B  I  B  L  I  O  T  H  E  C  A    A  U  G  U  S  T  A  N  A
           
  Alanus ab Insulis
ca. 1120 - 1202
     
   


A n t i c l a u d i a n u s
s i v e   D e   o f f i c i i s 
v i r i   b o n i   e t   p e r f e c t i


L i b e r   s e p t i m u s

____________________________________


Occurrit Fronesi uirtutum turba suoque
Pendet in amplexu, collum ligat, oscula prebet,
Felicem laudat reditum, cum grata labori
Reddatur merces, felici fine laborem
5
Concludens, nec iam risus et gaudia uendat
Spem timor offendens, cum res superata timorem
Sorbeat et longo succedant gaudia uoto.
Ergo sollerti studio Natura requirit
Materie summam, de qua presigne figuret
10
Hospicium, carnisque domum quam spiritus intret
Celestis, radietque suo domus hospite digna.
Excipit a terra quicquid purgacius in se
Terra tenet, quicquid sibi puri uendicat humor,
Quidue magis purum purus sibi destinat aer,
15
Vel defecatum retinet sibi purior ignis.
Diuidit a toto, diuisaque rursus in unum
Colligit in summa commiscens, dumque futurum
Sic prelibat opus, humani corporis aptat
Materiam, signans operis uexilla futuri.
20
Ergo materiam colere uis ignea donat
Que, quamuis soleat totam turbare quietem
Corporis et bellum plus quam ciuile mouere,
Hic pacata iacet, nullos motura tumultus.
Materiam purus traducit ab aere sanguis,
25
Nec iam luxuriat proprio torrente superbus,
Sed pacem seruat reliquis humoribus humor
Sanguineus nullasque mouet cum fratribus iras.
Mis inferior infra decurrit aquosus
Humor et in morbos iam declinare recusat,
30
Quamuis germane soleat putredinis esse
Proximus et uarias morborum gignere pestes.
Hic fex humorum fecem deponit et omnes
Ingenitos mores melius morata recidit.
Ex hiis materiam ductam Natura monetat
35
In speciem, uultus humani corporis aptans
Materie, cuius miratur turba decorem,
Parque suum stupet in terris decor ipse decorum.
Omnes diuicias forme diffundit in illo
Nature prelarga manus; post munera pauper
40
Pene fuit Natura parens que dona decoris,
Forme thesauros uultu deponit in uno.
Spirat in hac forma Narcisus et alter Adonis
Spirat in hac facie quam, si Venus altera rursum
Cerneret, in solitum decurreret illa furorem.
45
Hoc magis in signum speciei donaque forme
Cedit, quod nulla corpus pinguedine surgit,
Sed magis in maciem tendit, sic omnia iuste
Possidet et nullo decor eius claudicat, immo
Nil maius conferre potest Natura uel ultra;
50
Nil imperfectum, quia perfectissimus actor,
Nec maius uoluit quam quod satis omnibus esset,
Nec decuit fecisse minus qui plus potuisset.
Hec igitur species tantum pretendit honoris
Quod sese possit tute committere laudi
55
Inuidie laudemque suam mereatur ab hoste.

