De nuptiis Philologiae et Mercurii libri IX

ante 439

_______________________________________________________________________________________

Liber IX

De harmonia

Gherardo di Giovanni del Fora (1445-1497)

De harmonia

888 Iam facibus lassos spectans marcentibus ignes

instaurare iubet tunc hymenea Venus:

quis modus «inquit» erit? quonam sollertia fine

impedient thalamos ludere gymnasia?

deriguit comis blandisque assueta Voluptas,

et noster pallens contrahit ora puer;

ipsa etiam fulcris redimicula nectere sueta

Flora decens trina anxia cum Charite est.

nec melicum reticens modulatur tibia carmen,

nec dulcis temptat psallere Melpomene.

omnia, quae tenero moris fervescere ludo,

in cumulum doctae vocis honore tacent:

nec Suada illecebris sponsalia pectora mulcet,

nec Stimula incenso allicit aculeo.

quin etiam interulos gaudens dissolvere nexus

blandificaque libens stringere corda face

nictantes oculos reprimit stupefacta pavore

nec perferre valet Gorgonos ora trucis.

si erudita placent certe sponsalia divi,

saltem docta ferat carmina Calliope;

nam simul oblectans vocis modulamina mentes

taedia dulcisonis auferet illa tonis.

quippe scruposis (fateor) lassata puellis

insuetis laedor maestificata moris.

Pronuba, si volupe est haec seria carpere, Iuno,

nec cura astriferi te stimulat thalami,

ast ego succubui, lepidisque assueta choreis

non valeo tristes cernere Cecropidas».

889 Et cum dicto resupina paululum reclinisque pone consistentis sese permisit amplexibus Voluptatis. cuius verbis assertionique ruricolae omnes cunctique fluctigenae, quamplures etiam astriluci assensere divi, praesertimque Lemnius Mulciber, fabrilium tantum operum sollers maritus, promptiore attestatione collaudat. tunc denique, quod decenter innixa, atque ipsa relabentem lassitudo decuerat, Mars eminus conspicatus tenere cum admirationis obtutu languidiore fractior voce laudavit profundaque visus est traxisse suspiria, nec Bromius in favoris gratiam dispar fuit; quin etiam ipsum Atlantiadem tam flammatae cupiditatis cura concussit, ut omittere vellet, quae circa sponsalem conventum ornatiora disposuit; 890 tanti quippe visum numquam Veneri displicere. verum superum pater, licet insinuatione germanae ut properaret admonitus, tamen, ne quid nuptialibus derogaret ornatibus aut tantae eruditionis examen deliciosa festinatione convelleret, qui probandarum numerus superesset, nihil afferens festinationis exquirit. 891 cui Delius Medicinam suggerit Architectonicamque in praeparatis assistere, «sed quoniam his mortalium rerum cura terrenorumque sollertia est, nec cum aethere quicquam habent superisque confine, non incongrue, si fastidio respuuntur, in senatu caelite reticebunt, ab ipsa deinceps virgine explorandae discussius. una vero, quae potissima caeli siderumque dilectio est, examinis huius tam favore quam voluptate disquiritur, tuisque conspectibus non poterit sine scelere viduari. 892 Sed illud prae cunctis intimatum velim, quod dotis offerendae cumulandaeque reciproco alias advexit virginis mater puellas, quas opulentis collocatura muneribus examine isto explorare constituit. hae igitur non dispares numero nec disgregae venustate, eruditionis etiam dignitate paucis adstantium conferendae, in penetralibus quoque virginis [secretis sanctioribus] alumnatae quanto odio quibusque deliciis ac prorsus enervi mollitudine sideralis curiae transeantur, Iovialis vigoris maiestate percense». 893 hic Tritonida «atquin» ait «virgines, quas Phronesis educavit, superum incessabiliter pectorum arcana tenuerunt, nec fuit vestrum quisquam, qui non illis voluntatis abditae interpretamenta commiserit. denique ex his quamplures antistitia professae divum, ac ni per illas nefas in terris sanctis libare numinibus, certe litare penitus abnegatum. verum transactae virgines eruditionis cascae praestitere miracula, hae familiaritatis vestrae praeferunt documenta; nam inter divina humanaque discidia solae semper interiunxere colloquia. has igitur ingressas agnoscetis probabitisque, divi». 894 quae dum Delius Pallasque dissererent, earum disquisita vocabula. tunc Phoebus «Genethliace prior» inquit «astabit, quae rationis aetheriae conscia pensa Lachesis adaparit atque instantium saeclorum gerenda denuntiat. deinde Symbolice, quae varietatibus ominatis ventura componens auspiciorum proventus pensat vicibus futurorum. Oeonistice tertia est, per quam tripus illa venturi denuntia atque omnis eminuit nostra cortina. denique in argumentum praescientiae mihi corvus alludit, cycnus etiam sociatur, ut diei noctisque proventus nos avibus praesentire concolor temporum pluma testetur. ipsaque tripus trini cursus praesagia pollicetur, hoc est exstantis, instantis et rapti. 895 demum trigarium supplicantis semper germanitatis adveniet, quod vestra vulgo suffragia pollicendo incertos mortalium sensus primum in spem opis superae proritavit, praesidiique indigam in cultum fecit procedere nationem. hanc igitur, sive trigeminam feminam sive tres in unius nominis vocabulum conspirantes, quis in caelum venientes inexaminatas attemptet explodere, cum per eas in terras nos certum sit demeare? 896 post has vero astabit decens illa sidereis fulgoransque luminibus, quae epistularis tua et dicta est et probata. huic semper, pater, tuas assereris credidisse manubias ac trisulcae lucis commisisse fulgorem, quae vias, vestigia, adventum exitusque ignivagae denuntiationis agnoscit. huic igitur feminae colloquium denegamus, per quam edictorum tuorum admonitus mortalibus innotescunt? cur igitur, pater optime, remoraris et intromittere eas alacer et probare?» 897 postquam haec Latoius dixit, Iuppiter Harmonien venire, quam suggestum est Mercurialium solam superesse, praecepit tuncque alias in ordinem continari. hic Luna iam gemina emensa diei portione commonita, «ingressuram mox» inquit «feminam possum explorare vobis cum; ceterum propinquante confinique nocte consequentibus tempora impertire non possum; quippe Plaustri mihi Taurique ac mundanae discursionis itiner subeundum, nec ceterarum me auscultare commentis stelligeri raptus meta permittit. et fateor vellem, si qua examinationem virginum prorogaret auctoritas, ipsa quoque tam praecluis eruditionis asserta cognoscere, praesertim quia comperendinatio rationabiliter expectatur, ne lassata cognoscentis curae fatigatione fastidia omnem doctae intimationis excursum gravatae laboribus intentionis excludant, et illa expetendae cognitionis approbandaeque subtilitas in odium noscendorum obtusa multiplici prolixitate vertatur. aequius igitur duco ampliandam discussionem tantam in ardentem sitim aurium avidarum». 898 quae cum Luna dissereret, omnes certatim assensere divi, dehincque utrum repensatrix data diesque conferendae dotis prorogari iure publico posset inquiritur. quo dicto arcanus ille prisci iuris assertor magna nepotum obsecratione consulitur, responditque regulariter etiam matrimonio copulato dotem dicere feminam viro nullis legibus prohiberi. ac tunc Iuppiter periti patris eruditione commonitus «habeo» inquit, «mea pignera, gratulandum, quod fas asseritur quicquid vos velle cognovi. neque enim fastuosa rigidus elatione defugiam aut vestrum crebrius accelerare consilium, aut doctarum virginum examinare sollertiam desidis ignaviae dissimulatione piguerit, praesertim cum terris indecenter expulsas solis oporteat adhaerere sideribus. 899 Nunc igitur praecellentissimam feminarum Harmoniam, quae Mercurialium sola superest, audiamus. haec quippe et superum curas prae cunctis poterit permulcere, aethera cantibus numerisque laetificans, et nostra tantummodo cupit celebrare palatia, exosa terrigenae stoliditatis ignaviam, quam meliorum indocilis auget sine fine mortalitas. denique iam pridem homines dirutaque gymnasia abscedens orbe terrisque damnavit ac vix Cyllenidae indagantis excursibus nunc comprehensa post longae occultationis oblivia de fugae revocatur reduciturque latibulis. 900 hanc igitur repertam post saecula numerosa et tandem in usum melicum carmenque renovatam tam volupe est quam conducit audire. ceterae vero eruditionis doctissimae sacraeque germanae, cum renovata lux fuerit, intromissae intentioris curae examine probabuntur». 901 his orsis Iovialibus Phoebus admonitus virginem sibi prorsus accommodam admissurus egreditur. Verum Paphie remeantis filiae gratulatione concussa annuit puero praecineret nuptiale carmen. itaque Hymenaeus alacri tandem vigore luminatus nec ipsa iam renuente Tritonide sic coepit:

