BIBLIOTHECA AUGUSTANA

 

Ayzik-Meyer Dik

1807-1893

 

geklibene verk

 

reb Yeshaye Zhukhavitser / amolke mayselekh

reb Yeshaye Zhukhavitser

dos gevet

der droshe-geshank

an oyrekh hogn

di brisker rebetsn

der dintoyre

der biker-khoylim

di gerekhte shtrof, gerekht fun got

der mayznturm

dos mel

di tsavoe fun a klugn foter

der siem hatoyre

 

zamlung un redaktsye fun di tekstn:

Heinrich Mohringer

 

_______________________________________________________________________

 

 

 

amolike mayselekh

 

I. r' Yeshaye Zhukhavitser

 

s'vet shoyn zayn an erekh fun a yor akhtsik, vi in dem dorf Zhukhavits, nisht vayt fun Lupts, in der medine fun Lite, hot gevoynt a groyser tsadek r' Yeshaye zal. er iz geven a groyser lamdn, ober tsulib zayn groyser tsitkes hot men nisht gehert azoy shtark fun zayn groyser lomdes. oyserdem, iz er oykh geven a groyser onev un hot zikh mit zayn lomdes gants veynik aroysgevizn.

er iz geven kol-yomev a yishuvnik un hot farlebt zayne yorn in dorf. un dokh iz er geven an ish-khokhem, az hen yidn hen kristn flegn kumen tsu im fun kome-mekoymes fregn eytses. un zayn eytse iz geven ale mol rikhtik, gut un klug.

r' Yeshaye iz afile geven an arendar, a farnumener mentsh, un dokh hot er tomed gehat tsayt tsu davnen ale tog betsiber un eysek tsu zayn gantse nekht in toyre in zayn kheyder-meyukhed, vos er hot gehat. avade iz er oykh geven a groyser makhnes-oyrekh un a groyser bal-goyml-khosed hen begufe un hen bememune. gots brokhe iz gefaln oyf zayn hoyz un feld, er hot gehaltn a sakh karke, vos iz geven a shefe fun parnose. der oylem hot im gehaltn far a got-gebentshtn mazldikn mentshn un yeder hot nor gevolt koyfn fun zayne hent oder, farkert – farhandlen im epis a shkoyre, tsu farkoyfn im epis. vayl men hot geshpirt, az dos, vos iz geven nor zayns – hen a matbeye hen a beheyme, hot in zikh gehat groys hatslokhe. deriber flegn di avoyde-adome mehader zayn ayntsuzeyen zeyere felder nur mit di tvues, vos zey hobn bay im gekoyft un groyse srores flegn im firn iber zeyere giter, vayl zey hobn gegloybt un oykh gezen bekhush, az di erd vert frukhtbar unter zayne trit. s'iz shoyn gevorn a shprikhvort in yener gegnt: «gediye shaye khodit – tam zhito rodit.»

 

 

III. der droshe-geshank

 

bay r' Yeshayen hobn gedint a yung mit a moyd. beyde gants orentlekhe un frume kinder un traye diner. r' Yeshaye mit zayn froy hobn zikh farhaltn tsu zey, vi foter un muter, un az zaynen fulyerik gevorn, hot men zey khasene gemakht. r' Yeshaye hot zey gegebn nadn, zey oysgekleydt un oysgeneyt un hot gemakht a sheyne khasene, vi bay eygene kinder un hot zikh shtark mesameyekh geven mit zey. tsu der khasene hot men fabetn zeyer fil yeshuvim un mankhe farvalters fun di giter. nokhn bentshn hot r' Yeshaye a bisl ayngedremlt baym tish un dervayl hot der badkhn oysgerufn droshe-geshank. di yeshuvnikes, alpi-rov grobe mentshn, vos zaynen gekumen oyf der khasene nisht azoy tsulib der mitsve, vi tsulib dem fargenign, hobn ongehoybn fun khoyzek vegn tsutsevarfn hiltserne lefl, hiltserne kokhlefl, hiltserne teler un hiltserne shislen. zey hobn ongevarfn an gantsn tish mit dem dozikn gehilts, azoy az khosn-kale hobn zikh farshemt un zikh fanandergeveynt. in dem hot zikh r' Yeshaye oyfgekhapt un hot derzen, vi khosn-kale veynen. hot er zey gefregt: «vos veynt ir, mayne libe kinder.»

