Paulus, comoedia

ad iuvenum mores corrigendos

ca. 1390

____________________________________________________________

Actus I.

Protaseos primi actus scena prima.

Diverbium.

Paulus herus, Herotes servus.

20

Paulus. Quis me? Quis est? Non iussi huic, me

Si quisquam mane velit, siet quivis,

Negato domi? Herotes. Nemo est quisquam, ipsemet

Mensam solus pono; pauxillum ¹⁾ adhuc securus

Omnium dormi, dum paro. Paulus. Te perdat

25

Deus cum isthoc tripodum strepitu, qui me

Ex periocundo sopore evigilasti! An nondum in tertiam?

Herotes. Nunc primum. Paulus. Deus tulit! Hic somnus

Immortalis ac superi omnes! Quas mihi delicias tulit hic

Somnus, quos honores, quam inaestimabiles

30

Ac veras voluptates! Videbar ipse mihi

Coronatus iam emerita lauro in patriam

Ivisse me ac protinus sponsam virginem

Generosam mihi, quae decore superaret solem.

Quis autem conventus ad me optimatium,

35

Quis omnium concursus! Ego ipse videbar

Consilia cunctis dare, iudicia regere,

Interpretari leges veteres; leges constitui

Auctoritate mea novas! Quid multa?

Si quid exorbuissem amplius, rex eram!

40

Verumtamen, etsi haec sint insomnia,

Non procul ab re tamen futura reor,

Siquidem edisco clarusque fiam. Sed quid

Infelix ago? Nulli natus unus, nulli

Bonae rei datus nisi luxui et somno!

45

Quartum iam in studiis annum dego:

Vix totidem litteras nactus sum!

Omnia facio, quam quapropter huc veni,

Dignus, qui in ludum ac ferulam eo!

Diem, nummum roburque prodigo!

50

Verum quoniam, ut aiunt, quiescentes

Sapere melius, hoc ipso in loco,

Inertiae meae nutritore,

Conficiam ac me insistere ad summum tandem

Destino: litteris (certum est enim

55

Nihil impossibile, difficile factu,

Quod sibi quis constituat faciundum)

Haerere, insudare, animum in libris ponere,

Dum doctus sum. Dinus is, quam admodum ²⁾

Tenet, quam elegans biennio hoc evasit

60

Alter ²⁾! Ille annum solum audivit litteras

Iamque cum omnibus sedulo disputat.

Sed copia est ea mihi quae inertiam nutriat.

Ego, si in labore quaerendus esset

Victus, iam non in animatis ³⁾ connumerarer.

65

Sed efficiam profecto, ne me deinceps

Paeniteat: in longam noctem

Vigilabo, nocte ⁴⁾ ad quartam,

Ante diem exsurgam, emittam

Hanc desidiosam iuventutem.

70

Vah, quantum praeteriti mores subolent mihi!

Studio, vigilia atque inedia

Veteres excastigabo errores,

Renes ⁵⁾ domabo ieiunio! Hic itaque

Dies bene mihi agendi principium sit.

75

Quin protinus exsurgo et propositum

Exequor? Heus tu, Herotes,

Infer, ut quam primum lavem.

Quisque ⁶⁾ dissuasor accesserit, hic mihi

Hostis siet, qui nec pace nec venia

80

Unquam conciliari possit. Heus tu, Herotes,

Infer, quam primum ut lavem. Herotes. Iubeo te

Dies laetum agere semper. Ecquid his

Natalibus? Nihilne? Cum ceteri

Ferveant, nos frigebimus? Paulus. Nescio, quid

85

Me vetet, quin ambos tibi oculos diruam,

Omnium nequissime! Non sum ego, qui iam dudum,

Ut me noris, qui iam dudum neque qui hactenus.

Herotes. Profecto amens hic factus est. Quamquam –

Sed quid ita exarsisti? Quisnam offendit?

90

Paulus. Quisnam? Ego me, ego me, qui iam diu

Tempus omisi omne. Nunc vero, ut scias,

Quis ⁷⁾ sim: is sum ego, qui velim totis eniti

Viribus in litteras idque nunc primum

Caeteraque respuere. Herotes. Recte sane?

