora Arrianae vesaniae, quae, corrupto orbe toto, hanc etiam insulam extra orbem tam longe remotam, veneno sui infecit erroris; et hac quasi via pestilentiae trans oceanum patefacta, non mora, omnis se lues hereseos cuiusque, insulae novi semper aliquid audire gaudenti, et nil certi firmiter obtinenti infudit.

His temporibus Constantius, qui vivente Diocletiano Galliam Hispaniamque regebat, vir summae mansuetudinis et civilitatis, in Brittania morte obiit. Hic Constantinum filium ex concubina Helena creatum imperatorem Galliarum reliquit. Scribit autem Eutropius, quod Constantinus in Brittania creatus imperator, patri in regnum successerit; cuius temporibus Arriana heresis exorta, et in Nicena synodo detecta atque damnata, nihilominus exitiabile perfidiae suae virus, ut diximus, non solum orbis totius, sed et insularum ecclesiis aspersit.

CAPUT IX.

Ut, regnante Gratiano, Maximus in Brittania imperator creatus,

cum magno exercitu [al. add. in] Galliam redierit.

Anno ab incarnatione Domini CCCLXXVII, Gratianus XL ab Augusto post mortem Valentis sex annis imperium tenuit, quamvis iamdudum antea cum patruo Valente et cum Valentiniano fratre regnaret. Qui cum adflictum et pene conlapsum reipuplicae statum videret, Theodosium Hispanum virum restituendae reipuplicae necessitate apud Syrmium purpura induit, Orientisque et Thraciae simul praefecit imperio. Qua tempestate Maximus vir quidem strenuus et probus, atque Augusto dignus, nisi contra sacramenti fidem per tyrannidem emersisset, in Brittania invitus propemodum ab exercitu imperator creatus, in Galliam transiit. Ibi Gratianum Augustum subita incursione perterritum, atque in Italiam transire meditantem, dolis circumventum interfecit, fratremque eius Valentinianum Augustum Italia expulit. Valentinianus in orientem refugiens, a Theodosio paterna pietate susceptus, mox etiam imperio restitutus est; clauso videlicet intra muros Aquileiae, capto atque occiso ab eis Maximo tyranno.

CAPUT X.

Ut, Arcadio regnante, Pelagius Britto [al., Brito, Breito, Bruto]

contra gratiam Dei superba bella susceperit.

Anno ab incarnatione Domini CCCXCIIII Arcadius filius Theodosii cum fratre Honorio, XLIII ab Augusto regnum suscipiens, tenuit annos XIII. Cuius temporibus Pelagius Bretto contra auxilium gratiae supernae venena suae perfidiae longe lateque dispersit, utens cooperatore Iuliano de Campania, quem dudum amissi episcopatus intemperans cupido exagitabat; quibus sanctus Augustinus, sicut et ceteri patres orthodoxi, multis sententiarum catholicarum milibus responderunt, nec eorum tamen dementiam corrigere valebant; sed, quod gravius est, correpta eorum vesania magis augescere contradicendo, quam favendo veritati voluit emundari. Quod pulchre versibus heroicis Prosper rethor insinuat, cum ait:

«Contra Augustinum narratur serpere quidam

Scriptor, quem dudum livor adurit edax.

Quis caput obscuris contectum utcumque cavernis

Tollere humo miserum propulit anguiculum?

Aut hunc fruge sua aequorei pavere Britani,

Aut hic Campano gramine corda tumet.»

CAPUT XI.

Ut, regnante Honorio, Gratianus et Constantinus

in Brittania tyranni creati; et mox prior in Brittania,

secundus in Gallia, sint interempti.

Anno ab incarnatione Domini CCCCVII, tenente imperium Honorio Augusto, filio Theodosii minoris, loco ab Augusto X.LIIII, ante biennium Romanae inruptionis, quae per Halaricum regem Gothorum facta est, cum gentes Halanorum, Suevorum, Vandalorum, multaeque cum his aliae, protritis Francis, transito Hreno, totas per Gallias saevirent, apud Brittanias Gratianus municeps tyrannus creatur, et occiditur. Huius loco Constantinus ex infima militia propter solam spem nominis sine merito virtutis eligitur; qui continuo, ut invasit imperium, in Gallias transiit. Ibi saepe a barbaris incertis foederibus inlusus, detrimento magis reipuplicae fuit; unde mox, iubente Honorio, Constantius comes in Galliam cum exercitu profectus, apud Arelatem civitatem eum clausit, cepit, occidit; Constantemque filium eius, quem ex monacho Caesarem fecerat, Gerontius comes suus apud Viennam interfecit.

Fracta est autem Roma a Gothis anno milesimo CLXIIII suae conditionis, ex quo tempore Romani in Brittania regnare cessarunt, post annos ferme CCCCLXX, ex quo Gaius Iulius Caesar eandem insulam adiit. Habitabant autem intra vallum, quod Severum trans insulam fecisse commemoravimus, ad plagam meridianam, quod civitates, farus, pontes, et stratae ibidem factae usque hodie testantur; ceterum ulteriores Brittaniae partes, vel eas etiam, quae ultra Brittaniam sunt, insulas iure dominandi possidebant.

CAPUT XII.

Ut Brittones a Scottis vastati Pictisque, Romanorum auxilia

quaesierint, qui secundo venientes, murum trans insulam fecerint;

sed hoc confestim a praefatis hostibus interrupto

[al., hi interrupti], maiore sint calamitate depressi.

Exin Brittania in parte Brettonum, omni armato milite, militaribus copiis universis, tota floridae iuventutis alacritate spoliata, quae tyrannorum temeritate abducta nusquam ultra domum rediit, praedae tantum patuit, utpote omnis bellici usus prorsus ignara; denique subito duabus gentibus transmarinis vehementer saevis, Scottorum a circio, Pictorum ab aquilone, multos stupet gemitque per annos. Transmarinas autem dicimus has gentes, non quod extra Brittaniam essent positae; sed quia a parte Brettonum erant remotae, duobus sinibus maris interiacentibus, quorum unus ab orientali mari, alter ab occidentali, Brittaniae terras longe lateque inrumpit, quamvis ad se invicem pertingere non possint.

Orientalis habet in medio sui urbem Giudi, occidentalis supra se, hoc est ad dexteram sui, habet urbem Alcluith, quod lingua eorum significat petram Cluith; est enim iuxta fluvium nominis illius.

Ob harum ergo infestationem gentium Brettones legatos Romam cum epistulis mittentes, lacrimosis precibus auxilia flagitabant, subiectionemque continuam, dummodo hostis inminens longius arceretur, promittebant. Quibus mox legio destinatur armata, quae, ubi insulam advecta, et congressa est cum hostibus, magnam eorum multitudinem sternens, ceteros sociorum finibus expulit; eosque interim a dirissima depressione liberatos, hortata est instruere inter duo maria trans insulam murum, qui arcendis hostibus posset esse praesidio; sicque domum cum triumpho magno reversa est. At insulani murum, quem iussi fuerant, non tam lapidibus quam cespitibus construentes, utpote nullum tanti operis artificem habentes, ad nihil utilem statuunt. Fecerunt autem eum inter duo freta vel sinus, de quibus diximus, maris, per milia passuum plurima; ut, ubi aquarum munitio deerat, ibi praesidio valli fines suos ab hostium inruptione defenderent. Cuius operis ibidem facti, id est valli latissimi et altissimi, usque hodie certissima vestigia cernere licet. Incipit autem duorum ferme milium spatio a monasterio Aebbercurnig ad occidentem in loco, qui sermone Pictorum Peanfahel, lingua autem Anglorum Penneltun appellatur; et tendens contra occidentem terminatur iuxta urbem Alcluith.

Verum priores inimici, ut Romanum militem abisse conspexerant, mox advecti navibus inrumpunt terminos, caeduntque omnia, et quasi maturam segetem obvia quaeque metunt, calcant, transeunt; unde rursum mittuntur Romam legati, flebili voce auxilium inplorantes, ne penitus misera patria deleretur, ne nomen Romanae provinciae, quod apud eos tam diu claruerat, exterarum gentium inprobitate obrutum vilesceret. Rursum mittitur legio, quae inopinata tempore autumni adveniens, magnas hostium strages dedit, eosque, qui evadere poterant, omnes trans maria fugavit, qui prius anniversarias praedas trans maria nullo obsistente cogere solebant.

Tum Romani denuntiavere Brettonibus non se ultra ob eorum defensionem tam laboriosis expeditionibus posse fatigari; ipsos potius monent arma corripere, et certandi cum hostibus studium subire, qui non aliam ob causam, quam si ipsi inertia solverentur, eis possent esse fortiores. Quin etiam, quia et hoc sociis, quos derelinquere cogebantur, aliquid commodi adlaturum putabant, murum a mari ad mare recto tramite inter urbes, quae ibidem ob metum hostium factae fuerant, ubi et Severus quondam vallum fecerat, firmo de lapide conlocarunt; quem videlicet murum hactenus famosum atque conspicuum, sumtu puplico privatoque, adiuncta secum Brittanorum manu, construebant, VIII pedes latum, et XII altum, recta ab oriente in occasum linea, ut usque hodie intuentibus clarum est; quo mox condito dant fortia segni populo monita, praebent instituendorum exemplaria armorum. Sed et in litore oceani ad meridiem, quo naves eorum habebantur, quia et inde barbarorum inruptio timebatur, turres per intervalla ad prospectum maris conlocant, et valedicunt sociis tanquam ultra non reversuri.

Quibus ad sua remeantibus, cognita Scotti Pictique reditus denegatione, redeunt confestim ipsi, et solito confidentiores facti, omnem aquilonalem extremamque insulae partem pro indigenis ad murum usque capessunt. Statuitur ad haec in edito arcis acies segnis, ubi trementi corde stupida die noctuque marcebat. At contra non cessant uncinata hostium tela; ignavi propugnatores miserrime de muris tracti solo adlidebantur. Quid plura? relictis civitatibus ac muro fugiunt, disperguntur. Insequitur hostis, adcelerantur strages cunctis crudeliores prioribus. Sicut enim agni a feris, ita miseri cives discerpuntur ab hostibus; unde a mansionibus ac possessiunculis suis eiecti, inminens sibi famis periculum latrocinio ac rapacitate mutua temperabant, augentes externas domesticis motibus clades, donec omnis regio totius cibi sustentaculo, excepto venandi solacio, vacuaretur.

CAPUT XIII.

Ut, regnante Theodosio minore, cuius tempore

Palladius ad Scottos in Christum credentes missus est, Brittones ab

Aetio consule auxilium flagitantes non impetraverint.

Anno dominicae incarnationis CCCCXXIII, Theodosius iunior post Honorium XLV ab Augusto regnum suscipiens, XX et VI annis tenuit; cuius anno imperii VIII Palladius ad Scottos in Christum credentes a pontifice Romanae ecclesiae Celestino primus mittitur episcopus.