902 Aurea flammigerum cum Luna subegerit orbem,

rosis iugabo lilia.

virgo deusque sacro sociabunt foedera lecto:

fulcris parate cinnama.

Hesperus intactam servet licet usque puellam,

nuptam videbis, Phosphore.

nec matris lacrimae, pressi nec crinibus ungues,

nexus valebunt rumpere.

ne thalamos metuas; eris hoc, quod Iuno Tonanti est,

quae nunc sorore dulcior.

si placuit docti sollertia sacra mariti,

magis placebunt oscula.

Aurora exoriens roseis spectabit ocellis

floris resecti praemia.

ipse ego pallentem speculabor luce puellam

sese occulentem visibus.

903 conscia iam Veneris nova serta parate, Napeae,

crocumque lecto aspargite,

inque torum violas certatim fundite conchis;

pulvinar almum comite.

crinale spicum pharetris deprome, Cupido,

libens capillum solvere.

flammea virgineum quae obnubere sueta pudorem

regina deme Pronuba.

te blandum, teneri quae conscia sola doloris,

Venus decens solabitur.

quae nunc dura novo nescis committere amori,

parabit illa pectora.

tu modo, quae mando, oculos deiecta decoros

reconde mentis intimo:

doctilocum pulchris iuvenem complexa lacertis

facunda redde pignera.

904 His Hymenaeo diutius velut fescennina quadam licentia personante [geminante crebrius], quae placuisse ratus, maxima circumstantium multitudo Tritoniden Dionenque comitata degreditur, et ad os reductae tandem virginis studio properante concurritur. verum tam puellarum, quae deas dominas consecutae pone forte constiterant, quam heroum populus, qui iussus advenerat, properabat, illae ut psallendi materiem discerent, hi ut sacri vultus memoriam recenserent. 905 nec mora, et ecce quaedam suavitas intemptata inauditaeque dulcedinis cantus insonuit, ac melodiae ultra cuncta rerum oblectamina recinentes auditum mirantium complevere divum. non enim simplex quidam et unius materiae tinnitibus modulatus, sed omnium organicarum vocum consociata permixtio quandam plenitudinem cuncticinae voluptatis admisit. quo canore diutius circumstantium pectora deorumque mulcente, illae egressorum paulo ante turbae adventum virginis praeeuntes ac tanti comitatus praeambulae revisuntur; sed non cassae dulcedinis nec sine aliquo sonori modulaminis argumento aut opere reverterunt. nam Eratine, Cypridis filia, et Himeros, Cupidinis assecutor, itemque Terpsis e famulitio Dionae concinentes gratissime intravere primum; sed puer monauleter sonabat. 906 post hos psallentes Pitho, Voluptas et Gratiae admixtis lyrae vocibus atque ipsae harmonicis dissultantes motibus advenere. dextra laevaque interea praecedebat numerus heroum crinitorumque sapientum, qui omnes modulatione quidem leni parvaque voce qualibet dulcedine murmurantes, sed alii laudes deorum hymnosque quamplurimi, alii musicos tonos, quos modo compererant, retexebant: verum per medium quidam agrestes canorique semidei, quorum hircipedem pandura, Silvanum harundinis enodis fistulas sibilatrix, rurestris Faunum tibia decuerunt. verum sequens heroum praeclui enituit admiratione conventus; nam Orpheus, Amphion Arionque doctissimi aurata omnes testudine consonantes flexanimum pariter edidere concentum.

907 Nam Thrax quo duri rumpere regna Erebi

quoque suam meruit immemor Eurydicen

quo cantu stupidae tigridis ira ruit,

quo fertur rabidas perdomuisse feras,

quo vidit rigidas glandibus ire comas

Ismaros et silvas currere monte suas,

carmine quo Strymon continuit latices

et Tanais versis saepe relatus aquis;

quo impune accubuit rictibus agna lupi

et lepus immiti contulit ora cani:

hoc nunc permulsit insonuitque melo

accumulansque magis carmina sacra Iovi <--->

908 Amphion rigido in corpore mentis iter

quoque dedit montes sumere posse animas,

quo sensus duris cautibus inseruit

et docuit rupes carmina velle sequi

(nam muros Thebis dulcisonis fidibus

praesidiumque dedit carminis arbitrio).

sed nec Arioniam marmora surda chelyn

tempsere, extremam cum flagitaret opem,

et licet indomiti dira procella noti

spumea Scyllaei verreret ima maris,

delphinas totis sollicitavit aquis,

et melicos cantus belua grata tulit.

o vere antistans numina magna deum,

quae istorum laudes protulit Harmonia,

quae domitare Erebum, marmora, saxa, feras

et potuit rupes sensificare tonis.