95

Nam id ego iam dudum monere te constitueram

Et fecissem, nisi per te facturum sperassem.

Sed quamobrem tam sero? Paulus. Non fit sero,

Quod bene aliquando fit. Ingenium

Tale mihi esse sentio, quo

100

Facile amissa redimam.

Herotes. Quam vero ob rem ita repente?

Paulus. Haec iubeo ne quaeras, quia ita constitui.

Herotes. Sed ego pervertam omnia. Recte sane;

Sed vide, ne, dum veram gloriam quaeras,

105

Infamiam falso subeas; si enim abstineas

Ab his rebus, quas soles quaeque pars maior

Hisce festis gerunt, non te recto studio deditum

Dicent, sed aut inopia laborare aut

Avaritia. Praeterea nunquam tibi auctor ero ego,

110

Ut te excrucies. Modum in omnibus rebus

Servari aiunt nostri philosophi! Non es tu,

Cui quaerendus sit ex studio nummus,

Servent superi modo, quae domi sunt,

Quemve gravare possit impensa longior ⁸⁾.

115

Ego, si detur optio mihi, nolim plenus esse litterarum:

Ita raro summae litterae cum summa prudentia coeunt.

Tu vero, quoniam abundas innata disciplina, quam

Non dant scolae, ubique clarus vel sine libris

Eris. Paulus. Quid, si accedant litterae et doctrina.

120

Multa? Herotes. Quid? quod ita, moriere ut quivis

Indoctus aut quod absit sensus ⁹⁾ post

Multas litteras. Paulus. Ego vero velim, quantum fieri potest,

Doctus esse. Herotes. Haud dubie; sed his interea

Diebus tete oblectare, quo possis

125

Fortior rem aggredi. Paulus.: Faciam,

Quoniam ita tibi videtur, sed postea

Fac, me iuves. Herotes. Faciam sedulo

Iam actum est. Quamquam etsi nihil admonuissem,

Bidui aut ad summum tridui futurus

130

Erat hic fervor. Somniavit profecto

Aliquid, unde ita ferveret.

Contraria omnia, somnio diluentur;

Paulus. Sed heus tu, unde suberit nummus?

Nam semiannua stips consumpta iam est.

135

Libri ex prioris anni contractis apud

Creditorem sunt, foenoris

Pauculum est, quod in diurnum

Suppetat sumptum. Herotes. Vah, quid

Dubitas? Mutuum a quovis cape.

140

Paulus. Quis credet aut unde reddam?

Herotes. Credet? Ego iam, si velis millia tibi

Credi, faxo. Abi iam protinus ad eum,

Qui aures tuas quottidie obtundit,

Dic te quam primum ad concurrentem iturum;

145

Dabit illico, crede mihi. Id vero

Dubium est, quod resarcire non possis.

Ad patrem illico scribes indigere te

Libris aut priores consumptos incendio

Cum rebus ceteris vel gravi te

150

Morbo laborasse. Non deerunt nobis causae;

Me, me notatorem face! Postremo, nisi det,

Aut militiam secuturum aut in extremam

Barbariem, id est viciniam proximam,

Iturum terminato. Tum proxime

155

Senior parens obibit mortem,

Quod emendum plurimi iam dudum fuerat.

Paulus. Ego vero, si umquam in manus veniat meas

Administratio rerum, meo arbitrio utar

Atque abutar; sed malo ob exiguum foenus

160

Ad creditorem ire quam cuiquam ex mutuo

Obnoxium me reddam. Abi igitur

Et duos illos codices, qui soli apud me

Sunt, vestesque ex scrinio collige, quo ad

Libras auri tres cogas. Deinde in macellum

165

Ito et in Ravennensem portam. Herotes. Scio,

Quid velis. Paulus. Hoc ipsum est, quod volo.

Herotes. Qui scis, quod rear? Paulus. Quicquid

Reris, id est, quod volo. Numquam ego

Ullius auctor ero sententiae primus.