Anno autem regni eius XXIII, Aetius vir inlustris, qui et patricius fuit, tertium cum Simmacho gessit consulatum. Ad hunc pauperculae Brettonum reliquiae mittunt epistulam, cuius hoc principium est: «Aetio ter consuli gemitus Brittanorum;» et in processu epistulae ita suas calamitates explicant: «Repellunt barbari ad mare, repellit mare ad barbaros; inter haec oriuntur duo genera funerum, aut iugulamur, aut mergimur.» Neque haec tamen agentes quicquam ab illo auxilii impetrare quiverunt, utpote qui gravissimis eo tempore bellis cum Blaedla et Attila regibus Hunorum erat occupatus; et quamvis anno ante hunc proximo Blaedla Attilae fratris sui sit interemtus insidiis, Attila tamen ipse adeo intolerabilis reipuplicae remansit hostis, ut totam pene Europam, excisis invasisque civitatibus atque castellis, conroderet. Quin et hisdem temporibus fames Constantinopolim invasit; nec mora pestis secuta est; sed et plurimi eiusdem urbis muri cum LVII turribus conruerunt; multis quoque civitatibus conlapsis, fames et aerum pestifer odor plura hominum milia iumentorumque delevit.

CAPUT XIV.

Ut Brittones fame famosa coacti [al., fame coacti],

Barbaros suis e finibus pepulerint; nec mora, frugum copia, luxuria,

pestilentia, et exterminium gentis secutum sit.

Interea Brettones fames sua praefata magis magisque adficiens, ac famam suae malitiae posteris diuturnam relinquens, multos eorum coegit victas infestis praedonibus dare manus, alios vero numquam, quin potius confidentes in divinum, ubi humanum cessabat auxilium, de ipsis montibus, speluncis, ac saltibus continue rebellabant; et tum primum inimicis, qui per multos annos praedas in terra agebant, strages dare coeperunt. Revertuntur ergo inpudentes grassatores Hiberni domus, post non longum tempus reversuri; Picti in extrema parte insulae tunc primum et deinceps quieverunt, praedas tamen nonnumquam exinde et contritiones de Brettonum gente agere non cessarunt.

Cessante autem vastatione hostili, tantis frugum copiis insula, quantas nulla retro aetas meminit, affluere coepit; cum quibus et luxuria crescere, et hanc continuo omnium lues scelerum comitari adceleravit; crudelitas praecipue, et odium veritatis, amorque mendacii, ita ut, siquis eorum mitior et veritati aliquatenus propior videretur, in hunc quasi Brittaniae subversorem omnium odia telaque sine respectu contorquerentur. Et non solum haec saeculares viri, sed etiam ipse grex Domini eiusque pastores egerunt; ebrietati, animositati, litigio, contentioni, invidiae, ceterisque huiusmodi facinoribus sua colla, abiecto levi iugo Christi, subdentes. Interea subito corruptae mentis homines acerba pestis corripuit, quae in brevi tantam eius multitudinem stravit, ut ne sepeliendis quidem mortuis vivi sufficerent; sed ne morte quidem suorum, nec timore mortis hi, qui supererant, a morte animae, qua peccando sternebantur, revocari poterant. Unde non multo post acrior gentem peccatricem ultio diri sceleris secuta est. Initum namque est consilium, quid agendum, ubi quaerendum esset praesidium ad evitandas vel repellendas tam feras tamque creberrimas gentium aquilonalium inruptiones; placuitque omnibus cum suo rege Vurtigerno, ut Saxonum gentem de transmarinis partibus in auxilium vocarent; quod Domini nutu dispositum esse constat, ut veniret contra improbos malum, sicut evidentius rerum exitus probavit.

CAPUT XV.

Ut invitata [al., add. in] Brittaniam gens Anglorum, primo

quidem adversarios longius eiecerit [al., abire compulerit]; sed non

multo post iuncto cum his foedere, in socios arma verterit.

Anno ab incarnatione Domini CCCCXLVIIII Marcianus cum Valentiniano XLVI ab Augusto regnum adeptus, VII annis tenuit. Tunc Anglorum sive Saxonum gens, invitata a rege praefato, Brittaniam tribus longis navibus advehitur, et in orientali parte insulae, iubente eodem rege, locum manendi, quasi pro patria pugnatura, re autem vera hanc expugnatura, suscipit. Inito ergo certamine cum hostibus, qui ab aquilone ad aciem venerant, victoriam sumsere Saxones. Quod ubi domi nuntiatum est, simul et insulae fertilitas, ac segnitia Brettonum; mittitur confestim illo classis prolixior, armatorum ferens manum fortiorem, quae praemissae adiuncta cohorti invincibilem fecit exercitum. Susceperunt ergo, qui advenerant, donantibus Brittanis, locum habitationis inter eos, ea condicione, ut hi pro patriae pace et salute contra adversarios militarent, illi militantibus debita stipendia conferrent.

Advenerant autem de tribus Germaniae populis fortioribus, id est Saxonibus, Anglis, Iutis. De Iutarum origine sunt Cantuarii et Victuarii, hoc est ea gens, quae Vectam tenet insulam, et ea, quae usque hodie in provincia Occidentalium Saxonum Iutarum natio nominatur, posita contra ipsam insulam Vectam. De Saxonibus, id est ea regione, quae nunc Antiquorum Saxonum cognominatur, venere Orientales Saxones, Meridiani Saxones, Occidui Saxones. Porro de Anglis, hoc est de illa patria, quae Angulus dicitur, et ab eo tempore usque hodie manere desertus inter provincias Iutarum et Saxonum perhibetur, Orientales Angli, Mediterranei Angli, Merci, tota Nordanhymbrorum progenies, id est illarum gentium, quae ad Boream Humbri fluminis inhabitant, ceterique Anglorum populi sunt orti. Duces fuisse perhibentur eorum primi duo fratres Hengist et Horsa; e quibus Horsa postea occisus in bello a Brettonibus, hactenus in orientalibus Cantiae partibus monumentum habet suo nomine insigne. Erant autem filii Victgilsi, cuius pater Vitta, cuius pater Vecta, cuius pater Voden, de cuius stirpe multarum provinciarum regium genus originem duxit.

Non mora ergo, confluentibus certatim in insulam gentium memoratarum catervis, grandescere populus coepit advenarum, ita ut ipsis quoque, qui eos advocaverant, indigenis essent terrori. Tum subito inito ad tempus foedere cum Pictis, quos longius iam bellando pepulerant, in socios arma vertere incipiunt. Et primum quidem annonas sibi eos affluentius ministrare cogunt, quaerentesque occasionem divortii, protestantur, nisi profusior sibi alimentorum copia daretur, se cuncta insulae loca rupto foedere vastaturos. Neque aliquanto segnius minas effectibus prosequuntur. Siquidem, ut breviter dicam, accensus manibus paganorum ignis, iustas de sceleribus populi Dei ultiones expetiit, non illius inpar, qui quondam a Chaldaeis succensus, Hierosolymorum moenia, immo aedificia cuncta consumsit.

Sic enim et hic agente impio victore, immo disponente iusto Iudice, proximas quasque civitates agrosque depopulans, ab orientali mari usque ad occidentale, nullo prohibente, suum continuavit incendium, totamque prope insulae pereuntis superficiem obtexit. Ruebant aedificia puplica simul et privata, passim sacerdotes inter altaria trucidabantur, praesules cum populis sine ullo respectu honoris, ferro pariter et flammis absumebantur; nec erat, qui crudeliter interemtos sepulturae traderet. Itaque nonnulli de miserandis reliquiis in montibus conprehensi, acervatim iugulabantur; alii fame confecti procedentes manus hostibus dabant, pro accipiendis alimentorum subsidiis aeternum subituri servitium, si tamen non continuo trucidarentur; alii transmarinas regiones dolentes petebant; alii perstantes in patria trepidi pauperem vitam in montibus, silvis, vel rupibus arduis suspecta semper mente agebant.

CAPUT XVI.

Ut Brittones primam de gente Anglorum victoriam,

duce Ambrosio Romano homine, sumpserint.

At ubi hostilis exercitus exterminatis dispersisque insulae indigenis, domum reversus est, coeperunt et illi paulatim vires animosque resumere, emergentes de latibulis, quibus abditi fuerant, et unanimo consensu auxilium caeleste precantes, ne usque ad internicionem usquequaque delerentur. Utebantur eo tempore duce Ambrosio Aureliano, viro modesto, qui solus forte Romanae gentis praefatae tempestati superfuerat, occisis in eadem parentibus regium nomen et insigne ferentibus. Hoc ergo duce vires capessunt Brettones, et victores provocantes ad proelium, victoriam ipsi Deo favente suscipiunt. Et ex eo temporc nunc cives, nunc hostes vincebant, usque ad annum obsessionis Badonici montis, quando non minimas eisdem hostibus strages dabant, XLmo circiter et IIIIo anno adventus eorum in Brittaniam. Sed haec postmodum.

CAPUT XVII.

Ut Germanus episcopus cum Lupo Brittaniam

navigans, et primo maris, et postmodum Pelagianorum

tempestatem divina virtute sedaverit.

Ante paucos sane adventus eorum annos heresis Pelagiana per Agricolam inlata, Severiani episcopi Pelagiani filium, fidem Brittaniarum feda peste commaculaverat. Verum Brittanni, cum neque suscipere dogma perversum gratiam Christi blasphemando ullatenus vellent, neque versutiam nefariae persuasionis refutare verbis certando sufficerent, inveniunt salubre consilium, ut a Gallicanis antistitibus auxilium belli spiritalis inquirant. Quam ob causam collecta magna synodo quaerebatur in commune, qui illic ad succurrendum fidei mitti deberent; atque omnium iudicio electi sunt apostolici sacerdotes Germanus Autissidorensis et Lupus Trecasenae civitatis episcopi, qui ad confirmandam fidem gratiae caelestis Brittanias venirent. Qui cum promta devotione preces et iussa sanctae ecclesiae suscepissent, intrant oceanum et usque ad medium itineris, quo a Gallico sinu Brittanias usque tenditur, secundis flatibus navis tuta volabat. Tum subito occurrit pergentibus inimica vis daemonum, qui tantos talesque viros ad recuperandam tendere populorum salutem inviderent; concitant procellas, caelum diemque nubium nocte subducunt; ventorum furores vela non sustinent; cedebant ministeria victa nautarum; ferebatur navigium oratione, non viribus; et casu dux ipse vel pontifex fractus corpore, lassitudine ac sopore resolutus est. Tum vero, quasi repugnatore cessante, tempestas excitata convaluit, et iam navigium superfusis fluctibus mergebatur. Tum beatus Lupus omnesque turbati excitant seniorem elementis furentibus obponendum; qui periculi inmanitate constantior, Christum invocat, et adsumto in nomine sanctae Trinitatis levi aquae spargine fluctus saevientes obprimit, collegam commonet, hortatur universos, oratio uno ore et clamore profunditur; adest divinitas, fugantur inimici, tranquillitas serena subsequitur, venti e contrario ad itineris ministeria revertuntur, decursisque brevi spatiis pelagi, optati littoris quiete potiuntur. Ibi conveniens ex diversis partibus multitudo excepit sacerdotes, quos venturos etiam vaticinatio adversa praedixerat. Nuntiabant enim sinistri spiritus, quod timebant, qui imperio sacerdotum dum ab obsessis corporibus detruduntur, et tempestatis ordinem, et pericula, quae intulerant, fatebantur, victosque se eorum meritis et imperio non negabant.