Postquam materiem Nature dextra beauit
Vultibus humanis, animam Concordia carni
Federat et stabili connectit dissona nexu.
Iunctura tenui, gunfis subtilibus aptat
60
Composito simplex, hebeti subtile, ligatque
Federe complacito, carni diuina maritat.
Sic nocti lucem connectit et ethera terre,
Sic diuersa tenent pacem, sic dissona litem
Deponunt propriam nec iam caro bella minatur,
65
Spiritui cedens sed non sine murmure multo.
Nec iam corpoream uestem fastidit abhorrens
Spiritus, hospicio tali letatus et umbra.
Vt melius concludat opus Concordia, uirgo
Que nobis numeri doctrinam spondet et illa
70
Que monstrat uocum nexus et uincla sonorum,
Assistunt operi cepto firmantque duorum
Connubium, numerisque ligant et federe certo
Nectunt, ut carni nubat substancia celi.
Ergo nouus formatur homo: miratur in illo
75
Se tantum potuisse potens Natura stupensque
Vix opus esse suum credit quod fecerat ipsa.
Dat iuueni dotes predictas Copia, pleno
Perfundens cornu Nature munera, nullam
Mensure metam retinens in munere tanto.
80
Et cornu quod nulla prius munuscula, nullum
Exhausit munus, totum diffunditur, in quo
Se probat et quantum possit metitur in illo.
Accedit Fauor in dotem, ne tanta priorum
Munera perfecte perdant preconia laudis.
85
Hiis fauet ergo Fauor, donans ut dona placere
Possint et celeri perfiat tot munera Fama.
Que, quamuis soleat uerum corrumpere falso,
Hic nescit nisi uera loqui moresque uetustos
Exuit et de se retinet sibi nomina fame.
90
Non ibi laus sine re, non res sine laude, suamque
Curat ab ypocrisi laudem res digna fauore.
Munera leticie largitur grata Iuuentus,
Et quamuis huius soleat lasciuia semper
Esse comes, deponit eam moresque seueros
95
Induit atque senis imitatur moribus euum:
In senium transit morum grauitate Iuuentus.
Sic etate uiret iuuenis, quod mente senescit,
Etatem superat sensus, primordia floris
Anticipat fructus et riuum preuenit amnis.
100
Euo concludit animus, dum dispare ritu
Pugnant: Hoc iuuenem loquitur, probat ille senectam.
Risus adest, non ille tamen quem sepe maligna
Gignit abortiuum derisio, liuor ab intus
Parturit, aut extra falsi describit amoris
105
Forma, uel instabilis crebro lasciuia pingit;
Sed multum grauitatis habens uultumque modeste
Inscribens, nullo deformans ora cachino,
Talis erat risus, nullo corruptus abusu,
Qualem causa, locus, tempus, persona requirit.
110
Hiis Pudor accessit, longe fermenta relegans
Luxurie, Veneris declinans dulce uenenum,
Incestusque sitim redeuntem grata Pudoris
Extinguit sacies, fluctusque libidinis a se
Depellit, uincitque fuga, non mente Dyonem.
115
Ypolitus redit ad uitam, redit alter in orbem
Helyas ueteremque Joseph nouus alter adequat.