170

Genus omne vestrum divinare semper, sed falso

Solet; sed audi tandem mihi:

Ut bene curemur, stude. Herotes. Hoc ego

Dicebam. Paulus. Hoc ego non iubeo tibi,

Sed hoc ipsum te rogo, quoniam ita, ita vis,

175

Ne nos misere. Abi igitur! Ego in hortulos

Divertam, ut ex motu ac frigore

Famem mihi –.

Chorus protaseos.

Primi actus scena secunda.

Stichus, Herotes servi, Paulus herus.

Stichus. Here, scis, quam fidelis rerum omnium siem.

Paulus. Earum quippe, quae non sunt aut tibi

180

Nequeas infidus esse. Stichus. Nihil est opus,

Ut amplius commendet me quisquam tibi.

Sed secreto me habe; vereor enim illum.

Paulus. Quid rei est? Stichus. Ego, dum supellectilem

Meam conficerem, praeter cubiculum

185

Tuum forte praeterii atque intro aspexi.

Vidi Herotem sedulo agitantem, omnia

Colligentem, vestes atque omne ornamentam;

Recluserat scrinia omnia: veritus sum,

Ne furtum faceret. Paulus. At quid non

190

Conclamasti illico? Fortasse iam abierit.

Stichus. Timui, ut ne me exagitaret, ut solet.

Atque id dico tibi: inhumane facis,

Qui tantum illi de me sinas.

Paulus. Ego vero non sinam posthac. Sed quo pacto

195

Opinari hoc de illo potes, cuius mihi

Fides in omnibus rebus est perspecta?

Stichus. Ego quodvis flagitium de eo facile

Credo, qui tam crudelis in me siet;

Sed si quando auscultare mihi voles . . . .

200

Paulus. Ne auspices igitur: iussi, ut pulverem

Vestibus excuteret. Stichus. At vero

Et libros tuos illos praecipuos coegerat.

Paulus. Expurgare fortasse omnia voluit.

Tu vero abi et para omnia.

205

Ut esse voluero, cibus in promptu adsiet.

Herotes. Stiche! Stichus. Quis me vocat? Herotes. Stiche!

Stichus. Hei mihi, Herotes est; audivit omnia, perii!

Herotes. Iners, ignave, nequam, responde ¹⁰⁾

Sursum ocius. Paulus. Abi ad eum.

210

Stichus. Obsecro, mi here, ne me solum ad eum

Dimittas. Conficiet me atque strangulabit.

Paulus. Ne time: si quid voles, ad vocem adero.

Deus bone, quam durum est hoc genus hominum,

Sive regio mundi sive fortassis

215

Conditio servitutis imminuat animum!

Idem ¹¹⁾ Aethiopibus evenit? Quem quidem opto,

Ut habeam mecum unum; et habeo,

Si me nihil praeter vetustatem consumet.

In quem nihil velim ut Heroti liceat.

220

Cum enim praeteriero, omnes meae dominae

Spectabunt et mirabuntur, qui sim,

Qui Aethiopes tenerosque servos habeam

Empticios, cum caeteri non nisi

Immundos Germanos, qui caules

225

Cepa ¹²⁾ condiant et optent oculis oleum.

Sed quid est? Quid audio? Quis tumultus?

Quis clamor? Recto praesagivit Stichus

Subauditum se ab Herota. Sed abibo

Ac sciam, egon illene domi praesit.

Chorus protaseos.

Primi actus scena tertia. ¹³⁾

Herotes, Stichus, Damma servi, Paulus herus.

230

Herotes. Nisi me huius tenuisset respectas

Simulque quod in ignavos homines

Manus meas conicere pudet, ita te

Ego castigassem, ut semper mei

Faxo memineris. Stichus. Immo vero ita

235

Ad summum concussisti me, carnifex

Crudelissime, ut constare mihimet nequeam,

Neque te tenuit pudor nec aetatis meae

Reverentia. Paulus. Iniquus es, Herotes,

Dico tibi. Herotes. Iam vero tu prius

240

Iudicare vis, quam me audias. Ego

Cum facerem, quae tu iusseras, et res

Istas mihi ac Dammae subigerem, intervenit

Iste clamitans: Quid agis, fur?