Post hos honoratior fontigenarum virginum chorus Pegaseae vocis nectare diffluebat, qui Phrygii cuiusdam bupaedae cicutis geminatis interstinctus omnes praecedentium suavitatum dulcedines anteibat. 909 tandem inter Phoebum Pallademque media Harmonia sublimis ingreditur, cuius sonorum caput auri coruscantis bratteis comebatur, caeso etiam tenuatoque metallo rigens vestis, et omnibus ad motum gressumque rata congruentia temperatum blandis leniter crepitaculis tinniebat. cuius incessum mater Paphie, ut eam contigue sequebatur, licet pulchris rosea numeris ac libratis passibus moveretur, vix tamen poterat imitari. dextra autem quoddam gyris multiplicibus circulatum et miris ductibus intertextum velut clipeum gestitabat, quod quidem suis invicem complexibus modulatum ex illis fidibus circulatis omnium modorum concinentiam personabat. laeva autem virginis quamplures ex auro assimulatae parvaeque effigies theatralium voluptatum religatae aeque pendebant. 910 verum ille orbis non chelys nec barbiton nec tetrachordon apparebat, sed ignota rotunditas omnium melodias transcenderat organorum. denique mox ingressa atque eiusdem orbis sonuere concentus: cuncta illa, quae dissona suavitas commendarat, velut mutescentia tacuerunt, ipseque tunc Iuppiter caelestesque divi superioris melodiae agnita granditate, quae in honorem cuiusdam ignis arcani ac flammae insopibilis fundebatur, reveriti intimum patriumque carmen paululum in venerationem extramundanae omnes intellegentiae surrexerunt. 911 tunc egersimon ineffabile virgo concludens ad Iovem reversa aliis modulis numerisque voce etiam associata sic coepit:

Te nunc astrisono carmine, Iuppiter,

quo gemmata poli volvere sidera

suevit lege rata sacra recursio,

praefandum veneror, quippe potissimus

nectis sceptrifero sub diademate

omnigenum genitor regna movens deum,

mundum perpetuo dum rotat ambitu

mens, quam sidereo sufficis impete.

912 te nam flammigeri semina fomitis

spargentem referunt astra micantia:

te Phoebea sacro munere lumina,

terris purpureum dum renovant iubar,

testata ambrosium splendificant diem;

Cynthia noctis honos lampade menstrua

auratis rubuit praevia cornibus;

sub te plaustrilucis luminat ignibus

anguis Parrhasias disiciens feras.

sic solidi tenerum corporis ambitum

tellus non prohibens axibus inditur

alternisque regit et regitur polis;

sic Nerea freti noscere limitem

sicque ignem superum lambere pabula,

ut nullis scateant dissona litibus,

atque ita perpes ament dissita vinculum,

ut semper metuant foedifragum chaos.

tu rector superum, tu pater optimus,

complexuque pio sidera colligans

natos perpetuo corpore vividas.

salve, nostra cui perficitur chelys,

bis plenum omnisona cui recinunt mela.

913 Iam vos verenda quaeso caeli germina,

quae multiforme scit ciere barbiton,

affata nostris ferte corda cantibus,

miscilla sacrae dum geruntur curiae,

mulcere vestrum quae velit consortium.

iam vos vicissim proque lege numinum

posthac sonabo disgregato plasmate,

suisque cunctos allubescentes tonis

deducet, †urget atque clebit locis,†

stimulosque rursum lene permulcet melos.

914 Nunc igitur alma quae senatum lumina

deum verendo culminatis vertice,

bis sena quamvis vos Etrusci numina

ritus frequentent atque opiment victimis,

tamen gemellis quos refulgens cursibus

natura honoro protulit fastigio,

Phoebea uterque praeferens vocabula,

Pallas corusca ac decens Latoie

(lunare quippe hac venit consortium:

Phaethontos ardens scandet axem Delius).

nunc vos, pudici nostra fratres culmina,

precabor ipsa, ne verendos contrahant

vultus iugandis quae ferent dis carmina,

Hymenque nostrum invehat fastidium.

psallente plectro concinentur nuptiae,

fidibusque iuncta fescennina prodient.

915 Iam nunc blanda melos carpe Dione,

durus quippe rigor cedit amori.

Novit nam tenerum probare carmen

ipsum spumigenae salum Cytheres,

Nerinaque chely movet Camenam,

dum conchis Galatea personantes

nantes fluctigenas chorumque Phorci

flagrans cura trahit, nivalibusque

inrestinctus aquis triumphat ardor.

916 Iam nunc blanda melos carpe Dione,

durus quippe rigor cedit amori.

Carmen Maenaliae tulere pinus,

percussaque modis sonat Lycaeis

sollers Arcadiae nemus cicuta;

pernix semiferi puella Panos

nam versa in calamos sonat loquaces,

quam dum forte deus premit labellis,

suspirat velut osculis canorem.

917 Iam nunc blanda melos carpe Dione,

durus quippe rigor cedit amori.

Puer ipse versiformis

fidibus studet Cupido

arcusque dulcinerves

roseo ligans ramali

feriata linquit arma

calamos parante Musa.

in carminis leporem

curam negat sagittis

tenerumque harundinetum

nostrum in melos reliquit.

nunc ergo corda mulcent

vapor et canor iugati;

placet ac decet, vicissim

cantemus atque amemus.

918 Iam nunc blanda melos carpe Dione,

durus quippe rigor cedit amori.

Prudens puella pulchrae

mater fuit Lacaenae,

illecta sed canore

nescit dolum cavere.

nam candidus nivosis

olor involutus alis,

argenteis minorem

plumis videns decorem

nec posse purpuratis

nimium placere ocellis,

teneros ciere cantus

Phaethontiasque Musas

coepit repente ficta

fraudem parans senecta;

sic admovetur ori

roseumque circumactae

rapit osculum puellae,

gremioque complicatus

pretium tulit pudoris.

919 Iam nunc blanda melos carpe Dione,

durus quippe rigor cedit amori.

Carmen Latmiadeum

lucis diva secundae

sacris praetulit astris.

cantum quippe secuta

linquens culmina caeli,

pastoralibus ardens

palmam dedit cicutis,

pulso et luminis auro

pandit septa balantum

sordentique adoperta

pratis gaudet amictu.

ac tunc Cynthia noctu

pascit monte capellas,

spectans sidera mundi

mage percrepat flagello,

nec curare deorum

pensa aut ferre susurros

illex carminis ampli

aegram cura coegit.

temnit noctis honorem,

praefert antra subulci

dura et rupe quiescit,

et post regna Tonantis

stramen dulcius herba est.