Forma pudicicie custosque Modestia dotes
Apponit proprias et donum cetera uincens
Dona, nec in dando mensuram deserit, immo
120
Singula describit certo moderamine finis.
Totum componit hominem, contemperat actus
Verbaque metitur, libratque silencia, gestus
Ponderat, appendit habitus sensusque refrenat.
Admonet instanter ut nil agat unde pudendum,
125
Vnde pudor frontem signet mentemque reatus
Torqueat, aut fame titulos infamia ledat.
Demonstrat que uerba, quibus uel quando tacenda
Queue loqui deceat, ne uel dicenda tacendo
Strangulet, aut nimio largus sermone tacenda
130
Euomat atque seram diffuso subtrahat ori.
Describit gestum capitis faciemque uenuste
Suscitat ad recti libram, ne fronte supina
Ad superos tendens, uideatur spernere nostros
Mortales, nostram dedignans uisere uitam,
135
Vel nimis in faciem terre demissus, inhertem
Desertumque notet animum; moderancius ergo
Erigitur, nec enim surgit uel decidit ultra
Mensuram. Signans mentem, Constancia uultus
Scurriles prohibet gestus nimiumque seueros
140
Abdicat incessus, ne uel lasciuia scurram
Predicet, aut fastus nimius rigor exprimat usum.
Et ne degeneres scurrili more lacertos
Exerat et turpi uexet sua brachia gestu,
Aut fastum signans ulnas exemplet in arcum,
145
Admonet illa uirum, uel ne delibet eundo
Articulisque pedum terram, uix terrea tangens,
Eius legitimo firmat uestigia gressu.
Ne cultu nimium crinis lasciuus adequet
Femineos luxus sexusque recidat honorem,
150
Aut nimis incomptus iaceat, scalore profundo
Degener et iuuenem proprii neglectus honoris
Philosophum nimis esse probet, tenet inter utrumque
Illa modum proprioque locat de more capillos.
Non habitum cultus nimio splendore serenat,
155
Non scalore premit, mediocriter omnia pensat.
Ne uitanda foris oculus uenetur et auris,
Melliflue uocis dulci seducta canore,
Seducat mentem deceptaque naris odore
Deffluat in luxus, uisum castigat et aurem,
160
Frenat odoratum; uel ne dulcore saporis
Desipiens, gustus mentem nimium sapiendo
Decipiat, sensum gustus contemperat, usum
Tactus componit, ne deuius erret et intus
Mentem sollicitet, Veneris preludia querens
165
Exterius nostreque ferens uexilla Dyones.
[166-201]Non minor in donis Racio succedit et omne
Diffundit munus, nunc primum prodiga donis,
Iampridem que parca fuit jam parcere dono
Desinit, ipsa tamen redeunt cum fenore dona.
170
Illa monet iuuenem monitu seniore senisque
Largitur mores iuueni. Docet ergo repente
Ne quid agat subitumue nil presumat, at omne
Factum preueniat animo, deliberet ante
Quam faciat, primumque suos examinet actus;
175
Diuidat a falso uerum, secernat honestum
A turpi, uicium fugiens, sectator honesti,
Promittat raro, det crebrius, immo petentem
Munere preueniat nec sit res empta rogatu;
Si quid promittat, promissum munus adequet
180
Vel superet, ne re maior spes gaudia uincat.
Promissum comittetur opus, ne tarda sequantur
Munera, ne doni merito dantisque fauori
Detractet, donum minuat dilacio dantis;
Non fluat in motus uarios, sed firmiter uni
185
Insistat mens fixa bono, ne singula temptans
Nil teneat nec sic animus discurrat ubique,
Quod nusquam; ne planta recens translata frequenter
Areat, aut uarii temptans medicaminis usum,
Inualeat morbus; ne mens sic omnibus assit
190
Quod nulli, sic cuncta probet quod singula perdat;
Nec petat impelli populari laude, nec ipsam
Respuat oblatam, nisi sit uelata colore
Ypocrisis, uerbo querens emungere lucrum;
Nam nimis austerum redolet qui despicit omnem
195
Famam, molescitque nimis qui singula fame
Blandimenta petit, populari deditus auri.
Non animo facili, non aure bibente fauorem
Audiat ypocritas laudes, mendacia fame,
Palponis phaleras, qui uerba sophistica pingit,
200
Et dulci laudum sonitu citarizat in aure
Diuitis et uendit laudes ad pondera doni.

Post Racionis opes et tantum munus, Honestas
Thesaurum reserat proprium iuuenemque suarum
Custodem decernit opum, deponit in illo
205
Quidquid habet, ius omne boni transfundit in illum.
Infames uitare monet, ne fama laboret,
Ne uicina bonos ledant contagia mores,
Vt uicium fugiat, Naturam diligat, illud
Quod facinus peperit damnans, quod praua uoluntas
210
Edidit, amplectens quicquid Natura creauit;
Non homines sed monstra cauens et crimina uitans.
Sic instet uicio quod rerum parcat honori,
In commune bonum ne lux abscondita parce
Luceat et uirtus det fructus clausa minores,
215
Interius sibimet ut pauci uiuat et extra
Vt plures, intus sibi uiuens, pluribus extra;
Vt mundo natum se credat, ut omnibus omnis
Pareat et sapiens sese cognoscat in illo;
Ne loca denigrent famam, ne tempora reddant
220
Suspectum uiteque modus rerumque facultas.
Predictis succedit Honor, predicta colorans
Luce sua, nullamque sinit sentire lituram
Dedecoris, sed cuncta suo perlustrat honore
Muneris, et cultu proprio Decus omnia uestit,
225
Non minus irradians aliarum facta sororum
Quam rosa cognatos flores, quam Lucifer ignes
Sydereos, lapidumque iubar carbunculus auget.