un zey hobn geentfert: «farvos zoln mir nisht veynen? ir zet dokh vi men makht khoyzek iber undz? loy-day vos zey sheynkn undz gornisht, zaynen zey nokh undz mevuze un varfn undz droshe-geshank hiltserne keylim.»

hot r' Yeshaye zikh tselakht un gezogt:

«nu, mayne libe kinder, nemt es alts tsuzamen un bahalt es bay aykh lezikorn, az ir zayt amol azoy shofl geven, az ayere khasene-layt hobn aykh azelkhe keylim gegebn far droshe-geshank. ir vet dokh mistome nokh zayn raykh a mol.»

hobn khosn-kale geton azoy vi der balebos hot geheysn. zey hobn es tsuzamengenumen. di yeshuvnikes hobn zey bald ibergebetn, un hobn shtark kharote gehat oyf dem zindikn shpas. dos porfolk hobn zikh gedungen a kleyne arende un got hot zey zeyer matsliekh geven, azoy az in a yor tsen arum hobn zey zikh gemakht zilberne keylim un zaynen geven groyse gevirim kol-yemayes. di hiltserne keylim hobn zey oysgeshtelt in di tsimern lezeykher-oylem, azoy vi r' Yeshaye hot geheysn un azoy hobn oykh geton zeyere kinder un zeyere kinds-kinder, vos zaynen geven groyse gevirim.

 

 

V. di brisker rebetsn

 

di brisker rebetsn, vos iz geven r' Leybeles vayb, iz geven a groyse tsitkones. nu, veln mir do vayzn bloyz eyn bayshpil fun ir tsitkes, vet men shoyn dos iberike farshteyn. s'iz a mol bay ir geven a groyse simkhe, aza simkhe, vos nisht ale zaynen es zoykhe tsu makhn un tsu zen. ir man hot tsum nayntn mol oysgehert dem shas. zaynen farbetn gevorn ale groyse lamdonim un ale groyse nikhbodim. un dokh iz bay ir tsugeganvet gevorn a tayere binde. der shodn iz geven groys. dokh ober hot men mer nisht gezukht, vi in shtub, un vayter hot men keyn shum tuml nisht gemakht un keynem nisht khoyshed geven un men hot oyfgehert tsu redn derfun.

loy orkhu hayomim, un es hot nisht lang gedoyert un a naye negide hot gebrakht tsu ir vayzn a tayere binde vos zi vil ersht koyfn un bet ir, zi zol ir shatsn, vayl di rebetsn iz geven a groyse meyvente oyf azoyne zakhn. di rebetsn hot ober bald derkont, az dos iz ir binde, dokh hot zi zikh gemakht nisht visndik un opgeshatst rikhtik vifil zi iz vert.

«far aza vayte meyvnte hob ikh aykh nisht gehaltn, – hot zikh di naye negide opgerufn, – den ir zolt azoy gezunt zayn un ikh oykh, vi azoy fil bet men bay mir. nisht mer un nisht veyniker. nisht andersh, ir hot gemuzt derbay shteyn.»

deroyf hot di rebetsn geentfert: «dos hob ikh amol aleyn batsolt far ir.»

un mit di dozike verter hot zi ir avekgegebn di binde tsurik un hot zi afile nisht gevolt fregn, ver es farkoyft zi ir, vayl zi hot gut gevust, az keyn ganef hot es bay ir geganvet. mistome hot es farkoyft a bekoveter man fun noyt, un deriber darf men im nisht makhn tsu shand.