Interea Brittaniarum insulam apostolici sacerdotes raptim opinione, praedicatione, virtutibus impleverunt; divinusque per eos sermo cotidie non solum in ecclesiis, verum etiam per trivia, per rura praedicabatur; ita ut passim et fideles catholici firmarentur, et depravati viam correctionis agnoscerent. Erat illis apostolorum instar et gloria et auctoritas per conscientiam, doctrina per litteras, virtutes ex meritis. Itaque regionis universitas in eorum sententiam promta transierat. Latebant abditi sinistrae persuasionis auctores, et more maligni spiritus, gemebant perire sibi populos evadentes; ad extremum, diuturna meditatione concepta, praesumunt inire conflictum. Procedunt conspicui divitiis, veste fulgentes, circumdati adsentatione multorum; discrimenque certaminis subire maluerunt, quam in populo, quem subverterant, pudorem taciturnitatis incurrere, ne viderentur se ipsi silentio damnavisse. Illic plane inmensa multitudo etiam cum coniugibus ac liberis excita convenerat, aderat populus expectator, futurus et iudex, adstabant partes dispari condicione dissimiles; hinc divina fides, inde humana praesumtio; hinc pietas, inde superbia: inde Pelagius auctor, hinc Christus. Primo in loco beatissimi sacerdotes praebuerunt adversariis copiam disputandi, quae sola nuditate verborum diu inaniter et aures occupavit, et tempora; deinde antistites venerandi torrentes eloquii sui cum apostolicis et evangelicis imbribus profuderunt; miscebatur sermo proprius cum divino, et adsertiones molestissimas lectionum testimonia sequebantur. Convincitur vanitas, perfidia confutatur; ita ut ad singulas verborum obiectiones errare se, dum respondere nequiit, fateretur; populus arbiter vix manus continet, iudicium tamen clamore testatur.

CAPUT XVIII.

Ut idem filiam tribuni caecam inluminaverit,

ac deinde ad sanctum Albanum perveniens, reliquias

ibidem et ipsius acceperit, et beatorum apostolorum,

sive aliorum martyrum posuerit.

Tum subito quidam tribuniciae potestatis cum coniuge procedit in medium, filiam X annorum caecam curandam sacerdotibus offerens, quam illi adversariis offerri praeceperunt; sed hi conscientia puniente deterriti, iungunt cum parentibus preces, et curationem parvulae a sacerdotibus deprecantur; qui inclinatos animo adversarios intuentes, orationem breviter fundunt, ac deinde Germanus plenus Spiritu Sancto invocat Trinitatem; nec mora, adherentem lateri suo capsulam cum sanctorum reliquiis collo avulsam manibus conprehendit, eamque in conspectu omnium puellae oculis adplicavit, quos statim evacuatos tenebris lumen veritatis implevit.

Exultant parentes, miraculum populus contremescit; post quam diem ita ex animis omnium suasio iniqua deleta est, ut sacerdotum doctrinam sitientibus desideriis sectarentur.

Conpressa itaque perversitate damnabili, eiusque auctoribus confutatis, atque animis omnium fidei puritate conpositis, sacerdotes beatum Albanum martyrem, acturi Deo per ipsum gratias, petierunt, ubi Germanus omnium apostolorum diversorumque martyrum secum reliquias habens, facta oratione, iussit revelli sepulchrum, pretiosa ibidem munera conditurus; arbitrans oportunum, ut membra sanctorum ex diversis regionibus collecta, quos pares meritis receperat caelum, sepulchri quoque unius teneret hospitium. Quibus depositis honorifice atque sociatis, de loco ipso, ubi beati martyris effusus erat sanguis, massam pulveris secum portaturus abstulit, in qua apparebat, cruore servato, rubuisse martyrum aedem, persecutore pallente. Quibus ita gestis, innumera hominum eodem die ad Dominum turba conversa est.

CAPUT XIX.

Ut iidem causa infirmitatis ibidem detentus,

et incendia domorum orando restinxerit; et ipse

per visionem a suo sit languore curatus.

Unde dum redeunt, insidiator inimicus, casualibus laqueis praeparatis, Germani pedem lapsus occasione contrivit, ignorans merita illius, sicut Iob beatissimi, afflictione corporis propaganda; et dum aliquandiu uno in loco infirmitatis necessitate teneretur, in vicina, qua manebat, casula exarsit incendium; quod consumtis domibus, quae illic palustri harundine tegebantur, ad eum habitaculum, in quo idem iacebat, flabris stimulantibus ferebatur.

Concursus omnium ad antistitem convolavit, ut elatus manibus periculum, quod inminebat, evaderet; quibus increpatis moveri se fidei praesumtione non passus est. At multitudo omnis desperatione perterrita obviam currit incendio. Sed ut Dei potentia manifestior appareret, quicquid custodire temtaverat turba, consumitur; quod vero iacens et infirmus defenderat, reserato hospitio sancti viri, expavescens flamma transilivit, ultra citraque desaeviens; et inter globos flammantis incendii incolume tabernaculum, quod habitator inclusus servabat, emicuit. Exultat turba miraculo, et victam se divinis virtutibus gratulatur. Excubabat diebus ac noctibus ante tugurium pauperis vulgus sine numero; hi animas curare, hi cupientes corpora.

Referri nequeunt, quae Christus operabatur in famulo, qui virtutes faciebat infirmus; et cum debilitati suae nihil remedii pateretur adhiberi, quadam nocte candentem niveis vestibus vidit sibi adesse personam, quae manu extensa iacentem videretur adtollere, eumque consistere firmis vestigiis imperabat. Post quam horam ita, fugatis doloribus, recepit pristinam sanitatem, ut, die reddito, itineris laborem subiret intrepidus.

CAPUT XX.

Ut iidem episcopi Brittonibus in pugna auxilium

caeleste tulerint, sicque domum reversi sint. .

Interea Saxones Pictique bellum adversum Brettones iunctis viribus susceperunt, quos eadem necessitas in castra contraxerat; et cum trepidi partes suas pene inpares iudicarent, sanctorum antistitum auxilium petierunt; qui promissum maturantes adventum, tantum paventibus fiduciae contulerunt, ut accessisse maximus crederetur exercitus. Itaque apostolicis ducibus Christus militabat in castris. Aderant etiam quadragesimae venerabiles dies, quos religiosiores reddebat praesentia sacerdotum, in tantum, ut cotidianis praedicationibus instituti, certatim populi ad gratiam baptismatis convolarent. Nam maxima exercitus multitudo undam lavacri salutaris expetiit, et ecclesia ad diem resurrectionis dominicae frondibus contexta conponitur, atque in expeditione campestri instar civitatis aptatur. Madidus baptismate procedit exercitus, fides fervet in populo, et conterrito armorum praesidio, divinitatis expectatur auxilium. Institutio vel forma castitatis hostibus nuntiatur, qui victoriam quasi de inermi exercitu praesumentes, adsumta alacritate festinant; quorum tamen adventus exploratione cognoscitur.

Cumque, emensa sollemnitate paschali, recens de lavacro pars maior exercitus arma capere et bellum parare temtaret, Germanus ducem se proelii profitetur, eligit expeditos, circumiecta percurrit, et e regione, qua hostium sperabatur adventus, vallem circumdatam mediis montibus intuetur. Quo in loco novum conponit exercitum ipse dux agminis. Et iam aderat ferox hostium multitudo, quam adpropinquare intuebantur in insidiis constituti. Tum subito Germanus signifer universos admonet, et praedicat, ut voci suae uno clamore respondeant; securisque hostibus, qui se insperatos adesse confiderent, alleluiam tertio repetitam sacerdotes exclamabant.

Sequitur una vox omnium, et elatum clamorem repercusso aere montium conclusa multiplicant; hostile agmen terrore prosternitur, et super se non solum rupes circumdatas, sed etiam ipsam caeli machinam contremescunt, trepidationique iniectae vix sufficere pedum pernicitas credebatur. Passim fugiunt, arma proiciunt, gaudentes vel nuda corpora eripuisse discrimini; plures etiam timore praecipites flumen, quod transierant, devoravit. Ultionem suam innocens exercitus intuetur, et victoriae concessae otiosus spectator efficitur. Spolia colliguntur exposita, et caelestis palmae gaudia miles religiosus amplectitur. Triumphant pontifices hostibus fusis sine sanguine; triumphant victoria fide obtenta, non viribus.

Conposita itaque insula securitate multiplici, superatisque hostibus vel invisibilibus, vel carne conspicuis, reditum moliuntur pontifices. Quibus tranquillam navigationem et merita propria et intercessio beati martyris Albani paraverunt, quietosque eos suorum desideriis felix carina restituit.

CAPUT XXI.

Ut renascentibus virgultis Pelagianae pestis Germanus

cum Severo Brittaniam reversus, prius claudo iuveni incessum, deinde

et populo Dei, condemnatis sive emendatis haereticis,

gressum recuperarit fidei.

Nec multo interposito tempore nuntiatur ex eadem insula Pelagianam perversitatem iterato paucis auctoribus dilatari; rursusque ad beatissimum virum preces sacerdotum omnium deferuntur, ut causam Dei, quam prius obtinuerat, tutaretur. Quorum petitioni festinus obtemperat. Namque adiuncto sibi Severo, totius sanctitatis viro, qui erat discipulus beatissimi patris Lupi Trecasenorum episcopi, et tunc Treviris ordinatus episcopus, gentibus primae Germaniae verbum praedicabat, mare conscendit, et consentientibus elementis, tranquillo navigio Brittanias petit. Interea sinistri spiritus pervolantes totam insulam Germanum venire invitis vaticinationibus nuntiabant; in tantum, ut Elafius quidam, regionis illius primus, in occursu sanctorum sine ulla manifesti nuntii relatione properaret, exhibens secum filium, quem in ipso flore adulescentiae debilitas dolenda damnaverat. Erat enim arescentibus nervis contracto poplite, cui per siccitatem cruris usus vestigii negabatur. Hunc Elafium provincia tota subsequitur; veniunt sacerdotes, occurrit inscia multitudo, confestim benedictio et sermonis divini doctrina profunditur. Recognoscunt populum in ea, qua reliquerat, credulitate durantem; intellegunt culpam esse paucorum, inquirunt auctores, inventosque condemnant. Cum subito Elafius pedibus advolvitur sacerdotum, offerens filium, cuius necessitatem ipsa debilitas etiam sine precibus adlegabat; fit communis omnium dolor, praecipue sacerdotum, qui conceptam misericordiam ad divinam clementiam contulerunt; statimque adulescentem beatus Germanus sedere conpulit, adtrectat poplitem debilitate curvatum, et per tota infirmitatis spatia medicabilis dextera percurrit, salubremque tactum sanitas festina subsequitur.

Ariditas sucum, nervi officia receperunt, et in conspectu omnium filio incolumitas, patri filius restituitur. Inplentur populi stupore miraculi, et in pectoribus omnium fides catholica inculcata firmatur. Praedicatio deinde ad plebem de praevaricationis emendatione convertitur, omniumque sententia pravitatis auctores, qui erant expulsi insula, sacerdotibus adducuntur ad mediterranea deferendi, ut et regio absolutione, et illi emendatione fruerentur.

Factumque est, ut in illis locis multo ex eo tempore fides intemerata perduraret.

Itaque, conpositis omnibus, beati sacerdotes ea, qua venerant, prosperitate redierunt. Porro Germanus post haec ad Ravennam pro pace Armoricanae gentis supplicaturus advenit, ibique a Valentiniano et Placidia matre ipsius summa reverentia susceptus, migravit ad Christum. Cuius corpus honorifico agmine, comitantibus virtutum operibus, suam defertur ad urbem. Nec multo post Valentinianus ab Aetii patricii, quem occiderat, satellitibus interimitur, anno imperii Marciani VIo, cum quo simul Hesperium concidit regnum.

CAPUT XXII.

Ut Brittones, quiescentibus ad tempus

exteris, civilibus sese bellis contriverint, simul et

maioribus flagitiis submerserint.

