BIBLIOTHECA AUGUSTANA

 

Theophilus

ca. 1080 - post 1125

 

De diversis artibus libri III

 

Liber tertius

 

____________________________________________________________

 

 

 

Caput LXXXI.

De organis.

 

FACTURUS organa primum habeat lectionem mensurae, qualiter metiri debeant fistula graves et acutae et superacutae; deinde faciat sibi ferrum longum et grossum ad mensuram, qua vult habere fistulas, quod sit in circuitu, rotundum summa diligentia limatum et politum, in una summitate grossius et modice attenuatum, ita ut possit inponi in alterum ferrum curvum per quod circumdatur, juxta modum ligni in quo volvitur runcina, et in altera summitate gracile, secundum mensuram inferioris capitis fistulae, qua conflatorio debet imponi. Deinde attenuetur cuprum purum et sanissimum, ita ut unguis impressus altera parte appareat. Quod cum fuerit secundum mensuram ferri lineatum et incisum ad longiores fistulas, quae dicuntur graves, fiat secundum praeceptum lectionis foramen, in quo plectrum imponi debet, et circumradatur modice ad mensuram festucae, ac superliniatur stagnum ferro solidatorio, radaturque in ora longitudinis interius, in altera ora exterius eadem mensura, et superstagnetur tenue. Quae stagnatura, priusquam rasi tractus noviter facti, modice calefacto cupro lineantur cum resina abietis, ut stagnum facilius adhaereat. Quo facto complicetur ipsum cuprum circa ferrum et circumligetur filo ferreo mediocriter grosso fortiter, ita ut stagnati tractus conveniant sibi. Quod filum primo induci debet parvulo foramini, quod est in gracili summitate ferri, et in eo bis contorqueri, sicque deduci in volvendo usque ad alteram summitatem, ibique similiter obfirmari. Deinde juncturis sibi convenientibus et diligenter conjunctis, ponatur ipsa ligatura pariter cum ferro ante fornacem super prunas ardentes, et sedente puero et mediocriter flante, teneatur dextera manu lignum gracile, in cujus summitate fissa, adhaereat panniculus cum resina, et sinistra teneatur stagnum longum gracile percussum, ut mox cum fistula incaluerit, lineat juncturam cum panniculo resina infecto, appositumque stagnum liquefiat, ipsamque juncturam diligenter consolidet. Quo factore frigerata fistula, ponatur ferrum in instrumento tornatoris more parato, in positoque curvo ferro et filo soluto circum volvat unus ferrum curvum, alter vero, utrisque manibus chirothecis indutis, fistulam fortiter teneat, ita ut ferrum circumducatur et fistula quieta maneat, donec omnino oculis gratiosa sit, quasi tornata sit. Deinde educto ferro percutiatur ipsa fistula cum malleo mediocriter juxta foramen inferius et superius, ita ut pene usque ad medium descendat ipsa rotunditas spatio duorum digitorum; fiatque plectrum ex cupro aliquantulum spissiori, quasi dimidia rotula, et superstagnetur circa rotunditatem sicut fistula superius, sicque ponatur in inferiori parte foraminis, ut sub ipsius ora aequaliter stet, nec procedat inferius aut superius. Habeat quoque ferrum solidatorium ejusdem latitudinis et rotunditatis, qua plectrum est. Quo calefacto ponat modicas particulas stagni super plectrum, parumque resinae, et diligenter circumducat calidum ferrum ne plectrum moveatur, sed liquefacto stagno sic adhaereat ut in circuitu ejus nichil spiraminis exeat, nisi tantum in superiori foramine. Quo facto apponat ori et sufflet primum modice, deinde amplius, sicque fortiter, et secundum quod auditu discernit, disponat vocem, ut si eam vult esse grossam, foramen fiat latius; si vero graciliorum, fiat strictius. Hoc ordine omnes fistulae fiant; mensurem vero singularum, a plectro superius, secundum magisterium lectionis faciat, a plectro autem inferius, omnes unius mensurae et ejusdem grossitudinis erunt.