 

 

IX. der mayznturm

 

geven amol a bishuf. hot men im gerufn Oto fun Buld, un er hot geveltikt iber der shtot Maints, er iz ober geven a shlekhter mentsh un hot shtark gepaynikt dos folk. un [in] yene tsaytn un in yener gegnt iz grade demolt geven a groyser yakres un mentsh zaynen gefaln in di gasn fun hunger. der bishuf ober hot gehat groyse shpaykhlers mit tvues un hot beshum oyfn nisht gevolt farkoyfn a hungerikn mensthn a mestele korn un a pshite shoyn gebn bekhinem. der bishuf hot gehit zayne shpaykhlers vi dos oyg fun kop un a kerndl hot im oysgezen, vi a shtikele gold. mayz ober makhn nisht keyn untersheyd tsvishn a bishuf un a geveynlekhn mentshn, hobn zey zikh farklibn in di shpaykhlers un oyfgefresn di tvues. un az zey hobn oyfgefresn di tvues, hobn zey zikh genumen tsu dem bishufs tsimern: tsu zayn meybl un nokh dem tsu zayne kleyder. hot er zikh ibergetsoygn in an ander voynung, zaynen zey gekumen tsu im ahin un hobn tsufresn zayne shikh, vos er flegt oyston bay nakht un zayn halboshe. derzen, az er kon fun zey nisht poter vern, hot er oysgeboyt a turm inmitn fun a groysn taykh un hot zikh dortn bazetst. ober di mayz geyen [zaynen] milyonenvayz arayngekrokhn in vaser un milyonenvayz arayngekrokhn in turm ... in etlekhe teg arum hot men gefunen dem bishuf a toytn: di mayz haben im tsefresn.

der doziker turm shteyt nokh ad hayom un men ruft im mayznturm. er shteyt dort als tseykhn, vos darf dermonen di shpetere doyres, az a mentsh tor nisht zayn shlekht un karg.

 

 

XI. di tsavoe fun a klugn foter

 

ish-oysher, a geviser raykher man, vos iz geven a groyser khokhem un dertsu zeyer frum, hot gehat a tsulozenem ben-yokhed. der foter hot ongevendt ale mitlen in der velt tsu makhn dem zun far a layt. a mol mit gutn, a mol mit beyzn, ober s'hot gornisht geholfn. dokh ober hot im der foter lib gehat un gevust hot er, az er vet zikh mit der tsayt oysbesern, dos heyst nokh dem, vi er vet zikh gut onlaydn oyf der velt, ober dos ken nor geshen leakher movesoy. der foter hot dokh moyre gehat, az oyb men vet onnemen tsu harbe mitlen, vet im dos zindl ton tsu lehakhes, un er vet im muzn lesof nokhgebn. hot der foter gelitn fun im zayn gants lebn un a mol geshvign un a mol gemusert.

vayhi, un s'iz geshen, ven der foter hot shoyn gedarft shtarbn, hot er im gemakht far zayn eyntsikn yoyresh, un hot im gelozn dertsu a farkhasmete tsavoe mitn tnay, az der zun zol zi efenen in tsen yor arum. un vayl er hot zi im in hant nisht getroyt, tomer vet er zi frier efenen, hot er zi ayngeleygt baym rov mit dem opmakh, az in tsen yor arum zol er di tsavoe aroysgeben dem zun azoy farkhasmet vi zi iz itst, un leyenen zol zi der zun aleyn inem tsimer, vu er shtarbt itst. keyn yelud-ishe tor nisht visn, vos s'iz in ir gehribn, biz vanen der zun vet aleyn nisht veln oyszogn. un azoy iz zikh der foter geshtorbn. itst iz der zun geblibn der gantser bal-deye iber a groysn farmegn un hot es ongehoybn tsu varfn oyf rekhts un oyf links. in kurtsn iz zayn hoyz gevorn a klub fun freser, zoyfer un kortn. dort hot men nor gelebt bay nakht un bay tog hot men geshlofn. a guter bruder hot tsugeshlept nokh a gutn bruder, un azoy iz es gegangen, in a meshekh fun a por yor tsayt hot undzer yoyresh ibergefirt dos gantse gelt biz eyn groshn. hot er ongehoybn tsu farkoyfn kle-bais, kleynikeytn un dosglaykhn. hot dos oykh nisht lang gedoyert un er iz geblibn bay di fir hoyle vent fun zayn foters hoyz, un ven nisht di tsavoe, volt er shoyn dos oykh lang farkoyft. itst hobn im ale khevrelayt oysgemitn vi a leydike zakh, fun velkhe men hot alts aroysgenumen un er nutst shoyn nisht mer. keyner iz tsu im nisht gekumen un keyner hot im tsu zikh nisht farbetn. er iz in gantsn fargesn gevorn vi farayoriker shney.