Interea Brittaniae cessatum quidem est parumper ab externis, sed non a civilibus bellis. Manebant exterminia civitatum ab hoste derutarum ac desertarum; pugnabant contra invicem, qui hostem evaserant, cives. Attamen recente adhuc memoria calamitatis et cladis inflictae servabant utcumque reges, sacerdotes, privati, et optimates suum quique ordinem. At illis decedentibus, cum successisset actas tempestatis illius nescia, et praesentis solum serenitatis statum experta, ita cuncta veritatis ac iustitiae moderamina concussa ac subversa sunt, ut earum non dicam vestigium, sed ne memoria quidem, praeter in paucis et valde paucis ulla appareret. Qui inter alia inenarrabilium scelerum facta, quae historicus eorum Gildus flebili sermone describit, et hoc addebant, ut numquam genti Saxonum sive Anglorum, secum Brittaniam incolenti, verbum fidei praedicando committerent. Sed non tamen divina pietas plebem suam, quam praescivit, deseruit, quin multo digniores genti memoratae praecones veritatis, per quos crederet, destinavit.

CAPUT XXIII.

Ut sanctus papa Gregorius Augustinum cum monachis

ad praedicandum genti Anglorum mittens, epistola quoque illos

exhortatoria ne a laborando cessarent, confortaverit.

Siquidem anno ab incarnatione Domini DLXXXII Mauricius ab Augusto LIIII imperium suscipiens XX et I annis tenuit. Cuius anno regni X Gregorius, vir doctrina et actione praecipuus, pontificatum Romanae et apostolicae sedis sortitus rexit annos XIII, menses VI, et dies X. Qui divino admonitus instinctu anno XIIII eiusdem principis, adventus vero Anglorum in Brittanniam anno circiter CL, misit servum Dei Augustinum et alios plures cum eo monachos timentes Dominum praedicare verbum Dei genti Anglorum. Qui cum iussis pontificalibus obtemperantes memoratum opus adgredi coepissent, iamque aliquantulum itineris confecissent, perculsi timore inerti, redire domum potius, quam barbaram, feram, incredulamque gentem, cuius ne linguam quidem nossent, adire cogitabant, et hoc esse tutius communi consilio decernebant. Nec mora, Augustinum, quem eis episcopum ordinandum, si ab Anglis susciperentur, disposuerat, domum remittunt, qui a beato Gregorio humili supplicatu obtineret, ne tam periculosam, tam laboriosam, tam incertam peregrinationem adire deberent. Quibus ille exhortatorias mittens litteras, in opus eos verbi, divino confisos auxilio, proficisci suadet. Quarum videlicet litterarum ista est forma:

Gregorius servus servorum Dei servis Domini nostri.

Quia melius fuerat bona non incipere, quam ab his, quae coepta sunt, cogitatione retrorsum redire, summo studio, dilectissimi filii, oportet, ut opus bonum, quod auxiliante Domino coepistis, impleatis.

Nec labor vos ergo itineris, nec maledicorum hominum linguae deterreant; sed omni instantia, omnique fervore, quae inchoastis, Deo auctore peragite; scientes, quod laborem magnum maior aeternae retributionis gloria sequitur. Remeanti autem Augustino praeposito vestro, quem et abbatem vobis constituimus, in omnibus humiliter oboedite; scientes hoc vestris animabus per omnia profuturum, quicquid a vobis fuerit in eius admonitione conpletum. Omnipotens Deus sua vos gratia protegat, et vestri laboris fructum in aeterna me patria videre concedat; quatinus etsi vobiscum laborare nequeo, simul in gaudio retributionis inveniar, quia laborare scilicet volo.

Deus vos incolumes custodiat, dilectissimi filii.

Data die X Kalendarum Augustarum, imperante domino nostro Mauricio Tiberio piissimo Augusto anno XIIII, post consulatum eiusdem domini nostri anno XIII, indictione XIIII.

CAPUT XXIV.

Ut Arelatensi episcopo [al., archiepiscopo] epistolam

pro eorum susceptione miserit.

Misit etiam tunc isdem venerandus pontifex ad Etherium Arelatensem archiepiscopum, ut Augustinum Brittaniam pergentem benigne susciperet, litteras, quarum iste est textus:

Reverentissimo et sanctissimo fratri Etherio coepiscopo Gregorius servus servorum Dei.

Licet apud sacerdotes habentes Deo placitam caritatem religiosi viri nullius commendatione indigeant; quia tamen aptum scribendi se tempus ingessit, fraternitati vestrae nostra mittere scripta curavimus; insinuantes latorem praesentium Augustinum servum Dei, de cuius certi sumus studio, cum aliis servis Dei, illic nos pro utilitate animarum auxiliante Domino direxisse; quem necesse est, ut sacerdotali studio sanctitas vestra adiuvare, et sua ei solacia praebere festinet. Cui etiam, ut promtiores ad suffragandum possitis existere, causam vobis iniunximus subtiliter indicare; scientes quod, ea cognita, tota vos propter Deum devotione ad solaciandum, quia res exigit, commodetis. Candidum praeterea presbyterum, communem filium, quem ad gubernationem patrimonioli ecclesiae nostrae transmisimus, caritati vestrae in omnibus commendamus. Deus te incolumem custodiat, reverentissime frater.

Data die X Kalendarum Augustarum, imperante domino nostro Mauricio Tiberio piissimo Augusto, anno XIIII, post consulatum eiusdem domini nostri anno XIII, indictione XIIII.

CAPUT XXV.

Ut veniens Brittaniam Augustinus, primo in

insula Tanato, regi Cantuariorum praedicaret; et sic accepta

ab eo licentia, Cantiam praedicaturus intraverit.

Roboratus ergo confirmatione beati patris Gregorii, Augustinus cum famulis Christi, qui erant cum eo, rediit in opus verbi, pervenitque Brittaniam. Erat eo tempore rex Aedilberct in Cantia potentissimus, qui ad confinium usque Humbrae fluminis maximi, quo meridiani et septentrionales Anglorum populi dirimuntur, fines imperii tetenderat. Est autem ad orientalem Cantiae plagam Tanatos insula non modica, id est magnitudinis iuxta consuetudinem aestimationis Anglorum, familiarum DCrum, quam a continenti terra secernit fluvius Vantsumu, qui est latitudinis circiter trium stadiorum, et duobus tantum in locis est transmeabilis; utrumque enim caput protendit in mare. In hac ergo adplicuit servus Domini Augustinus, et socii eius, viri, ut ferunt, ferme XL. Acceperunt autem, praecipiente beato papa Gregorio, de gente Francorum interpretes; et mittens ad Aedilberctum mandavit se venisse de Roma, ac nuntium ferre optimum, qui sibi obtemperantibus aeterna in caelis gaudia, et regnum sine fine cum Deo vivo et vero futurum sine ulla dubietate promitteret. Qui, haec audiens, manere illos in ea, quam adierant, insula, et eis necessaria ministrari, donec videret, quid eis faceret, iussit. Nam et antea fama ad eum Christianae religionis pervenerat, utpote qui et uxorem habebat Christianam de gente Francorum regia, vocabulo Bercta; quam ea condicione a parentibus acceperat, ut ritum fidei ac religionis suae cum episcopo, quem ei adiutorem fidei dederant, nomine Liudhardo, inviolatum servare licentiam haberet.

Post dies ergo venit ad insulam rex, et residens sub divo, iussit Augustinum cum sociis ad suum ibidem advenire colloquium. Caverat enim, ne in aliquam domum ad se introirent, vetere usus augurio, ne superventu suo, siquid malificae artis habuissent, eum superando deciperent. At illi non daemonica, sed divina virtute praediti, veniebant crucem pro vexillo ferentes argenteam, et imaginem Domini Salvatoris in tabula depictam, laetaniasque canentes pro sua simul et eorum, propter quos et ad quos venerant, salute aeterna, Domino supplicabant. Cumque ad iussionem regis residentes verbum ei vitae una cum omnibus, qui aderant, eius comitibus praedicarent, respondit ille dicens: «Pulchra sunt quidem verba et promissa, quae adfertis; sed quia nova sunt et incerta, non his possum adsensum tribuere, relictis eis, quae tanto tempore cum omni Anglorum gente servavi. Verum quia de longe huc peregrini venistis, et, ut ego mihi videor perspexisse, ea, quae vos vera et optima credebatis, nobis quoque communicare desiderastis, nolumus molesti esse vobis; quin potius benigno vos hospitio recipere, et, quae victui sunt vestro necessaria, ministrare curamus; nec prohibemus, quin omnes, quos potestis, fidei vestrae religionis praedicando societis.» Dedit ergo eis mansionem in civitate Doruvernensi, quae imperii sui totius erat metropolis, eisque, ut promiserat, cum administratione victus temporalis licentiam quoque praedicandi non abstulit. Fertur autem, quia adpropinquantes civitati, more suo cum cruce sancta et imagine magni regis Domini nostri Iesu Christi hanc laetaniam consona voce modularentur: «Deprecamur te, Domine, in omni misericordia tua, ut auferatur furor tuus et ira tua a civitate ista, et de domo sancta tua, quoniam peccavimus. Alleluia.»

CAPUT XXVI.

Ut idem in Cantia primitivae Ecclesiae

et doctrinam sit imitatus et vitam, atque in urbe regis

sedem episcopatus acceperit.

At ubi datam sibi mansionem intraverant, coeperunt apostolicam primitivae ecclesiae vitam imitari; orationibus videlicet assiduis, vigiliis ac ieiuniis serviendo, verbum vitae, quibus poterant, praedicando, cuncta huius mundi velut aliena spernendo, ea tantum, quae victui necessaria videbantur, ab eis, quos docebant, accipiendo, secundum ea, quae docebant, ipsi per omnia vivendo, et paratum ad patiendum adversa quaeque, vel etiam moriendum pro ea, quam praedicabant, veritate animum habendo. Quid mora? Crediderunt nonnulli et baptizabantur, mirantes simplicitatem innocentis vitae, ac dulcedinem doctrinae eorum caelestis. Erat autem prope ipsam civitatem ad orientem ecclesia in honorem sancti Martini antiquitus facta, dum adhuc Romani Brittaniam incolerent, in qua regina, quam Christianam fuisse praediximus, orare consuerat. In hac ergo et ipsi primo convenire, psallere, orare, missas facere, praedicare, et baptizare coeperunt; donec, rege ad fidem converso, maiorem praedicandi per omnia, et ecclesias fabricandi vel restaurandi licentiam acciperent.

At ubi ipse etiam inter alios delectatus vita mundissima sima sanctorum, et promissis eorum suavissimis, quae vera esse miraculorum quoque multorum ostensione firmaverant, credens baptizatus est, coepere plures cotidie ad audiendum verbum confluere, ac, relicto gentilitatis ritu, unitati se sanctae Christi ecclesiae credendo sociare. Quorum fidei et conversioni ita congratulatus esse rex perhibetur, ut nullum tamen cogeret ad Christianismum; sed tantummodo credentes artiori dilectione, quasi concives sibi regni caelestis, amplecteretur. Didicerat enim a doctoribus auctoribusque suae salutis servitium Christi voluntarium, non coacticium esse debere. Nec distulit, quin etiam ipsis doctoribus suis locum sedis eorum gradui congruum in Doruverni metropoli sua donaret, simul et necessarias in diversis speciebus possessiones conferret.

CAPUT XXVII.