920 Talibus Harmoniae carminibus oblectati omnes permulsique divi: nec minor quippe ex fidibus suavitas quam vocis modulamine resultabat. denique qua industria comparatum quibusve assequendum ediscendumque opibus vigil cura repromittat, ut in tam dulcem eblanditamque mollitiem intima mentium liquescat affectio, Iove admirante disquiritur. ac tunc virgo, cum artis praecepta a se expeti examinandae eruditionis intentione conspiceret, paulum melicis temperans exhortante quoque Delio Palladeque sic coepit: 921 «Iam pridem [quidem] exosa terrigenas et fastidiosa mortalium caeli orbes stellantis incutio, in quibus artis praecepta edissertare prohibitum, cum melodiam omnisonis convenientem pulsibus modulorum machinae obeuntis ipsa rapiditas et concinat et agnoscat. sed quoniam emersa terris virgo nuptura vanescentia intercapedinatae prolixitatis oblivia iam supero debet vigore discutere, iussa percurram, si prius ingratae mortalitatis commoda repetita recenseam. 922 Dum me quippe germanam gemellamque caelo illa incogitabilis effigientiae genuisset immensitas, sidereae revolutionis excursus atque ipsa totius molis volumina comitata, superos incitosque fulgores modis associans numeros non reliqui. sed cum illa monas intellectualisque lucis prima formatio animas fontibus emanantes in terrarum habitacula rigaret, moderatrix earum iussa sum demeare. denique numeros cogitabilium motionum totiusque voluntatis impulsus ipsa rerum dispensans congruentiam temperabam. 923 quam rem didere mortalibus universis Theophrastus laboravit; Pythagorei etiam docuerunt, ferociam animi tibiis aut fidibus mollientes, cum corporibus adhaerere nexum foedus animarum. 924 membris quoque latentes interserere numeros non contempsi; hoc etiam Aristoxenus Pythagorasque testantur. denique benignitate largissima sensim ipsa notionem meae oblectationis aperui. nam fides apud Delphos per Deliacam citharam demonstravi; tibiae per Tritonidam nostri comitem Marsyamque Lydium sonuerunt; calamos Mariandyni et Aones in laudes inflavere caelestium; panduram Aegyptios attemptare permisi, ipsisque me pastoralibus fistulis vel cantus avium vel arborum crepitus vel susurros fluminum imitantibus non negavi. psaltas, chordacistas, sambucos, hydraulas per totum orbem ad commodum humanae utilitatis inveni. 925 per me quippe vestrum homines illexere succursum irasque inferas per naeniam sedavere. Quid quod bella victoriaeque undique meis cantibus conquisitae? nam Cretes ad citharam dimicabant, Lacedaemonii ad tibias, nec ante aggrediebantur fata proeliorum priusquam illis contigerat litare Musis. quid Amazones? nonne ad calamos arma tractabant? quarum una, quae concipiendi studio venerat, cum Alexandrum salutaret, donata tibicine ut magno munere gratulata discessit. Lacedaemonios in Graecia, in Italia Sybaritas tibicines ad proelia praeire quis nesciat? tubas non solum sonipedes atque bella, sed agonas acuere certamenque membrorum nunc quoque compertum. 926 quid pacis munia? nonne nostris cantibus celebrata? Graecarum quippe urbium multae ad lyram leges decretaque publica recitabant. perturbationibus animorum corporeisque morbis medicabile crebrius carmen insonui; nam phreneticos symphonia resanavi, quod Asclepiades quoque medicus imitatus. cum consulentibus urbium patribus plebis inconditae vulgus infremeret, seditiones accensas crebrior cantus inhibuit. ebrios iuvenes perindeque improbius petulantes Damon, unus e sectatoribus meis, modulorum gravitate perdomuit; quippe tibicini spondeum canere iubens temulentae dementiam perturbationis infregit. quid? afflictationibus corporeis nonne assidua medicatione succurri? febrem curabant vulneraque veteres cantione; Asclepiades item tuba surdissimis medebatur; ad affectiones animi tibias Theophrastus adhibebat. ischiadas quis nesciat expelli aulica suavitate? Xenocrates organicis modulis lymphaticos liberabat; Thaletem Cretensem citharae suavitate compertum morbos ac pestilentiam fugavisse. Herophilus aegrorum venas rhythmorum collatione pensabat. 927 animalium vero sensus meis cantibus incunctanter adduci saltem Thracius citharista perdocuit, in quo non fabula, sed veritas gloriam procreavit. unde enim cervi fistulis capiuntur, pisces in stagno Alexandriae crepitu detinentur, cycnos Hyperboreos citharae cantus adducit? elephantos Indicos organica permulsos detineri voce compertum, fistulis aves allici comprobatum, infantibus crepitacula vagitus abrumpere; fides delphinis amicitiam hominum persuaserunt. 928 quid canticis allici disrumpique serpentes, glandem ferunt messesque transire? manes cieri lunamque laborare nonne ipsius vetustatis persuasione compertum? in Lydia Nympharum insulas dici, quas etiam recentior asserentium Varro se vidisse testatur, quae in medium stagnum a continenti procedentes cantu tibiarum primo in circulum motae dehinc ad litora reverterentur. 929 in Actiaco litore mare citharam sonat; Megaris saxum ad ictum pulsus cuiuscumque fidicinat. possem innumera mortalibus a me collata percurrere, ut non me terras fugiendi studio reliquisse, sed ingratae humanitatis ignaviam viderer iure damnasse; sed iam ad artis praecepta desiliam, ut nupturae virgini promissum munus impendam. 930 Et quoniam officium meum est bene modulandi sollertia, quae rhythmicis et melicis astructionibus continetur, prius de melicis dissertabo. dico quicquid rite sonuerit aut tonum esse, aut hemitonium, aut quartam toni, quae diesis appellatur. verum tonus est spatium cum legitima quantitate, qui ex duobus sonis diversis inter se invicem continetur. hemitonium dicitur, quod toni medium tenet; dieseon vero distantiae tres sunt. nam prima brevior, quae tetartemoria nominatur ex eo, quod quartam partem toni recipiat; enarmonios quoque dicitur propterea, quod enarmonion modulandi genus per hanc maxime dimetimur. secunda ab illa maior est, nam tritemoria nominatur, quoniam habet partem tertiam toni, itemque chromatice appellatur, quod chromaticum modulandi genus per ipsam funditur; tertia vero habet toni quartam partem ac dimidiam quartae, et vocatur hemiolia enarmoniae divisionis, quoniam hemiolii modum complet. 