undzer yoyresh hot ongehoybn tsu filn hunger un kelt, dakhkes un noyt. un es iz nisht geven keyn tate, vos zol im shtopn mit gelt un shvaygn. un bislekhvayz hot er ongehoybn kharote tsu hobn oyf zayn gants shlekht un narish lebn. ober vos hot es gekont helfn: kharote nokh der tsayt, firt nisht vayt. er iz arumgegangen iber di gasn a naketer, a borviser un a hungeriker. un a mol, az es flegt im onnemen a bushe far zikh aleyn, flegt er zikh aniderlegn oyf a zak mit shtroy un oplign azoy teg un vokhn.

di noyt hot zikh ober alts mer un mer geshtarkt. vinter hot er zikh fun kelt nisht gehat vu ahintsuton un er hot zikh gemuzt valgern in klayzl, vos er hot fun kindvayz on oysgevaykht, vi a ganev vaykht oys a tfise. in dem dozikn klayzl hot der ben-yokhed, der rekhter yoyresh, gemuzt zikh valgern unter dem oyvn, un dort flegt er zikh nern mit shtiklekh broyt, vos orime bokherim hobn im fun tsayt tsu tsayt tsugevorfn. azoy arum iz im shoyn zayn lebn nimes un mies gevorn.

ben ko vakho, dervayl zaynen zikh di tsen yor, velkhe der foter hot bashtimt tsu efenen di tsavoe, aribergelofn. tsen yor, in velkhe er hot zikh fareltert, vi in tsantsik yor. er hot on der tsavoe shoyn gor fargesn. un zi iz im shoyn oykh nisht ongegangen, vayl er hot shoyn lang gerekhnt, az mer vi a bisl muser vet er in ir nisht gefinen.

nor ot hot im der rov gelozt betn tsu zikh. ober der yoyresh hot shtark gekveynklt, tsi zol er geyn, tsi nisht. er hot moyre gehat, az der rov vet im nemen shitn zalts oyf di vundn. fun der tsavoe hot er nisht getrakht. dokh hot er gelien a shtikl beged baym shamesh fun klayzl un hot zikh arayngerukt vi a boze tsum rov in shtub arayn. dort hot im der rov teykef ibergegebn di farkhasmete tsavoe far etlekhe eydes. un der yoyresh iz avek in dem kaltn kheyder, vu der foter iz geshtorbn. di shtub iz shoyn demolt keyn shtub nisht geven, nor a khurve, on tirn un on fentster, farveyt un farshneyt. hot der yoyresh ongetsundn a likhtl, geefnt di tsavoe un glaykhgiltik arayngekukt derin. ober vos iz geshtanen in der tsavoe? der yoyresh hot zikh kimat farlorn fun shrek. ot vos er hot dort aroysgeleyent: «makhmes ikh bin geven azoy gut tsi dir az ikh hob dir far mayn toyt avekgegebn mayn gants farmegn, hagam ikh hob gevust, az du bist fardorbn fun der hoyt bizn knokhn, funem guf biz der neshome. zolstu atsind, tsum sof fun di tsen yor nokh mayn toyt, oykh azoy gut zayn un onnemen mayn eytse, vos vet dir a sakh beser dinen vi dos gelt un yerushe-farmegn. ikh rat dir, mayn kind, az du zolst makhn a sof tsu dayn lebn, vayl andersh, vet dir nokh erger geyn. du vest shtarbn vi a groyser roshe unter di hent fun a talyen. iz glaykher, du zolst zikh aleyn makhn a toyt, nisht durkh vaser un nisht durkh sam un nisht durkh a meser, nor durkh a shtrik. du heyng zikh oyfn tshvok, vos iz do arayngeshlogn in balkn iber mayn bet un a shtrik vestu shoyn aleyn ergets oysgefinen. dertseyl es keynem un zay zikh nisht lang meyashev, vayl dayn foter iz dir nokh genug tray un klug un er veyst zeyer voyl, vos er eytset dir. leyg es ober nisht op un tu es glaykh in der zelber nakht fun mayn yortsayt. un kedey men zol visn fun dayn toyt un keyner zol durkh dem nisht laydn, zolstu di tsavoe araynleygn in dayn beged, eyder du vest zikh oyfheyngen.»