Ut idem episcopus factus, Gregorio papae,

quae sint Brittaniae gesta mandarit, et [al. add. de] simul

necessariis eius responsa petens acceperit.

Interea vir Domini Augustinus venit Arelas, et ab archiepiscopo eiusdem civitatis Aetherio, iuxta quod iussa sancti patris Gregorii acceperant, archiepiscopus genti Anglorum ordinatus est; reversusque Brittaniam misit continuo Roman Laurentium presbyterum et Petrum monachum, qui beato pontifici Gregorio gentem Anglorum fidem Christi suscepisse, ac se episcopum factum esse referrent; simul et de eis, quae necessariae videbantur, quaestionibus eius consulta flagitans. Nec mora, congrua quaesitui responsa recepit; quae etiam huic historiae nostrae commodum duximus indere.

I. Interrogatio beati Augustini episcopi Cantuariorum ecclesiae: De episcopis, qualiter cum suis clericis conversentur, vel de his, quae fidelium oblationibus accedunt altario; quantae debeant fieri portiones et qualiter episcopus agere in ecclesia debeat?

Respondit Gregorius papa urbis Romae: Sacra scriptura testatur, quam te bene nosse dubium non est, et specialiter beati Pauli ad Timotheum epistulae, in quibus eum erudire studuit, qualiter in domo Dei conversari debuisset. Mos autem sedis apostolicae est ordinatis episcopis praecepta tradere, ut omni stipendio, quod accedit, quattuor debeant fieri portiones; una videlicet episcopo et familiae propter hospitalitatem atque susceptionem, alia clero, tertia pauperibus, quarta ecclesiis reparandis. Sed quia tua fraternitas monasterii regulis erudita, seorsum fieri non debet a clericis suis in ecclesia Anglorum, quae auctore Deo nuper adhuc ad fidem perducta est, hanc debet conversationem instituere, quae initio nascentis ecclesiae fuit patribus nostris; in quibus nullus eorum ex his, quae possidebant, aliquid suum esse dicebat, sed erant eis omnia communia.

Siqui vero sunt clerici extra sacros ordines constituti, qui se continere non possunt, sortiri uxores debent, et stipendia sua exterius accipere; quia et de hisdem patribus, de quibus praefati sumus, novimus scriptum, quod dividebatur singulis, prout cuique opus erat. De eorum quoque stipendio cogitandum atque providendum est, et sub ecclesiastica regula sunt tenendi, ut bonis moribus vivant, et canendis psalmis invigilent, et ab omnibus inlicitis et cor et linguam et corpus Deo auctore conservent. Communi autem vita viventibus iam de faciendis portionibus, vel exhibenda hospitalitate, et adimplenda misericordia nobis quid erit loquendum?

Cum omne, quod superest, in causis piis ac religiosis erogandum est, Domino magistro omnium docente: «Quod superest, date elemosinam, et ecce omnia munda sunt vobis.»

II. Interrogatio Augustini: Cum una sit fides, sunt ecclesiarum diversae consuetudines, et altera consuetudo missarum in sancta Romana ecclesia, atque altera in Galliarum tenetur?

Respondit Gregorius papa: Novit fraternitas tua Romanae ecclesiae consuetudinem, in qua se meminit nutritam. Sed mihi placet ut, sive in Romana, sive in Galliarum, seu in qualibet ecclesia aliquid invenisti, quod plus omnipotenti Deo possit placere, sollicite eligas, et in Anglorum ecclesia, quae adhuc ad fidem nova est, institutione praecipua, quae de multis ecclesiis colligere potuisti, infundas. Non enim pro locis res, sed pro bonis rebus loca amanda sunt. Ex singulis ergo quibusque ecclesiis, quae pia, quae religiosa, quae recta sunt, elige; et haec quasi in fasciculum collecta apud Anglorum mentes in consuetudinem depone.

III. Interrogatio Augustini: Obsecro, quid pati debeat, siquis aliquid de ecclesia furtu abstulerit?

Respondit Gregorius: Hoc tua fraternitas ex persona furis pensare potest, qualiter valeat corrigi. Sunt enim quidam, qui habentes subsidia furtum perpetrant, et sunt alii, qui hac in re ex inopia delinquunt; unde necesse est, ut quidam damnis, quidam vero verberibus, et quidam districtius, quidam autem lenius corrigantur.

Et cum paulo districtius agitur, ex caritate agendum est, et non ex furore; quia ipsi hoc praestatur, qui corrigitur, ne gehennae ignibus tradatur. Sic enim nos fidelibus tenere disciplinam debemus, sicut boni patres carnalibus filiis solent, quos et pro culpis verberibus feriunt, et tamen ipsos, quos doloribus adfligunt, habere heredes quaerunt; et quae possident, ipsis servant, quos irati insequi videntur. Haec ergo caritas in mente tenenda est, et ipsa modum correctionis dictat, ita ut mens extra rationis regulam omnino nihil faciat. Addes etiam, quomodo ea, quae furtu de ecclesiis abstulerint, reddere debeant. Sed absit, ut ecclesia cum augmento recipiat, quod de terrenis rebus videtur amittere, et lucra de vanis quaerere.

IIII. Interrogatio Augustini: Si debeant duo germani fratres singulas sorores accipere, quae sunt ab illis longa progenie generatae?

Respondit Gregorius: Hoc fieri modis omnibus licet; nequaquam enim in sacris eloquiis invenitur, quod huic capitulo contradicere videatur.

V. Interrogatio Augustini: Usque ad quotam generationem fideles debeant cum propinquis sibi coniugio copulari? et novercis et cognatis si liceat copulari coniugio?

Respondit Gregorius: Quaedam terrena lex in Romana repuplica permittit, ut sive frater et soror, seu duorum fratrum germanorum, vel duarum sororum filius et filia misceantur. Sed experimento didicimus ex tali coniugio sobolem non posse succrescere. Et sacra lex prohibet cognationis turpitudinem revelare. Unde necesse est, ut iam tertia vel quarta generatio fidelium licenter sibi iungi debeat; nam secunda, quam praediximus, a se omni modo debet abstinere. Cum noverca autem miscere grave est facinus, quia et in lege scriptum est: «Turpitudinem patris tui non revelabis.» Neque enim patris turpitudinem filius revelare potest. Sed quia scriptum est: «Erunt duo in carne una,» qui turpitudinem novercae, quae una caro cum patre fuit, revelare praesumserit, profecto patris turpitudinem revelavit. Cum cognata quoque miscere prohibitum est, quia per coniunctionem priorem caro fratris fuerit facta. Pro qua re etiam Iohannes Baptista capite truncatus est, et sancto martyrio consummatus, cui non est dictum, ut Christum negaret, et pro Christi confessione occisus est; sed quia isdem Dominus noster Iesus Christus dixerat: «Ego sum veritas»; quia pro veritate Iohannes occisus est, videlicet et pro Christo sanguinem fudit.

Quia vero sunt multi in Anglorum gente, qui, dum adhuc in infidelitate essent, huic nefando coniugio dicuntur admixti, ad fidem venientes admonendi sunt, ut se abstineant, et grave hoc esse peccatum cognoscant. Tremendum Dei iudicium timeant, ne pro carnali dilectione tormenta aeterni cruciatus incurrant. Non tamen pro hac re sacri corporis ac sanguinis Domini communione privandi sunt, ne in eis illa ulcisci videantur, in quibus se per ignorantiam ante lavacrum baptismatis adstrinxerunt. In hoc enim tempore sancta ecclesia quaedam per fervorem corrigit, quaedam per mansuetudinem tolerat, quaedam per considerationem dissimulat, atque ita portat et dissimulat, ut saepe malum, quod adversatur, portando et dissimulando conpescat. Omnes autem, qui ad fidem veniunt, admonendi sunt, ne tale aliquid audeant perpetrare. Siqui autem perpetraverint, corporis et sanguinis Domini communione privandi sunt; quia, sicut in his, qui per ignorantiam fecerunt, culpa aliquatenus toleranda est, ita in his fortiter insequenda, qui non metuunt sciendo peccare.

VI. Interrogatio Augustini: Si longinquitas itineris magna interiacet, ut episcopi non facile valeant convenire, an debeat sine aliorum episcoporum praesentia episcopus ordinari?

Respondit Gregorius: Et quidem in Anglorum ecclesia, in qua adhuc solus tu episcopus inveniris, ordinare episcopum non aliter nisi sine episcopis potes. Nam quando de Galliis episcopi veniunt, qui in ordinatione episcopi testes adsistant? Sed fraternitatem tuam ita volumus episcopos ordinare, ut ipsi sibi episcopi longo intervallo minime disiungantur, quatinus nulla sit necessitas, ut in ordinatione episcopi pastores quoque alii, quorum praesentia valde est utilis, facile debeant convenire. Cum igitur auctore Deo ita fuerint episcopi in propinquis sibi locis ordinati, per omnia episcoporum ordinatio sine adgregatis tribus vel quattuor episcopis fieri non debet. Nam in ipsis rebus spiritalibus, ut sapienter et mature disponantur, exemplum trahere a rebus etiam carnalibus possumus. Certe enim dum coniugia in mundo celebrantur, coniugati quique convocantur, ut qui in via iam coniugii praecesserunt, in subsequentis quoque copulae gaudio misceantur. Cur non ergo et in hac spiritali ordinatione, qua per sacrum ministerium homo Deo coniungitur, tales conveniant, qui vel in provectu ordinati episcopi gaudeant, vel pro eius custodia omnipotenti Deo preces pariter fundant?

VII. Interrogatio Augustini: Qualiter debemus cum Galliarum atque Brittaniarum episcopis agere?

Respondit Gregorius: In Galliarum episcopis nullam tibi auctoritatem tribuimus; quia ab antiquis praedecessorum meorum temporibus pallium Arelatensis episcopus accepit, quem nos privare auctoritate percepta minime debemus. Si igitur contingat, ut fraternitas tua ad Galliarum provinciam transeat, cum eodem Arelatense episcopo debet agerc, qualiter, siqua sunt in episcopis vitia, corrigantur. Qui si forte in disciplinac vigore tepidus cxistat, tuae fraternitatis zelo accendendus est. Cui etiam epistulas fecimus, ut cum tuae sanctitatis praesentia in Galliis, et ipse tota mente subveniat, et quae sunt Creatoris nostri iussioni contraria, ab episcoporum moribus conpescat. Ipse autem extra auctoritatem propriam episcopos Galliarum iudicare non poteris; sed suadendo, blandiendo, bona quoque opera eorum imitationi monstrando, pravorum mentes ad sanctitatis studia reforma; quia scriptum est in lege: «Per alienam messem transiens falcem mittere non debet, sed manu spicas conterere et manducare.» Falcem enim iudicii mittere non potes in ca segete, quae alteri videtur esse commissa; sed per affectum boni operis frumenta dominica vitiorum suorum paleis expolia, et in ecclesiae corpore monendo et persuadendo, quasi mandendo converte. Quicquid vero ex auctoritate agendum est, cum pracdicto Arelatense episcopo agatur, ne praetermitti possit hoc, quod antiqua patrum institutio invenit. Brittaniarum vero omnes episcopos tuae fraternitati committimus, ut indocti doceantur, infirmi persuasione roborentur, perversi auctoritate corrigantur.