Assistens, Fronesis pluit omnia dona Sophye,
Non illas largitur opes que sepe potentum
230
Excecant animos et magestatis honorem
Inclinant, minuunt leges et iura retardant,
Sed pocius donat thesaurum mentis et omnes
Diuicias animi, quas qui semel accipit, ultra
Non eget, immo semel ditatus semper habundat,
235
Quarum rectus amor, possessio nobilis, usus
Vtilis, utilior largicio, fructus habundans.
Hec est gaza poli, celi thesaurus, inundans
Gracia que doctos ditat, que prodiga largos
Vult possessores et dedignatur auaros.
240
Clausa perit, diffusa redit; nisi publica fiat,
Labitur et multas uires adquirit eundo.
Non istas depascit opes rubigo, nec ignis
Deuorat, aut furis minuit subreptio, mergit
Naufragium, tollit predo, depauperat hostis.
245
Nec solum Fronesis confert sua dona, sed ultra
Procedit, iubet ancillas exponere quicquid
Possunt et quodam certamine fundere dona:
Gramatice doctrina prior precepta Sophye
Complet et in iuuenem descendit tota, nec in se
250
Fit minor, immo, magis crescens, grandescit in illo.
Omne quod ipsius discernit regula, canon
Precipit et dictat artis censura magistre,
In dotem iuuenis confert, ne uerba monetet
Citra gramaticam, ne uerbo barbarus erret.
255
Barbaries quam nulla notat, sic ergo loquendi
Recte scribendique uiam sectatur et artem
Assequitur, damnat uicium toleratque figuram,
Perfundensque uirum Pegasei nectare fontis,
Turba poetarum docet illum uerba ligare
260
Metris et dulci carmen depingere rithmo.

Succedit Logice uirtus arguta, nec alget
Munere pigmeo, uerum contendit in illo
Spargere diuicias et dandi laxat habenas.
Hec docet argutum Martem racionis inire,
265
Aduerse parti concludere, frangere uires
Oppositas partemque suam racione tueri,
Vestigare uiam ueri falsumque fugare,
Scismaticos logice falsosque retundere fratres
Et pseudologicos et denudare sophistas.

270
Assunt Rethorice cultus floresque colorum,
Verba quibus stellata nitent, et sermo decorem
Induit, et multo splendescit clausula luce.
Has sermonis opes, cultus et sidera uerbi
Copia Rethorice iactat iuuenisque loquelam
275
Pingit et in uario presignit uerba colore.
Succincte docet illa loqui sensusque profundos
Sub sermone breui concludere, claudere multa
Sub paucis nec diffuso sermone uagari,
Vt breue sit uerbum, diues sentencia, sermo
280
Facundus, multi fecundus pondere sensus.
Vel si forte fluat sermo sub flumine uerbi,
Fulminet ulterius sentencia, copia fructus
Excuset folii siluam, paleasque uagantes
Vbertas grani redimat sensusque loquelam.

285
Donat opes ars illa suas, que semina rerum,
Federa, complexus, causas et uincula certis
Legibus inquirit, numeros uestigat et omnes
Discutit effectus, quibus omnia fixa tenentur,
Sub uicibus constricta suis numerisque ligantur
290
Cuncta simul, pacemque tenent, cessante tumultu.
Ergo uirum, sua denudans secreta Minerve,
Heredem facit esse suum, iuuenique reuelat
Scibile quicquid habet, quicquid sua copia fundit,
Que racio numeris, que uirtus queue potestas
295
Insit, et in numeris que tanta potencia regnet,
Vt numeri nodo stabilis liget omnia nexus.

Musica diuicias aperit, sua munera multo
Plena fauore uiro concedit, adoptat eundem,
Omne suum uelud heredi delegat eidem.
300
Que uox displiceat uoci, que consonet illi
Monstrat, amicicias uocum rixasque sonorum
Edocet, et que uox trahat, que debriet aurem.
Explicitas in dona manus ars illa relaxat,
Que terre spacium, tractus maris, aeris altos
305
Discursus, celi fines metitur, et omne
Corpus sub certo describit fine nec altum
Impedit, immensum tardat retrahitque profundum.
Illa uirum docet in spacium concludere terram,
Aera metiri, mare sistere, claudere celum
310
Finibus et teretem mundi describere formam.

Astrorum doctrina suum componit in illo
Hospicium, quo nulla magis sibi complacet aula.
Illa docet quis motus agat celestia, stellas
Excitet, aut celi quis spiritus incitet orbem.
315
Hoc doni titulo mundi Sapientia ditat
Presignitque uirum, sed eum diuinius afflans,
Ars diuina poli, ueri uia, nescia falsi,
Ars que sola fide gaudet subnixa nec arte
Nititur, humane fugiens racionis asilum,
320
Gracius arrisit, animam cum celicus ignis
In superis retineret adhuc splendorque serenes
Aspiraret eius, nec nostras etheris imi
Pressuras pateretur adhuc nec tedia mundi.
Illa docet celeste sequi, uitare caducum,
325
Viuere lege poli, sursum suspendere mentem,
Fastidire solum, celum conscendere mente,
Corporis insultus frenare, reffellere luxus
Carnis et illicitos racioni subdere motus.