931 Tonus igitur idem plerumque appellatur et sonus. verum soni sunt per singulos quosque ac per omnes tropos numero XVIII. quorum primus dicitur apud Graecos προσλαμβανόμενος, apud Romanos vero, quia eadem voce nos uti summus Iuppiter vetuit, idem dicitur adquisitus; secundus ὑπάτη ὑπάτων, hoc est principalis principalium, tertius παρυπάτη ὑπάτων id est subprincipalis principalium, quartus ὑπάτων διάτονος, id est principalium extenta, quintus ὑπάτη μέσων, id est principalis mediarum, sextus autem παρυπάτη μέσων, quod est subprincipalis mediarum, septimus μέσων διάτονος, id est mediarum extenta, octavus μέση hoc est media, nonus τρίτη συνημμένων, id est tertia coniunctarum, decimus συνημμένων διάτονος, hoc est coniunctarum extenta, undecimus νήτη συνημμένων, id est ultima coniunctarum, duodecimus παράμεσος, hoc est prope media, tertius decimus τρίτη διεζευγμένων id est tertia divisarum, quartus decimus διεζευγμένων διάτονος, quod est divisarum extenta, quintus decimus νήτη διεζευγμένων, id est ultima divisarum, sextus decimus τρίτη ὑπερβολαίων, id est tertia excellentium, septimus decimus ὑπερβολαίων διάτονος, hoc est excellentium extenta, octavus decimus νήτη ὑπερβολαίων, id est ultima excellentium. Hi sunt igitur soni, quo modulationem apte et cum ratione componunt. constat autem omnis modulatio ex gravitate soni vel acumine. 932 gravitas dicitur, quae soni quadam remissione mollescit; acumen vero, quod in aciem tenuatam gracilis et erectae modulationis extenditur. 933 Ex supra dictis itaque sonis, qui et singulis et omnibus tropis rite conveniunt, symphoniae tres , quarum prima est diatessaron, quae latine appellatur ex quattuor, et recipit sonos quattuor, spatia tria, productiones duas et dimidiam (nam [sonum fiat idem] tonum productionem vocavi); est autem hemitoniorum quinque, quae ad productiones plenas et integras mediatenus valent, dieseon decem: diesis vero interpretatio est, sicut supra dixi, quarta pars toni. sed haec symphonia est in epitriti ratione; epitritus autem dicitur, qui et numerum ternarium habet et trium tertiam, quod est unus, ut sunt IIII ad III. 934 alia symphonia quinaria est, et dicitur diapente atque constat sonis quinque, qui inter se quattuor spatiis dividuntur; productiones habet tres mediamque praecidit, hoc est tonos tres ac medium, hemitonia septem diesisque quattuordecim, atque hemiolii possidet rationem, quae forma et eundem numerum circa collata detinet et eius medium, ut sunt tres ad duo. tertia diapason, quae ex omnibus dicitur, octo sonos recipit, spatia septem, productiones sex, hemitonia duodecim, diesis viginti quattuor, atque constat ex ratione diplasia, hoc est dupli. 935 Tropi vero sunt quindecim, sed principales quinque, quibus bini cohaerent: id est Lydius, cui adhaerent Hypolydius et Hyperlydius; secundus Iastius, cui sociatur Hypoiastius et Hyperiastius; item Aeolius cum Hypoaeolio et Hyperaeolio; quartus Phrygius cum duobus Hypophrygio et Hyperphrygio; quintus Dorius cum Hypodorio et Hyperdorio. verum inter hos tropos est quaedam amica concordia, qua sibi invicem germanescunt, ut inter Hypodorium et Hypophrygium, et item inter Hypoiastium et Hypoaeolium; item conveniens aptaque responsio inter Hypophrygium et Hypolydium qui tamquam duplices copulantur. mediae vero graviorum troporum his, qui acutiores sunt, προσλαμβανόμεναι fiunt. verum tropi singuli quique tetrachorda faciunt quina. tetrachordum autem est affectio quaedam sonorum quattuor per ordinem compositorum, quorum extremi sibi debeant convenire. sed haec posterius: nunc ad inchoamentorum ratum ordinem redeamus. [praedicta enim ideo prima dicta sunt ut altius tenerentur]. 936 Priusquam me Lasus, ex urbe Hermionea vir, mortalibus divulgaret, tria tantum mei genera putabantur: ὑλικόν, ἀπεργαστικόν, ἐξαγγελτικόν, quod etiam ἑρμηνευτικόν dicitur. et ὑλικόν est, quod ex perseverantibus et similibus consonabat, id est sono, numeris atque verbis. sed quae ex his ad melos pertinent, harmonica, quae ad numeros, rhythmica, quae ad verba, metrica dicuntur. ἀπεργαστικόν est quidam materiae tractatus efficiens exercitium eius, cuius tres itidem partes, id est μελοποιία, λῆψις, πλοκή. ἐξαγγελτικόν autem ad expositionem pertinere videtur et habet partes tres: ὀργανικόν, ᾠδικόν, ὑποκριτικόν, quae inferius rerum ordo disponet. nunc de prima voce velut de sonitus totius parente dicemus. 937 Omnis vox in duo genera dividitur, continuum atque divisum. continuum est velut iuge colloquium, divisum, quod in modulatione servamus. est et medium, quod in utroque permixtum ac neque alterius continuum modum servat nec alterius frequenti divisione praeciditur: hoc pronuntiandi modo carmina cuncta recitantur. horum illa, quam in divisas partes certasque deducimus, diastematica nominatur, et ei parti, quae harmonica vocatur, aptanda est. 938 Quae quidem harmonica habet partes disputationis septem: primam de sonis, secundam de spatiis, tertiam de systematis, quartam de genere, quintam de tonis, sextam de commutationibus, septimam de modulatione, quam melopoeiam vocamus. ac prius de sonis, ubi est artis elementum. 939 sonus quippe tanti apud nos loci est, quanti in geometricis signum, in arithmeticis singulum. pthongos sonos dicimus; verum pthongus dicitur vocis modulatae particula una intentione producta: est autem intentio, quam dicimus, tasis, in qua vox consistit ac perseverat. sonus pthongos vel speciatim vel generaliter appellatur; sed generale vocabulum est, specialia quae ἰδιαίτατα Graia voce perhibentur; ut si quemadmodum nobis scribendum sit cogitemus, ita haec virtus pthongi docet, quid vel acuminis exeramus vel leniminis remittamus. 940 verum ex istis alia faciunt, alia patiuntur: faciunt intentio vel remissio, patiuntur acumen et gravitas. productio autem est (hoc est epitasis) vocis commotio a loco graviore in acutum locum, anesis vero contra; nam ab acuminis culmine in grave quiddam seriumque descendit. fit autem soni gravitas, cum ex intimo quidam spiritus trahitur; acumen vero ex superficie oris emittitur. sunt igitur innumerabiles soni, sed specialiter per singulos tropos viginti octo tantum poterunt convenire, quorum nomina superius memoravi. 