VIII. Interrogatio Augustini: Si pregnans mulier debeat baptizari? aut postquam genuerit, post quantum tempus possit ecclesiam intrare? aut etiam, ne morte praeoccupetur, quod genuerit, post quot dies hcc liceat sacri baptismatis sacramenta percipere? aut post quantum temporis huic vir suus possit in carnis copulatione coniungi? aut, si menstrua consuetudine tenetur, an ecclesiam intrare ei liceat, aut sacrae communionis sacramenta percipere? aut vir suae coniugi permixtus, priusquam lavetur aqua, si ecclesiam possit intrare? vel etiam ad mysterium communionis sacrae accedere? Quae omnia rudi Anglorum genti oportet haberi conperta.

Respondit Gregorius: Hoc non ambigo fraternitatem tuam esse requisitam, cui iam et responsum reddidisse me arbitror. Sed hoc, quod ipse dicere et sentire potuisti, credo, quia mea apud te volueris responsione firmari. Mulier etenim pregnans cur non debeat baptizari, cum non sit ante omnipotentis Dei oculos culpa aliqua fecunditas carnis? Nam cum primi parentes nostri in paradiso deliquissent, inmortalitatem, quam acceperant, recto Dei iudicio perdiderunt. Quia itaque isdem omnipotens Deus humanum genus pro culpa sua funditus extinguere noluit, et inmortalitatem homini pro peccato suo abstulit, et tamen pro benignitate suae pietatis fecunditatem ei subolis reservavit. Quod ergo naturae humanae ex omnipotentis Dei dono servatum est, qua ratione poterit a sacri baptismatis gratia prohibere? In illo quippe mysterio, in quo omnis culpa funditus extinguitur, valde stultum est, si donum gratiae contradicere posse videatur.

Cum vero enixa fuerit mulier, post quot dies debeat ecclesiam intrare, testamenti veteris praeceptione didicisti, ut pro masculo diebus XXXIII, pro femina autem diebus LXVI debeat abstinere. Quod tamen sciendum est, quia in mysterio accipitur. Nam si hora eadem, qua genuerit, actura gratias intrat ecclesiam, nullo peccati pondere gravatur; voluptas ctenim carnis, non dolor in culpa est. In carnis autem commistione voluptas est; nam in prolis prolatione gemitus.

Unde et ipsi primae matri omnium dicitur: «In doloribus paries.» Si itaque enixam mulierem prohibemus ecclesiam intrare, ipsam ei poenam suam in culpam deputamus. Baptizare autem vel enixam mulierem, vel hoc quod genuerit, si mortis periculo urguetur, vel ipsam hora eadem, qua gignit, vel hoc, quod gignitur, eadem, qua natum est, nullo modo prohibetur; quia sancti mysterii gratia, sicut viventibus atque discernentibus cum magna discretione providenda est; ita his, quibus mors inminet, sine ulla dilatione offerenda; ne dum adhuc tempus ad praebendum redemtionis mysterium quaeritur, interveniente paululum mora, inveniri non valeat, qui redimatur.

Ad eius vero concubitum vir suus accedere non debet, quoadusque, qui gignitur, ablactatur Prava autem in coniugatorum moribus consuetudo surrexit, ut mulieres filios, quos gignunt, nutrire contemnant, eosque aliis mulieribus ad nutriendum tradant, quod videlicet ex sola causa incontinentiae videtur inventum; quia, dum se continere nolunt, despiciunt lactare, quos gignunt. Hae itaque, quae filios suos ex prava consuetudine aliis ad nutriendum tradunt, nisi purgationis tempus transierit, viris suis non debent admisceri; quippe quia et sine partus causa, cum in suetis menstruis detinentur, viris suis misceri prohibentur; ita ut morte lex sacra feriat, siquis vir ad menstruatam mulierem accedat. Quae tamen mulier, dum consuetudinem menstruam patitur, prohiberi ecclesiam intrare non debet, quia ei naturae superfluitas in culpam non valet reputari; et per hoc, quod invita patitur, iustum non est, ut ingressu ecclesiae privetur. Novimus namque, quod mulier, quae fluxum patiebatur sanguinis, post tergum Domini humiliter veniens vestimenti eius fimbriam tetigit, atque ab ea statim sua infirmitas recessit. Si ergo in fluxu sanguinis posita laudabiliter potuit Domini vestimentum tangere, cur, quae menstruam sanguinis patitur, ei non liceat Domini ecclesiam intrare? Sed dices: Illam infirmitas conpulit; has vero, de quibus loquimur, consuetudo constringit.

Perpende autem, frater carissime, quia omne, quod in hac mortali carne patimur ex infirmitate naturae, est digno Dei iudicio post culpam ordinatum. Esurire namque, sitire, aestuare, algere, lassescere ex infirmitate naturae est. Et quid est aliud contra famem alimenta, contra sitim potum, contra aestum auras, contra frigus vestem, contra lassitudinem requiem quaerere, nisi medicamentum quidem contra egritudines explorare? Feminae itaque et menstruus sui sanguinis fluxus egritudo est. Si igitur bene praesumsit, quae vestimentum Domini in langore posita tetigit, quod uni personae infirmanti conceditur, cur non concedatur cunctis mulieribus, quae naturae suae vitio infirmantur?

Sanctae autem communionis mysterium in eisdem diebus percipere non debet prohiberi. Si autem ex veneratione magna percipere non praesumit, laudanda est; sed si perceperit, non iudicanda. Bonarum quippe mentium est, et ibi aliquo modo culpas suas agnoscere, ubi culpa non est; quia saepe sine culpa agitur, quod venit ex culpa; unde etiam cum esurimus, sine culpa comedimus, quibus ex culpa primi hominis factum est, ut esuriamus. Menstrua enim consuetudo mulieribus non aliqua culpa est, videlicet quae naturaliter accedit.

Sed tamen quod natura ipsa ita vitiata est, ut etiam sine voluntatis studio videatur esse polluta, ex culpa venit vitium, in quo se ipsa, qualis per iudicium facta sit, humana natura cognoscat. Et homo, qui culpam sponte perpetravit, reatum culpae portet invitus. Atque ideo feminae cum semet ipsis considerent, et si in menstrua consuetudine ad sacramentum dominici corporis et sanguinis accedere non praesumant, de sua recta consideratione laudandae sunt; dum vero percipiendo ex religiosae vitae consuetudine eiusdem mysterii amore rapiuntur, reprimendae, sicut praediximus, non sunt. Sicut enim in testamento veteri exteriora opera observantur, ita in testamento novo non tam, quod exterius agitur, quam id, quod interius cogitatur, sollicita intentione adtenditur, ut subtili sententia puniatur. Nam cum multa lex velut inmunda manducare prohibeat, in evangelio tamen Dominus dicit: «Non quod intrat in os, coinquinat hominem; sed quae exeunt de ore, illa sunt, quae coinquinant hominem.» Atque paulo post subiecit exponens: «Ex corde exeunt cogitationes malae.» Ubi ubertim indicatum est, quia illud ab omnipotente Deo pollutum esse in opere ostenditur, quod ex pollutae cogitationis radice generatur. Unde Paulus quoque apostolus dicit: «Omnia munda mundis, coinquinatis autem et infidelibus nihil est mundum.» Atque mox eiusdem causam coinquinationis adnuntians subiungit: Coinquinata sunt enim et mens eorum et conscientia.» Si ergo ei cibus inmundus non est, cui mens inmunda non fuerit; cur, quod munda mente mulier ex natura patitur, ei in inmunditiam reputetur?

Vir autem cum propria coniuge dormiens, nisi lotus aqua, intrare ecclesiam non debet; sed neque lotus intrare statim debet. Lex autem veteri populo praecepit, ut mixtus vir mulieri, et lavari aqua debeat, et ante solis occasum ecclesiam non intrare; quod tamen intellegi spiritaliter potest. Quia mulieri vir miscetur, quando inlicitae concupiscentiae animus in cogitatione per delectationem coniungitur; quia, nisi prius ignis concupiscentiae a mente deferveat, dignum se congregationi fratrum aestimare non debet, qui se gravari per nequitiam pravae voluntatis videt. Quamvis de hac re diversae hominum nationes diversa sentiant, atque alia custodire videantur, Romanorum tamen semper ab antiquioribus usus fuit, post amixtioncm propriae coniugis, et lavacri purificationem quaerere, et ab ingressu ecclesiae paululum reverenter abstinere Nec haec dicentes culpam deputamus esse coniugium; sed quia ipsa licita amixtio coniugis sine voluntate carnis fieri non potest, a sacri loci ingressu abstinendum est; quia voluntas ipsa esse sine culpa nullatenus potest. Non enim de adulterio vel fornicatione, sed de legitimo coniugio natus fuerat, qui dicebat: «Ecce enim in iniquitatibus conceptus sum, et in delictis peperit me mater mea.»

Qui enim in iniquitatibus conceptum se noverat, a delicto se natum gemebat; quia portat in ramo umorem vitii, quem traxit ex radice. In quibus tamen verbis non amixtionem coniugum iniquitatem nominat, sed ipsam videlicet voluntatem amixtionis. Sunt etenim multa, quae licita ac legitima, et tamen in eorum actu aliquatenus fedamur; sicut saepe irascendo culpas insequimur, et tranquillitatem in nobis animi perturbamus; et cum rectum sit, quod agitur, non est tamen adprobabile, quod in eo animus perturbatur. Contra vitia quippe delinquentium iratus fuerat, qui diccbat: «Turbatus est prae ira oculus meus.» Quia enim non valet nisi tranquilla mens in contemplationis se lucem suspendere, in ira suum oculum turbatum dolebat; quia, dum male acta deorsum insequitur, confundi atque turbari a summorum contemplatione cogebatur. Et laudabilis ergo est ira contra vitium, et tamen molesta, qua turbatum se aliquem reatum incurrisse aestimabat. Oportet itaque legitimam carnis copulam, ut causa prolis sit, non voluntatis; et carnis commixtio creandorum liberorum sit gratia, non satisfactio vitiorum. Siquis vero suam coniugem non cupidine voluptatis raptus, sed solummodo creandorum liberorum gratia utitur, iste profecto sive de ingressu ecclesiae, seu de sumendo dominici corporis sanguinisque mysterio, suo est iudicio relinquendus; quia a nobis prohiberi non debet accipere, qui in igne positus nescit ardere. Cum vero non amor ortandi subolis, sed voluntas dominatur in opere commixtionis, habent coniuges etiam de sua commixtione, quod defleant. Hoc enim eis concedit sancta praedicatio, et tamen de ipsa concessione metu animum concutit. Nam cum Paulus apostolus diceret: «Qui se continere non potest, habeat uxorem suam,» statim subiungere curavit: «Hoc autem dico secundum indulgentiam, non secundum imperium.» Non enim indulgetur, quod licet, quia iustum est. Quod igitur indulgere dixit, culpam esse demonstravit.

Vigilanti vero mente pensandum est, quod in Sina monte Dominus ad populum locuturus prius eundem populum abstinere a mulieribus praecipit. Et si illic, ubi Dominus per creaturam subditam hominibus loquebatur, tanta provisione est munditia corporis requisita, ut, qui verba Dei perciperent, mulieribus mixti non essent: quanto magis mulieres, quae corpus Domini omnipotentis accipiunt, custodire in se munditiam carnis debent, ne ipsa inaestimabilis mystcrii magnitudine graventur? Hinc etiam ad David de pueris suis per sacerdotem dicitur, ut si a mulieribus mundi essent, panes propositionis acciperent, quos omnino non acciperent, nisi prius mundos eos David a mulieribus fateretur. Tunc autem vir, qui post amixtionem coniugis lotus aqua fuerit, etiam sacrae communionis mysterium valet accipere, cum ei iuxta praefinitam sententiam etiam ecclesiam licuerit intrare.