Succedens Pietas se totam donat et offert
330
In munus, tantumque uiro committit ut ipse
Credatur Pietas, tante pietatis alumpnus.
Hec docet ut maculas animi complanet et omnes
Deponat nubes odii, mens cerea fiat,
Si respersa semel fuerit pietatis oliuo,
335
Sic tamen ut nunquam firme constancia mentis
Deuiet a recto, ne, si pietate remissus
Mollescat iuuenis, magnos effeminet actus
Mollicies, perdatque uiri mens fracta rigorem.
Hec docet ut miseri lacrimas, incommoda, casus
340
Iudicet esse suos, ne se putet esse beatum,
Dum superesse uidet in multis unde dolendum,
Deffendat uiduas, miseros soletur, egenos
Sustentet, pascat inopes faueatque pupillos.

Adnectens sua dona Fides in munere multo
345
Se probat esse Fidem, nec se sibi subtrahit, immo
Monstrat et in dono se disputat esse fidelem.
Illa docet uitare dolos, contempnere fraudes,
Fedus amicicie, fidei ius, pignus amoris
Illesa seruare fide, nec nomine falso
350
Pseudo uel ypocritam simulare latenter amicum.
Preterea monet illa uirum ne querat amicos
Fortune comites, cum qua mutentur et assint,
Vel fugiant, casusque uices et fata sequantur,
Qui cum fortune fugitiuo uere recedant,
355
Aduersi casus hyemes et nubila uitent.
Hec iuuenem docet ut nunquam mercetur amicum
Munere, nec doni merito uenetur amorem,
Nam precio quesitus amor cum munere cedit,
Et quantum durat largicio durat amicus.
360
Perstat talis amor, mensuram muneris implens.
Non ibi uera Fides ubi munus donat amorem;
Non donum largitur amor, dum pondus amoris
Ponderat ipsa dati merces et copia doni;
Sed precis et precii uenali lege relicta,
365
Querat quem uero sic complectatur amore
Illesaque fide quod amor lucretur amorem
Alterius, referatque nouos amor alter amores;
Sicque relatiua dilectio, mutuus adsit
Nexus amicicie, quam nec Fortuna nouercans
370
Soluat, nec casus agitet, nec gloria frangat.
Querat cui possit se totum credere, uelle
Declarare suum totamque exponere mentem,
Cui sua committat animi secreta latentis,
Vt sibi conseruans thesaurum mentis in illo,
375
Nil sibi secretum quod non denudet eidem,
Vt suus in signo tali mensuret amicus
Pondus amicicie, quam lance rependat eadem.

Subsequitur uirtus que gaudet spargera dona,
Fundere diuicias et opum diffundere massam,
380
Que census nutrire uitat uel pascere nummos,
Nec sinit ignauam secum torpescere gazam,
Nec bursam saciat nummis, sed cogit eandem
Ad uomitum, si quid census absorbuit unquam.
Olim parca nimis, nunc uni prodiga, sese
385
Transcendit, uiresque suas excedit in uno.
Hec monet ut mentem dono suspendat ab omni,
Excuciatque manum nec opum succumbat amori;
Diuicias animo calcans et mente triumphans,
Sic conculcet opes ne conculcetur ab illis,
390
Ne manus ad donum currat nexuque tenaci
Viscus auaricie munus constringat adeptum,
Neue relatiuam mercedem munera querant,
Nec lucrum siciat nec premia munus adoret;
Sed sine spe reditus fundantur munera sparsim
395
Solaque nobilitas et simplex gratia mentis
Informet munus et doni condiat usum.

Post alias sua dona libens et leta dedisset
Filia Fortune, Casus cognata propinqui
Nobilitas, si quid proprium cessisset in eius
400
Sortem, quod posset Nature lege tueri.
Sed quia nulla potest, nisi que Fortuna ministrat,
Nil sine consilio Fortune perficit, immo
Matris adire locum disponit filia, gressum
Aggreditur superatque uie dispendia gressu.