Res dominicas cum isthoc consorte surripis?

245

Stichus. Falsus es, iniquissime hominum!

Herotes. Damma, itane? Damma. Connixit: astruendum

Est immo vero. Herotes. Tum accurrit ut

Effrenis leo et deripere res tentat.

Quas cum leviter contraxisset, cecidit

250

Ille vino, ut reor, plenus meque

Accusat. Paulus. Dixin ¹⁴⁾ crebro, nihil tibi

Cum isthoc? Tu vero, quae scis? Stichus. Ita te

Eradicet deus, ut nihil mihi hodie

Ingestum est nihilque bibi nisi lachrymas,

255

Quas colaphis expressisti mihi; neque ego

Quicquam conatus sum, sed ¹⁵⁾ quum ¹⁶⁾ primum

Percuntatus sum: ‹Quid agis? Quo defers?

Vide sis, ne non bene›, tu continuo

Verbis, post verberibus es me aggressus.

260

Sed ita tu eum castigas et me: Tibi nihil

Cum isthoc! Et pateris ¹⁷⁾ eum uno momento

Et domi tuae esse? Ne ¹⁸⁾ subit, quod alumni

Vice tibi sum datus, qui te tuaque curem?

Aliquando haec pater scibit! Non omnia ¹⁹⁾

265

Is sine te haec agit. Paulus. Mirum, quod

Te non iam sugilavit, qui tam omnibus

Importunus sies. Stichus. Itan tu ais?

Ego importunus sum, cum tibi

Rebusque tuis consulo, quas luxu

270

Lenociniisque consumis? Paulus. Quid

Ad te hoc? Stichus. Scies, cum convenero

Patrem. Paulus. Abi iam, delire, ac ne

Me instiga. Stichus. Omnibus furiis

Ac vitiis ²⁰⁾ omnibus instigatus iam es

275

Cum tuo hoc artifice et ministro scelerum.

Paulus. Hem, quid aberit, ne ab isto nudus

Extremus vapulem, qui ita in me

Audeat? Iam ut scias: Exercui tutorem.

Stichus. Sed non curatorem, si vel sexagenarius

280

Sies. Paulus. Ergo eum patiar, qui

Vilissimus siet servus, nunc indignus

Libertate ita in me agat?

Stichus. At non ita de me pater iudicavit

Tuus, quando libertatem dedit. Videbimus,

285

Quid de te libero iudicet, de quo quidem

Nichil dici potest nisi scelera omnia.

Paulus. Nescio, quid me teneat, ne tibi omne

Mentum compilem. Stichus. Compilas

Patrem; quin me possis? Paulus. Ni ²¹⁾ aeque

290

Homines ac deum verear, te protinus

E speculis praecipitem do. Stichus. Nihil curae

Mihi, si modo, infide, morior, pro quo ²²⁾

Libertatem sum adeptus. Paulus. Quin

Tandem siles? Nisi, facio, quam ob rem me teque

295

Post pigeat. Stichus. Tu fac quidlubet.

Ego sileo, cum non audior; cum vero

Audiar, non silebo.

――――――――

1) paulum A. 

2) quemadmodum – Altero Hauler.  

3) in naimis codd.  

4) noctem codd.  

5) rennes codd. 

6) So die codd. für quisquis, quisquam (vgl. 390 und Wölfflins Archiv VI 268 fg., VII 476).  

7) Vielleicht Qui sim, vgl. 221.  

8) largior Hauler. 

9) sextus codd.  

10) respondes codd.  

11) Inde A. 

12) Sepo codd. Oder Sepia? Vgl. nigra collyria, Hor. Sat. I, 5, 30.  

13) secunda codd.  

14) dixi A.  

15) Die Worte sed – sum fehlen im V.; der A. zeigt sie nachträglich eingefügt. 

16) quam codd.  

17) Von hier geht über die nächsten vier Zeilen im A. ein großer Tintenfleck, der die Schrift unleserlich macht.  

18) <Te>ne Hauler. 

19) omni codd.  

20) vitis codd.  

21) Hauler; si codd. 

22) qua codd.