VIIII. Interrogatio Augustini: Si post inlusionem, quae per somnium solet accedere, vel corpus Domini quislibet accipere valeat: vel, si sacerdos sit, sacra mysteria celebrare?

Respondit Gregorius: Hunc quidem testamentum veteris legis, sicut in superiori capitulo iam diximus, pollutum dicit, et nisi lotum aqua ei usque ad vesperum intrare ecclesiam non concedit. Quod tamen aliter populus spiritalis intellegens sub eodem intellectu accipiet, quo praefati sumus; quia quasi per somnium inluditur, qui temtatus inmunditia, veris imaginibus in cogitatione inquinatur; sed lavandus est aqua, ut culpas cogitationis lacrimis abluat; et nisi prius ignis temtationis reciderit, reum se quasi usque ad vesperum cognoscat. Sed est in eadem inlusione valde necessaria discretio, quae subtiliter pensari debet, ex qua re accedat menti dormientis; aliquando enim ex crapula, aliquando ex naturae superfluitate vel infirmitate, aliquando ex cogitatione contingit. Et quidem cum ex naturae superfluitate vel infirmitate evenerit, omnimodo haec inlusio non est timenda; quia hanc animum nescientem pertulisse magis dolendum est, quam fecisse. Cum vero ultra modum appetitus gulae in sumendis alimentis rapitur, atque idcirco umorum receptacula gravantur, habet exinde animus aliquem reatum, non tamen usque ad prohibitionem percipiendi sancti mysterii vel missarum sollemnia celebrandi; cum fortasse aut festus dies exigit, aut exhiberi mysterium (pro eo, quod sacerdos alius in loco deest) ipsa necessitas conpellit. Nam si adsunt alii, qui implere ministerium valeant, inlusio pro crapula facta a perceptione sacri mysterii prohibere non debet; sed ab immolatione sacri mysterii abstinere, ut arbitror, humiliter debet; si tamen dormientis mentem turpi imaginatione non concusserit. Nam sunt, quibus ita plerumque inlusio nascitur, ut eorum animus, etiam in somno corporis positus, turpibus imaginationibus non fedetur. Qua in re unum ibi ostenditur ipsa mens rea, non tamen vel suo iudicio libera, cum se, etsi dormienti corpore, nihil meminit vidisse, tamen in vigiliis corporis meminit in ingluviem cecidisse. Sin vero ex turpi cogitatione vigilantis oritur inlusio dormientis, patet animo reatus suus; videt enim, a qua radice inquinatio illa processerit, quia, quod cogitavit sciens, hocpertulit nesciens. Sed pensandum est, ipsa cogitatio utrum suggestione an delectatione, vel, quod maius est, peccati consensu acciderit. Tribus enim modis impletur omne peccatum, videlicet suggestione, delectatione, consensu. Suggestio quippe fit per diabolum, delectatio per carnem, consensus per spiritum; quia et primam culpam serpens suggessit, Eva velut caro delectata est, Adam vero velut spiritus consensit; et necessaria est magna discretio, ut inter suggestionem atque delectationem, inter delectationem et consensum iudex sui animus praesideat. Cum enim malignus spiritus peccatum suggerit in mente, si nulla peccati delectatio sequatur, peccatum omnimodo perpetratum non est; cum vero delectare caro coeperit, tunc peccatum incipit nasci; si autem etiam ex deliberatione consentit, tunc peccatum cognoscitur perfici. In suggestione igitur peccati semen est, in delectatione fit nutrimentum, in consensu perfectio. Et saepe contingit, ut hoc, quod malignus spiritus seminat in cogitatione, caro in delectationem trahat; nec tamen anima eidem delectationi consentiat. Et cum caro delectare sine animo nequeat, ipse tamen animus carnis voluptatibus reluctans, in delectatione carnali aliquo modo ligatur invitus, ut ei ex ratione contradicat, ne consentiat; et tamen delectatione ligatus sit, sed ligatum se vehementer ingemiscat. Unde et ille caelestis exercitus praecipuus miles gemebat dicens: «Video aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae et captivum me ducentem in lege peccati, quae est in membris meis.» Si autem captivus erat, minimc pugnabat; sed et pugnabat; quapropter et captivus erat, et pugnabat igitur legi mentis, cui lex, quae in membris est, repugnabat. Si autem pugnabat, captivus non erat. Ecce itaque homo est, ut ita dixerim, captivus et liber; liber ex iustitia, quam diligit, captivus ex delectatione, quam portat invitus.

CAPUT XXVIII.

Ut papa Gregorius epistolam Arelatensi episcopo, pro

adiuvando in opere Dei Augustino, miserit.

Hucusque responsiones beati papae Gregorii ad consulta reverentissimi antistitis Augustini. Epistulam vero, quam se Arelatensi episcopo fecisse commemorat, ad Vergilium Aetherii successorem dederat; cuius haec forma est:

«Reverentissimo et sanctissimo fratri Vergilio coepiscopo Gregorius servus servorum Dei.

Quantus sit affectus venientibus sponte fratribus inpendendus, ex eo, quod plerumque solent caritatis causa invitari, cognoscitur. Et ideo, si communem fratrem Augustinum episcopum ad vos venire contigerit, ita illum dilectio vestra, sicut decet, affectuose dulciterque suscipiat, ut et ipsum consolationis suae bono refoveat, et alios, qualiter fraterna caritas colenda sit, doceat. Et quoniam sacpius evenit, ut hi, qui longe sunt positi, prius ab aliis, quae sunt emendanda, cognoscant; siquas fortasse fraternitati vestrae sacerdotum vel aliorum culpas intulerit, una cum eo residentes subtili cuncta investigatione perquirite, et ita vos in ea, quae Deum offendunt, et ad iracundiam provocant, districtos ac sollicitos exhibete, ut ad aliorum emendationem et vindicta culpabilem feriat, et innocentem falsa opinio non affligat. Deus te incolumem custodiat, reverentissime frater.

Data die X Kalendarum Iuliarum, imperante domino nostro Mauricio Tiberio piissimo Augusto anno XIX, post consulatum eiusdem domini anno XVIII, indictione IIII.»

CAPUT XXIX.

Ut idem Augustino pallium, et epistolam,

et plures verbi ministros miserit.

Praeterea idem papa Gregorius Augustino episcopo, quia suggesserat ei multam quidem sibi esse messem, sed operarios paucos, misit cum praefatis legatariis suis plures cooperatores ac verbi ministros; in quibus primi et praecipui erant Mellitus, Iustus, Paulinus, Rufinianus; et per eos generaliter universa, quae ad cultum erant ac ministerium ecclesiae necessaria, vasa videlicet sacra, et vestimenta altarium, ornamenta quoque ecclesiarum, et sacerdotalia vel clericilia indumenta, sanctorum etiam apostolorum ac martyrum reliquias, nec non et codices plurimos. Misit etiam litteras, in quibus significat se ei pallium direxisse, simul et insinuat, qualiter episcopos in Brittania constituere debuisset; quarum litterarum iste est textus: «Reverentissimo et sanctissimo fratri Augustino coepiscopo Gregorius servus servorum Dei.

Cum certum sit pro omnipotente Deo laborantibus ineffabilia aeterm regni praemia reservari; nobis tamen eis necessc est honorum beneficia tribuere, ut in spiritalis operis studio ex remuneratione valcant multiplicius insudare. Et quia nova Anglorum ecclesia ad omnipotentis Dei gratiam eodem Domino largiente, et te laborante perducta est, usum tibi pallii in ea ad sola missarum sollemnia agenda concedimus, ita ut per loca singula XII episcopos ordines, qui tuae subiaceant dicioni, quatinus Lundoniensis civitatis episcopus semper in posterum a synodo propria debeat consecrari, atque honoris pallium ab hac sancta et apostolica, cui Deo auctore descervio, sede percipiat. Ad Eburacam vero civitatem te volumus episcopum mittere, quem ipse iudicaucris ordinare; ita duntaxat, ut, si eadem civitas cum finitimis locis verbum Dei receperit, ipse quoque XII episcopos ordinet, et metropolitani honore perfruatur; quia ei quoque, si vita comes fuerit, pallium tribuere Domino favente disponimus, quem tamen tuae fraternitatis volumus dispositioni subiacere; post obitum vero tuum ita episcopis, quos ordinaverit, praesit, ut Lundoniensis episcopi nullo modo dicioni subiaceat. Sit vero inter Lundoniae et Eburacae civitatis episcopos in posterum honoris ista distinctio, ut ipse prior habeatur, qui prius fuerit ordinatus; communi autem consilio, et concordi actione quaeque sunt pro Christi zelo agenda disponant unanimiter; recte sentiant, et ea, quae senserint, non sibimet discrepando perficiant.

Tua vero fraternitas non solum eos episcopos, quos ordinaverit, neque hos tantummodo, qui per Eburacae episcopum fuerint ordinati, sed etiam omnes Brittaniae sacerdotes habeat Deo Domino nostro Iesu Christo auctore subiectos; quatinus ex lingua et vita tuae sanctitatis et recte credendi, et bene vivendi formam percipiant, atque officium suum fide ac moribus exsequentes, ad caelestia, cum Dominus voluerit, regna pertingant. Deus te incolumem custodiat, reverentissime frater.

Data die X. Kalendarum Iuliarum, imperante domino nostro Mauricio Tiberio piissimo Augusto anno XVIIII, post consulatum eiusdem domini anno XVIII, indictione IIII.

CAPUT XXX.

Exemplar epistolae quam Mellito abbati Brittaniam

pergenti misit [al., miserit ].

Abeuntibus autem praefatis legatariis, misit post eos beatus pater Gregorius litteras memoratu dignas, in quibus aperte, quam studiose erga salvationem nostrae gentis invigilaverit, ostendit, ita scribens:

«Dilectissimo filio Mellito abbati Gregorius servus servorum Dei.

Post discessum congregationis nostrae, quae tecum est, valde sumus suspensi redditi, quia nihil de prosperitate vestri itineris audisse nos contigit. Cum ergo Deus omnipotens vos ad reverentissimum virum fratrem nostrum Augustinum episcopum perduxerit, dicite ei, quid diu mecum de causa Anglorum cogitans tractavi; videlicet, quia fana idolorum destrui in eadem gente minime debeant; sed ipsa, quae in eis sunt, idola destruantur; aqua benedicta fiat, in eisdem fanis aspergatur, altaria construantur, reliquiae ponantur. Quia, si fana eadem bene constructa sunt, necesse est, ut a cultu daemonum in obsequio veri Dei debeant commutari; ut dum gens ipsa eadem fana sua non videt destrui, de corde errorem deponat, et Deum verum cognoscens ac adorans, ad loca, quae consuevit, familiarius concurrat. Et quia boves solent in sacrificio daemonum multos occidere, debet eis etiam hac de re aliqua sollemnitas immutari; ut die dedicationis, vel natalicii sanctorum martyrum, quorum illic reliquiae ponuntur, tabernacula sibi circa easdem ecclesias, quae ex fanis commutatae sunt, de ramis arborum faciant, et religiosis conviviis sollemnitatem celebrent; nec diabolo iam animalia immolent, et ad laudem Dei in esu suo animalia occidant, et donatori omnium de satietate sua gratias referant; ut dum eis aliqua exterius gaudia reservantur, ad interiora gaudia consentire facilius valeant.