941 quorum prior est adquisitus, qui ideo tali nomine nuncupatur, quoniam eorum, quae tetrachorda nominantur, nulli omnino consentit, sed extrinsecus velut adquisitus accedit propter consortium mediae, cui concinere consuevit. qui adquisitus uno tono a principali principalium separatur, quae principalis principalium, quia prima in tetrachordo collocatur, quasi cuiusdam rectoris nomen accepit. subprincipalis denique dicitur, 942 quae principali subiecta coniungitur. principalium vero enharmonius et chromatice (quam nos vix forsan recte colorabilem memoramus, et ideo hoc nomen accepit, quia inter principales colores, album atrumque, quicquid interiacens invenitur, colorabile Graia significatione perhibetur) - ergo enharmonius, chromatice itemque diatonus, quam extentam dicimus, indicia sunt generum modulandi: multiplex quippe tetrachordorum ratio sic formatur. principalis autem mediarum, quia prima est medii tetrachordi, ideo id nomen accepit; cui subnexa subprincipalis mediarum esse dicitur; denique reliquae tres simili usu oboedient. dictum vero hoc tetrachordum mediarum, quia in medio locatum est inter principalium tetrachordum et tetrachordum coniunctarum. 943 post supradictas autem quae sequitur, media nominatur; quae ideo media dicitur, quia tam gravis modi finis est, quam in tropis omnibus futuri acuminis caput, atque ipsius quodammodo vinculo tam gravis modulatio quam acuta conectitur, ut in Lydio modo, ubi rectum I nota est. verum post mediam extendenti hemitonium coniunctarum erit tertia, quae in eodem modo, id est Lydio, litteram pro nota habebit. post hanc illae, quae a nobis superius expressae sunt, tres sequentur: ἐναρμόνιος, χρωματική et διάτονος (quae et παρανήτη dicitur, quam latine paene ultimam perhibemus); post quam ultima sociatur, quae ideo dicta est coniunctarum ultima, quia in hoc tetrachordo finem tenet. omne autem tetrachordum coniunctarum ideo dictum, quia mediae ipsi, quae perfectam symphoniam prima complevit, adiungitur. †ac producente media sequentem†tonum, ille qui sequitur tonus παράμεσος nominatur, quod hunc satis proximum sonus adiunctae modulationis offendat. 944 dehinc divisarum tertia, quae plenum systema diapason finit, unde divisarum tertia perhibetur; post hanc soni ceteri consequuntur. genus vero divisarum ideo hoc nomen accepit, quia uno et dimidio tono a mediae fine divellitur. post hoc tetrachordum excellentium collocatur, quod ideo excellens nomen accepit, quia in singulis tropis in omne acumen erigitur, in singulis modulationibus fastigatur. 945 Horum igitur sonorum, id est φθόγγων, sunt alii, quos consistere et perseverare necesse est, alii vero sunt vagi; denique alii βαρύπυκνοι nominantur, alii μεσόπυκνοι, perhibentur. spissum vero dicitur trium sonorum compositiva quaedam qualitas. βαρύπυκνοι autem sunt, qui velut regiones primas spissi retentant, μεσόπυκνοι vero, qui media possident, ὀξύπυκνοι, qui ultima tenent, ἄπυκνοι qui in positione sonorum trium, qui sunt spissi, nullo genere aut lege iunguntur. 946 stantes autem perseverantesque dicuntur vel ἄπυκνοι vel βαρύπυκνοι, qui veluti quandam speciem et formam sibi principalium vindicabunt; ideo autem quidam statarii nominantur, quia diversas extensiones recipere non possunt. alii autem vagi et errantes habentur, quia interdum largiora, interdum minora spatia receperunt; sed hi alii παρυπατοειδεῖς, alii λιχανοειδεῖς vocantur. verum primi ideo sic dicuntur, quod statim principalibus prioribus subnectantur. λιχανοειδεῖς dicuntur a digito qui minister artis et cantus singulos movet, est autem primus a pollice. 947 hi vero alii sibi invicem congruunt, alii discrepant et resultant. sed illi σύμφωνοι, quia sibi invicem coniunguntur; διάφονοι autem, id est dissentientes, sunt qui, cum percussi fuerint, invicem discrepant; ὁμόφωνοι, qui vocis quidem aliam significationem gerunt, eundem tamen impetum servant. sunt autem et aliae sonorum diversitates: et prima quidem per intentionem, ut aut acumine aut gravitate dissentiat; secunda per spatiorum perceptionem, cum uni aut pluribus coniungitur spatiis; tertia per coniunctionem systematis, quod aut unum aut plura recipit <---> et quod secundum morem dicitur, id est κατὰ τὰ ήθη; quippe morem acuta significant, alium graviora. 948 Nunc iam de diastematis disserendum. diastema est vocis spatium, quo acuta et gravior includitur. sed in diastematis alia breviora illa, quae sunt in diesi enharmonia, maiora vero sunt quae per singulos tropos bis ex omnibus faciunt, quo nihil maius in tropis possumus invenire. 949 atque in spatiis alia sunt composita, alia disiuncta atque asyntheta. et composita sunt, quae per ordinem currunt, incomposita autem, quae ex diversis sibi invicem copulantur. item alia logica, alia aloga memorantur. ac rationabilia illa sunt, quorum consensus possumus praestare portionem, irrationabilia, quibus non subest ratio. item alia convenientia, alia discrepantia, tuncque alia enharmonia, alia chromatica, alia diatonica; item alia artia, alia perissa, sed prima aequalia, secunda excurrentia memorabo. verum aequalia sunt, quae in aequas partes poterunt separari, ut tonus in duo hemitonia; perissa autem, 950 quae in tria hemitonia discernuntur. deinde alia diastemata spissa, alia rariora. spissa sunt, quae per diesis colliguntur, rariora, quae tonis. et in his alia sibi congruunt, alia discrepant; sed discrepantium nimia multitudo. convenientia vero per singulos tropos sex sunt: id est διὰ τεσσάρων, quod de quattuor dicimus, διὰ πέντε, quod de quinque, dehinc διὰ πασῶν, quod ex omnibus concinit; illud etiam, quod ex omnibus et ex quattuor constat, vel ex omnibus et ex quinque, vel bis ex omnibus, quod δὶς διὰ πασῶν dicitur. 951 sed illud quod διὰ τεσσάρων, hoc est ex quattuor, dicitur, recipit sonos quattuor, spatia tria, tonos duo semis, hemitonia quinque, diesis vero decem, et est in epitriti ratione, ut sunt IIII ad tres. διὰ πέντε, quod ex quinque est, sonos recipit quinque, spatia quattuor, tonos tres semis, hemitonia VII, diesis XIIII, et est in hemiolia ratione, quod sunt III ad II. διὰ πασῶν autem sonos habet octo, spatia septem, tonos sex, hemitonia geminat, diesis quadruplicat, atque in diplasia ratione versatur, 952 quae est unum ad duo. quod vero ex omnibus et ex quattuor dicitur, sonorum est undecim, spatiorum decem, tonos habet octo semis, †hemitonium eadem†, diesisque praedicta ratione multiplicat, et est in diplasiepidimoera regula, ut sunt VIII ad III. quod vero ex omnibus quinque constat, recipit sonos duodecim, spatia undecim, tonos novem semis; hemitonia geminantur, diesis tetraplantur, et est in triplasia ratione, ut quattuor ad duodecim. 