ibergeleyent dos papir, hobn dem yoyresh genumen tsitern hent un fis un er iz anidergefaln. nor az er iz gekumen etvos tsu zikh, hot er tsurisn oyf zikh zayn farfoylt hemt un zikh shtark tseveynt oyf zayn mies, narish un shlekht lebn.

«azoy badarf es zayn, – hot er zikh gezogt, – oyb ikh hob nisht zoykhe geven tsu folgen mayn foter vi tsu leben, muz ikh im folgen vi tsu shtarbn, bifrat, az ikh hob nisht vos tsu lebn. lomir shtarbn. keyn shtrik vet mir oykh nisht feln. ikh bin arumgegartlt mit a shtrik» ...

ukakhloysoy ledaber un vi er hot es aroysgezogt, hot er ongeklept dos likhtl oyf der vant, aropgenumen fun zikh dos shtrikl, gemakht a shleyf, zikh aroyfgeshtelt oyf a kletsl un ongebundn dem shtrik tsu dem tshvok. dernokh hot er dos kletsl a shtoys geton mit di fis un iz geblibn heyngn in der luftn. koym ober hot zikh der shleyf etvos fartsoygn arum zayn haldz, hot zikh der tshvok mitn balkn, un [in] velkhn er iz geven arayngeshlogn, aroysgerisn un der yoyresh in [iz] aropgefaln oyf der erd, hobn bald zikh genumen shitn toyzenter rendlekh un papirn, tayere zakhn un zeltene khfeytsim. er hot geefnt di oygn un iz geblibn lign azoy vi a tsemishter: er hot zayne eygene oygn nisht gegloybt. ersht in a por sho arum iz er gekumen tsu zikh un demolt hot er zikh azoy gezogt:

«neyn, dos iz gevis nisht keyn bloyzer tsufal, nor der rotsn fun mayn foter. dos iz bevade der emeser zin fun zayn tsavoe. hinter dem bret, vu der tshvok iz gezesn, hot er bahaltn far mir a nay farmegn, ober ikh hob es badarft bakumen nokhdem, vi ikh vel mikh gut onlaydn un onmutshen un kharote hobn oyf mayn falsh, mies un zindik leben… demolt ven ikh vel mikh muzn oyfheyngen fun groys noyt. itst bin ikh a gerateveter, un ikh vel konen onhoybn a nay leben»…

er hot bald tsuzamengenumen dos gelt – hekher tsvantsik toyznt dukatn, akhuts perl un brilyantn. tsvishn di papirn hot er oykh gefunen a briv fun dem foter, in velkhn der foter hot bashribn di zakh azoy, vi der zun hot farshtanen. keyn muser hot, natirlekh, oykh nisht gefelt inem briv. der zun hot dray mol geleyent dem dozikn briv un hot zikh bagosn mit heyse trern. di gantse nakht hot er farbrakht inem kaltn vistn kheyder, in geveyn un in simkhe. oyf morgn hot er alemen dertseylt fun der tsavoe un fun dem foters briv, kedey az men zol im nisht khoyshed zayn, kholile, az zayn naye ashires shtamen fun a shlekhtn moker, vayl er hot gehat zeyer a shlekhtn nomen in shtot.

mehayem hahu vahole, fun der tsayt on un vayter, hot zikh der yoyresh ongehoybn tsu firn zeyer laytish, iz gevorn a groyser erlekher yid, hot genumen a laytishe vayb, iz gevorn a soykher un es hat im ingehoybn zeyer gut tsu zayn. un mit der tsayt iz er gevorn gor a nikhbed in shtot. der tselozener yung hot zikh farvandlt in a shtiln bal-tshuve, un hot zayne kinder megadl geven letoyre ulekhupe ulemaysim-toyvim.