Nam duris mentibus simul omnia abscidere impossibile esse non dubium est, quia et is, qui summum locum ascendere nititur, gradibus vel passibus, non autem saltibus elevatur. Sic Israelitico populo in Aegypto Dominus se quidem innotuit; sed tamen eis sacrificiorum usus, quae diabolo solebat exhibere, in culto proprio reservavit, ut eis in suo sacrificio animalia immolare praeciperet; quatinus cor mutantes, aliud de sacrificio amitterent, aliud retinerent; ut etsi ipsa essent animalia, quae offerre consueverant, vero tamen Deo haec et non idolis immolantes, iam sacrificia ipsa non essent. Haec igitur dilectionem tuam praedicto fratri necesse est dicere, ut ipse in praesenti illic positus perpendat, qualiter omnia debeat dispensare. Deus te incolumem custodiat, dilectissime fili.

Data die XV. Kalendarum Iuliarum, imperante domino nostro Mauricio Tiberio piissimo Augusto anno XIX, post consulatum eiusdem domini anno XVIII, indictione IIII.

CAPUT XXXI.

Ut Augustinum per litteras, ne de virtutibus

suis gloriaretur, hortatus sit.

Quo in tempore misit etiam Augustino epistulam super miraculis, quae per eum facta esse cognoverat, in qua eum, ne per illorum copiam periculum elationis incurreret, his verbis hortatur:

Scio, frater carissime, quia omnipotens Deus per dilectionem tuam in gentem, quam eligi voluit, magna miracula ostendit; unde necesse est, ut de eodem dono caelesti et timendo gaudeas, et gaudendo pertimescas. Gaudeas videlicet, quia Anglorum animae per exteriora miracula ad interiorem gratiam pertrahuntur; pertimescas vero, ne inter signa, quae fiunt, infirmus animus in sui praesumtione se elevet, et unde foras in honorem tollitur, inde per inanem gloriam intus cadat. Meminisse etenim debemus, quia discipuli cum gaudio a praedicatione redeuntes, dum caelesti magistro dicerent: «Domine, in nomine tuo etiam daemonia nobis subiecta sunt,» protinus audierunt: «Nolite gaudere super hoc, sed potius gaudete, quia nomina vestra scripta sunt in caelo.» In privata enim et temporali laetitia mentem posuerant, qui de miraculis gaudebant; sed de privata ad communem, de temporali ad aeternam laetitiam revocantur, quibus dicitur: «In hoc gaudete, quia nomina vestra scripta sunt in caelo.» Non enim omnes electi miracula faciunt, sed tamen eorum nomina omnium in caelo tenentur adscripta. Veritatis etenim discipulis esse gaudium non debet, nisi de eo bono, quod commune cum omnibus habent, et in quo finem laetitiae non habent.

Restat itaque, frater carissime, ut inter ea, quae operante Domino exterius facis, semper te interius subtiliter iudices ac subtiliter intellegas et temet ipsum quis sis, et quanta sit in eadem gente gratia, pro cuius conversione etiam faciendorum signorum dona percepisti. Et si quando te Creatori nostro seu per linguam, sive per operam reminisceris deliquisse, semper haec ad memoriam revoces, ut surgentem cordis gloriam memoria reatus premat. Et quicquid de faciendis signis acceperis, vel accepisti, haec non tibi, sed illis deputes donata, pro quorum tibi salute collata sunt.

CAPUT XXXII.

Ut Aedilbercto regi litteras et dona miserit.

Misit idem beatus papa Gregorius eodem tempore etiam regi Aedilbercto epistulam, simul et dona in diversis speciebus perplura; temporalibus quoque honoribus regem glorificare satagens, cui gloriae caelestis suo labore et industria notitiam provenisse gaudebat. Exemplar autem praefatae epistulae hoc est:

Domino gloriosissimo atque praecellentissimo filio Aedilbercto regi Anglorum Gregorius episcopus.

Propter hoc omnipotens Deus bonos quosque ad populorum regimina perducit, ut per eos omnibus, quibus praelati fuerint, dona suae pictatis inpendat. Quod in Anglorum gente factum cognovimus, cui vestra gloria idcirco est praeposita, ut per bona, quae vobis concessa sunt, etiam subiectae vobis genti superna beneficia praestarentur. Et ideo, gloriose fili, eam, quam accepisti divinitus gratiam, sollicita mente custodi, Christianam fidem in populis tibi subditis extendere festina, zelum rectitudinis tuae in eorum conversione multiplica, idolorum cultus insequere, fanorum aedificia everte, subditorum mores ex magna vitae munditia, exhortando, terrendo, blandiendo, corrigendo, et boni operis exempla monstrando aedifica; ut illum retributorem invenias in caelo, cuius nomen atque cognitionem dilataveris in terra. Ipse enim vestrae quoque gloriae nomen etiam posteris gloriosius reddet, cuius vos honorem quaeritis et servatis in gentibus.

Sic etenim Constantinus quondam piissimus imperator Romanam rempuplicam a perversis idolorum cultibus revocans omnipotenti Deo Domino nostro Iesu Christo secum subdidit, seque cum subiectis populis tota ad eum mente convertit. Unde factum est, ut antiquorum principum nomen suis vir ille laudibus vinceret, et tanto in opinione praecessores suos, quanto et in bono opere superaret. Et nunc itaque vestra gloria cognitionem unius Dei, Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, regibus ac populis sibimet subiectis festinet infundere, ut et antiquos gentis suae reges laudibus ac meritis transeat, et quanto in subiectis suis etiam aliena peccata deterserit, tanto etiam de peccatis propriis ante omnipotentis Dei terribile examen securior fiat.

Reverentissimus frater noster Augustinus episcopus in monasterii regula edoctus, sacrae scripturae scientia repletus, bonis auctore Deo operibus praeditus, quaeque vos ammonet, libenter audite, devote peragite, studiose in memoria reservate; quia, si vos eum in eo, quod pro omnipotente Deo loquitur, auditis, isdem omnipotens Deus hunc pro vobis exorantem celerius exaudit. Si enim, quod absit, verba eius postponitis, quando eum omnipotens Deus poterit audire pro vobis, quem vos neglegitis audire pro Deo? Tota igitur mente cum eo vos in fervore fidei stringite, atque adnisum illius virtute, quam vobis divi nitas tribuit, adiuvate, ut regni sui vos ipse faciat esse participes, cuius vos fidem in regno vestro recipi facitis et custodiri.

Praeterea scire vestram gloriam volumus, quia, sicut in scriptura sacra ex verbis Domini omnipotentis agnoscimus, praesentis mundi iam terminus iuxta est, et sanctorum regnum venturum est, quod nullo umquam poterit fine terminari. Adpropinquante autem eodem mundi termino, multa inminent, quae antea non fuerunt; videlicet immutationes aeris, terroresque de caelo, et contra ordinationem temporum tempestates, bella, fames, pestilentiae, terrae motus per loca; quae tamen non omnia nostris diebus ventura sunt, sed post nostros dies omnia subsequentur. Vos itaque, siqua ex his evenire in terra vestra cognoscitis, nullo modo vestrum animum perturbetis; quia idcirco haec signa de fine saeculi praemittuntur, ut de animabus nostris debeamus esse solliciti, de mortis hora suspecti, et venturo Iudici in bonis actibus inveniamur esse praeparati. Haec nunc, gloriose fili, paucis locutus sum, ut cum Christiana fides in regno vestro excreverit, nostra quoque apud vos locutio latior excrescat, et tanto plus loqui libeat, quanto se in mente nostra gaudia de gentis vestrae perfecta conversione multiplicant.

Parva autem exenia transmisi, quae vobis parva non erunt, cum a vobis ex beati Petri apostoli fuerint benedictione suscepta.

Omnipotens itaque Deus in vobis gratiam suam, quam coepit, perficiat, atque vitam vestram et hic per multorum annorum curricula extendat, et post longa tempora in caelestis vos patriae congregatione recipiat. Incolumem excellentiam vestram gratia superna custodiat, domine fili.

Data die X. Kalendarum Iuliarum, imperante domino nostro Mauricio Tiberio piissimo Augusto anno XVIIII, post consulatum eiusdem domini anno XVIII, indictione IIII.

CAPUT XXXIII.

Ut Augustinus Ecclesiam Salvatoris instauraverit,

et monasterium beati Petri apostoli fecerit;

et de primo eius abbate Petro.

At Augustinus, ubi in regia civitate sedem episcopalem, ut praediximus, accepit, recuperavit in ea, regio fultus adminiculo, ecclesiam, quam inibi antiquo Romanorum fidelium opere factam fuisse didicerat, et eam in nomine sancti Salvatoris Dei et Domini nostri Iesu Christi sacravit, atque ibidem sibi habitationem statuit et cunctis successoribus suis. Fecit autem et monasterium non longe ab ipsa civitate ad orientem, in quo, eius hortatu, Aedilberct ecclesiam beatorum apostolorum Petri et Pauli a fundamentis construxit, ac diversis donis ditavit, in qua et ipsius Augustini, et omnium episcoporum Doruvernensium, simul et regum Cantiae poni corpora possent. Quam tamen ecclesiam non ipse Augustinus, sed successor eius Laurentius consecravit.

Primus autem eiusdem monasterii abbas Petrus presbiter fuit, qui legatus Galliam missus demersus est in sinu maris, qui vocatur Amfleat, et ab incolis loci ignobili traditus sepulturae; sed omnipotens Deus ut, qualis meriti vir fuerit, demonstraret, omni nocte supra sepulchrum eius lux caelestis apparuit, donec animadvertentes vicini, qui videbant, sanctum fuisse virum, qui ibi esset sepultus, et investigantes, unde vel quis esset, abstulerunt corpus, et in Bononia civitate iuxta honorem tanto viro congruum in ecclesia posuerunt.

CAPUT XXXIV.

Ut Aedilfrid rex Nordanhymbrorum,

Scottorum gentes praelio conterens,

ab Anglorum finibus expulerit.

His temporibus regno Nordanhymbrorum praefuit rex fortissimus et gloriae cupidissimus Aedilfrid, qui plus omnibus Anglorum primatibus gentem vastavit Brettonum; ita ut Sauli quondam regi Israeliticae gentis conparandus videretur, excepto dumtaxat hoc, quod divinae erat religionis ignarus. Nemo enim in tribunis, nemo in regibus plures eorum terras, exterminatis vel subiugatis indigenis, aut tributarias genti Anglorum, aut habitabiles fecit. Cui merito poterat illud, quod benedicens filium patriarcha in personam Saulis dicebat, aptari: «Beniamin lupus rapax, mane comedet praedam et vespere dividet spolia.»

Unde motus eius profectibus Aedan rex Scottorum, qui Brittaniam inhabitant, venit contra eum cum inmenso ac forti exercitu; sed cum paucis victus aufugit. Siquidem in loco celeberrimo, qui dicitur Degsastann, id est Degsa lapis, omnis pene eius est caesus exercitus. In qua etiam pugna Theodbald frater Aedilfridi cum omni illo, quem ipse ducebat, exercitu peremtus est. Quod videlicet bellum Aedilfrid anno ab incarnatione Domini DCIII, regni autem sui, quod XX et IIII annis tenuit, anno XI, perfecit; porro anno Focatis, qui tum Romani regni apicem tenebat, primo. Neque ex eo tempore quisquam regum Scottorum in Brittania adversus gentem Anglorum usque ad hanc diem in proelium venire audebat.