405
Est rupes maris in medio, quam uerberat equor
Assidue, cum qua corrixans litigat unda,
Que uariis agitata modis percussaque motu
Continuo, nunc tota latens sepelitur in undis,
Nunc, exuta mari, superas expirat in auras.
410
Que nullam retinet formam, quam singula mutant
In uarias momenta uices, que sidera florum
Iactat et in multo letatur gramine rupes,
Dum leni Zephirus inspirat singula flatu.
Sed cito deflorat flores et gramina seuus
415
Deperdit Boreas ubi, dum flos incipit esse,
Explicit et florum momento fallitur etas.
Sicque furens Aquilo predatur singula, flores
Frigoris ense metit et pristina gaudia delet.
Hic nemus ambiguum diuersaque nascitur arbor:
420
Ista manet sterilis, hec fructum parturit; illa
Fronde noua gaudet, hec frondibus orphana plorat;
Vna uiret, plures arescunt, unaque floret,
Efflorent alie; quedam consurgit in altum,
Demittuntur humi relique. Dum pullulat una,
425
Marcescunt alie; uarius sic alterat illas
Casus et in uariis alternant motibus omnes.
Multa per antifrasim gerit illic alea casus:
Pigmea breuitate sedens demissaque cedrus
Desinit esse gigas et nana mirica gigantem
430
Induit: alterius sic accipit altera formam.
Marcescit laurus, mirtus parit, aret oliua,
Fit fecunda salix, sterilis pirus, orphana fructu
Pomus et in partu contendit uitibus ulmus.
Hic iaculis armata suis, spineta minantur
435
Vulnus et incautis manibus nocet hispida taxus.
Hic raro Philomena canit, citharizat alauda;
Crebrius hic miseros euentus bubo prophetat,
Nuncius aduersi casus et preco doloris.
Hic duo decurrunt fluuii quos diuidit ortus
440
Dissimilis, dispar uultus, diuersa coloris
Forma, sapor uarius, distans substancia fontis.
Predulces habet alter aquas mellitaque donans
Pocula, melle suo multos seducit et hauste
Plus siciuntur aque, potantes debriat, immo,
445
Dum saciat, parit unda sitim potusque sititur
Amnis et innumeros ydropicat ille bibentes.
Murmure lasciuit tenui dulcique susurro
Murmurat et placida rupem preterfluit unda.
Annis in ingressu multi sistuntur et ultra
450
Non patet accessus, qui dulces fluminis undas
Vix tangunt libantque parum, tantoque sapore
Pasci plus cupiunt, immergi plenius undis
Optant et totos perfundunt fluctibus artus.
Procedunt alii, quos alto gurgite mersos
455
Plenior annis habet et prouehit alcior unda,
Quos tamen imbutos tanta dulcedine fluctus
Ad ripam leuis unda refert terreque remittit.

Precipiti lapsu fluuius dilabitur alter,
Sulfureis tenebrosus aquis; absincia gignit
460
Vnda sapore suo, reddit feruore caminum,
Sicque color uisum, gustum sapor, impetus aurem
Turbat et insipidum fastidit naris odorem.
Non has crispat aquas Zephirus, sed funditus illas
Euertens Boreas in montes erigit, undis
465
Indicens bellum cognataque prelia miscens.
Fluminis in ripa lacrimarum flumina multos
Demergunt, qui demergi torrentis abisso
Amne furente timent et fluctus ferre tumultum.
Multus in hunc annem populus descendit et altis
470
Consepelitur aquis tumidoque impellitur anne.
Absorbet nunc unda uiros, nunc euomit; istos
Fluctibus immergit, hos respirare parumper
Permittit, sed quamplures sic sorbet abissus
Quod reuocare gradum superasque euadere in auras
475
Non licet et reditus uestigia nulla supersunt.
Hic fluuius, uariis currens anfractibus, intrat
Torrentem, preclusus aquis, cogitque fluentum
Degenerare luemque suam partitur eidem:
Nubilus obtenebrat clarum, fermentat amarus
480
Predulcem, tepidum calidus, fetosus odorum.