953 quod δὶς διὰ πασῶν dicitur, habet sonos XV, spatia bis septena, tonos decem ac duo, hemitonia duplicata, diesis XLVIII, atque est in tetraplasii ratione, ut sunt XII ad III. est autem tonus in epogdoi ratione: ubique diesin enarmonion debemus accipere, quae est in quarta particulatione. 954 Nunc quid sit systema perhibendum. systema est magnitudo vocis ex multis modis constans, quae licet multa divisionum genera recipiat, tamen, quia eadem et in diastematis memoravi, praetereo. sunt autem absoluta et perfecta systemata numero octo: et primum est, quod ab adquisito, quem προσλαμβανόμενον dicimus, ad mediam, quam μέσην diximus, omne conficitur: secundum, quod a principali principalium in παράμεσον usque tenditur; tertium, quod a subprincipali principalium in divisarum tertiam iungitur; quartum, quod ab extenta principalium usque in divisarum diatonum profertur; quintum, quod a principali mediarum in neten divisarum usque progreditur; sextum, quod a subprincipali mediarum in tertiam excellentium trahitur; septimum, quod a mediarum extenta in excellentium diatonon excurrit; octavum, quod a media excellentium in ultimam ducitur. 955 Quibus excursis genera tetrachordorum modulandique discurram. †tetrachordus est chordarum†cum certa qualitate divisio. genera modulandi sunt tria: ἁρμονία, χρῶμα, διάτονον. 956 et harmonia quidem dicitur, quod pluribus spatiis et angustioribus separatur; diatonon vero, quod tonis copiosum; chroma, quod de hemitoniis componitur, sicut enim quod inter album nigrumque est color dicitur, ita hoc chroma, quod inter utrumque est, nominatur. 957 et harmonia quidem, cum ab immutabilibus sonis cingitur, modulationi oboediet in acumen per diesin et ditonon incompositum; in gravem vero sonum e contrario modulatio tota submittitur. chroma autem hoc modo <---> melos accipit: per hemitonium et hemitonium et tria hemitonia, quae incomposita provenient; in gravem vero ex diverso recurret. at vero diatonum ipsis contentum sonis in acumen quidem ita accipiet modulationem, ut per hemitonium et tonum et tonum modum integrum compleat. at vero graviorem per contrarium ordinem persequetur; sed nunc maxime diatono utimur. 958 sed horum alia modulamur per ἀγωγήν, alia per πλοκήν. per ἀγωγήν est, cum per ordinem sonus sequitur; πλοκή autem dicitur, cum diversa sociamus. exhinc in modulando alia εὐθεῖα, dicitur, quod est recta; alia ἀνακάμπτουσα, quod est revertens: alia περιφερής, hoc est circumstans. εὐθεῖα est, quae a gravi in acumen erigitur, ἀνακάμπτουσα, quae e contrario deficit, περιφερής, quae ad utramque aut commodatur aut servit. 959 sed cum tetrachordorum, quos quadrifidos appellamus, divisiones innumerabiles sint, sex sunt notae: enharmonia una; chromatis tres, quarum prima quae mollis ac soluta, secunda quae hemiolia est, tertia quae est toniaea; diatonici duae, mollis atque robusta. et modos quidem accipit harmonia τεταρτημορίᾳ διέσει, id est toni parte quarta; illud vero, quod mollius diximus, per τριτημορίαν δίεσιν copulatur; ipsum vero chroma ἡμιόλιον fit ἡμιολίᾳ διέσει eius, quae sit enharmoniae. 960 Sed nunc de tonis. tonus est spatii magnitudo, qui ideo tonus dictus, quia per hoc spatium ante omnes prima vox quae fuerit extenditur, hoc est de nota qualibet in notam, ut a media in paramesen, ut est in Lydio, si a iota directo in sigma iacens signa concurrant. verum quia hemitonia diesisque quid vel quantae qualesve sint docui, troporum etiam nomina numerumque monstravi, nunc de tetrachordis eloquemur. nam singuli quique tropi tetrachorda quina custodiunt, sicut superius quoque non tacui. 961 verum horum extremos sibi aptandos esse non dubium est. tetrachordum quippe est quattuor sonorum in ordinem positorum congruens fidaque concordia. sunt autem tetrachorda principalium, mediarum, coniunctarum, separatarum, excellentium. et primum tetrachordon, quod est gravius, incipit a principalium principali et desinit in principalem mediarum; <---> verum principalium et mediarum conexum, quod coniunctarum vocatur, erit tetrachordum a media in neten coniunctarum. atque ab his divisum longeque discretum, quod est quartum, divisarum a submedia in neten separatarum usque coniungitur. quod autem ex diversis coniunctum est in acutiorem sonum et quintum excellentium profertur. sed de tetrachordis satis dictum. 962 Nunc de pentachordis videamus: ac similiter haec quoque quinque esse non dubium est. primum igitur, quod est gravius principalium, esse dicemus, quod incipit ab adquisito et in principalem mediarum terminatur. sequens in acumen eius modi est et constat a principalium extenta in mediarum illam, quae in Lydio iota rectum habet. tertium autem coniunctarum est, quod a mediarum extenta in ultimam coniunctarum ducitur. quartum vero, quod per divisionem est, a media in neten divisarum conecti solet. quintum in acumen erigitur atque in neten excellentium terminatur. 963 haec, quae dixi, artis nostrae doctissimis approbantur; nam non sum nescia asserere quosdam pentachorda ab hemitoniis initia posse sortiri, quod est in modulatione diatonica situm, de qua superius multa dixi. sane notum atque intimatum velim adquisitum in omnibus quidem aliis collocari, in his autem, quae non per sonos fiant, in tetrachordis fieri non posse; in his enim semper ab hemitoniis principia ducuntur, in aliis autem, quae pentachorda nominantur nec tamen modulationi subiciuntur, ut per sonos constare videantur, apponitur; secundum enim in his hemitonium possumus ponere. 964 Nunc de transitu modulantium. transitus est alienatio vocis in figuram alteram soni. fit autem transitus modis quattuor: per genus, ab enharmonio aut in chroma aut diatonon: vel per systema, ut a principali principalium si forte in subprincipalem aut in aliud forte systematum, aut cum de coniunctis ad divisas transitum facimus; vel per tonum, cum a Lydio vel in Phrygium vel in alium tropum cantilena transducitur; vel per modulationem, cum ex alia specie modulandi in aliam desilimus, vel cum a virili cantilena transitus in femineos modos fit. 965 De genere modulandi consequenter edisseram. melopoeia est habitus modulationis effectae. melos autem est actus acuti aut gravioris soni. modulatio est soni multiplicis expressio. melopoeiae species sunt tres: ὑπατοειδής, μεσοειδής, νητοειδής. et ὑπατοειδής est, quae appellatur tragica, quae per graviores sonos constat; μεσοειδής quae et dithyrambica nominatur, quae tonos aequales mediosque custodit; νητοειδής quae et nomica consuevit vocari, quae plures sonos ex ultimis recipit. sunt etiam aliae distantiae, quod erotica mele dicuntur alia encomiologica. sed haec aptius prioribus subrogantur, nec suas magis poterunt divisiones afferre. 966 hae autem species etiam tropi dicuntur. dissentiunt autem melopoeiae ipsae modis pluribus inter se et genere, ut alia sit enharmonios, alia chromatice, alia diatonos; systemate, quia alia est hypatoides, alia mesoides, alia netoides; tropis, ut Dorio, Lydio vel ceteris <---> omnis tamen, qui melos inchoat, prae cunctis systema debet advertere, dehinc sonos miscere atque componere. haec de septem partibus artis nostrae dixisse sufficiat. Nunc rhythmos, hoc est numeros, perstringamus, quoniam ipsam quoque nostri portionem esse non dubium est. 967 rhythmus igitur est compositio quaedam ex sensibilibus collata temporibus ad aliquem habitum ordinemque conexa. rursum sic definitur: numerus est diversorum modorum ordinata conexio, tempori pro ratione modulationis inserviens, per id quod aut efferenda vox fuerit aut premenda, et qui nos a licentia modulationis ad artem disciplinamque constringat. interest tamen inter rhythmum et rhythmizomenon: 968 quippe rhythmizomenon materia est numerorum, numerus autem velut quidam artifex aut species modulationis apponitur. omnis igitur numerus triplici ratione [dicitur] discernitur: visu audituque vel tactu. visu, sicut sunt ea, quae motu corporis colliguntur; auditu, cum ad iudicium modulationis intendimus; tactu, ut ex digitis venarum exploramus indicia. verum nobis attribuitur maxime in auditu visuque. 969 sed rhythmice est ars omnis in numeris, quae numeros quosdam propriae conversionis accipiat flexusque legitimos sortiatur. est quoque distantia inter rhythmum metrumque non parva, sicut posterius memorabo. sed quia visus auditusque numero dictus accedere, hi quoque in tria itidem genera dividentur: in corporis motum, in sonorum modulandique rationem atque in verba, quae apta modis ratio colligarit; quae cuncta sociata perfectam faciunt cantilenam. dividitur sane numerus in oratione per syllabas, in modulatione per arsin ac thesin: in gestu figuris determinatis schematisque completur. 970 Verum numeri genera sunt septem: primum de temporibus; secundum de enumeratione verborum, quae in numerum cadere possunt, quae rhythmoide, id est similia numeris, iudicantur quaeque tribus vocabulis discernuntur, hoc est errhythmon, arrythmon, rhythmoides; tertium de pedibus: quartum de eorum genere; quintum est, quod agogen rhythmicam nominamus, id est quo genere numerus modique ducantur; sextum de conversionibus; ultimum rhythmopoeia, id est quemadmodum procreatio numeri possit effingi. 971 Primum igitur tempus est, quod in morem atomi nec partes nec momenta recisionis admittit, ut est in geometricis punctum, in arithmeticis monas, id est singularis quaedam ac se ipsa natura contenta. sed [numerus] in verbis per syllabam, in modulatione per sonum aut spatium quod fuerit singulare, in gestu ex incipiente corporis motu, quod schema diximus, invenitur. atque hoc erit brevissimum tempus, quod insecabile memoravi. compositum vero, quod potest dividi et quod a primo aut duplum est aut triplum aut quadruplum; eatenus enim tempus omne numeri proferetur, atque ei finis est, qui plenae rationis est terminus. atque in hoc numerus toni similis invenitur; ut enim ille per quattuor species, hoc est diesis, dividitur, hic etiam quaternaria temporum modulatione concluditur. 972 Sed eorum temporum, quae ad numeros copulantur, alia sunt, quae errhythma tempora nominantur, alia quae arrhythma, tertia quae rhythmoide perhibentur. et errhythma quidem sunt, quae ratione certa ordinem servant, ut in duplici vel hemiolio vel in aliis, quae aliqua ratione iunguntur; arrhythma sunt, quae sibi nulla omnino lege consentiunt ac sine certa ratione coniuneta sunt; rhythmoide vero in aliis numerum servant in aliisque despiciunt. 973 quorum temporum alia στρογγύλα, hoc est rotunda, perhibentur, alia περίπλεα. et rotunda sunt, quae proclivius et facilius quam gradus quidam atque ordo legitimus expetit praecipitantur, περίπλεα vero, quae amplius quam decet moras compositae modulationis innectunt seque ipsa tardiore pronuntiatione suspendunt. sed temporum alia simplicia, sunt, quae podica etiam perhibentur. 974 Pes vero est numeri prima progressio per legitimos et necessarios sonos iuncta, cuius partes duae sunt, arsis et thesis, arsis est elatio, thesis depositio vocis ac remissio. 975 sed pedum differentiae sunt septem: per magnitudinem <---> cum alios simplices, alios multiplices pedes ponimus; et simplices quidem, ut est pyrrhichius, compositos vero, ut sunt paeones vel eorum pares. et simplices quidem dicuntur, qui temporibus dividuntur, compositi autem, qui in pedes etiam resolvuntur. <---> alios vero alogos, hoc est irrationabiles, nominamus, quorum[que] ratio nulla praestatur, sed incondita quaedam compositio profertur. 976 alia deinde differentia est, qua per divisionem quaeritur, qualis exsistit, hoc est ποιά, cum varie et multipliciter ea, quae conexa fuerint, dividuntur, atque illi, qui simplices pedes esse multiplices. alia est, quae per divisionem fieri consuevit <---> septima, quae per oppositionem fit, id est cum duobus pedibus acceptis unus habet prolixius tempus, quod praecedit ex ordine; illud autem tempus, quod insequitur, angustius; vel cum per contrarium ordinem tempora praedicta vertuntur. 977 Rhythmica vero genera sunt tria, quae alias dactylica, iambica, paeonica nominantur, alias aequalia, hemiolia, duplicia; denique etiam epitritus sociatur. etenim unus semper, cum sibi fuerit aptatus, ut aequalis convenit; duplex vero qui fuerit ad singularem, geminam rationem tam syllabarum quam temporum servat; tria vero ad duo numerus hemiolius est; quattuor vero ad tres epitriti modum facit. sed quae aequalia diximus, eadem dactylica esse dicemus. denique in dactylico genere signa aequali sibi iure nectuntur: unum ad alterum, vel ad numerum geminum duo, velut †forte aequalitas numerosa decurret. sequitur iambicum genus, quod diplasion superius expressi, in quo pedum signa duplicem rationem ad invicem servant, sive unus ad duo, sive ad quattuor gemini, vel quicquid ad duplum currit. hemiolium sane, quod paeonicum memoratum, tunc est, cum pedum signa hemiolii rationem iusque sectantur, ut ad duo tres erunt. accedit [autem] etiam in epitriti ratione saepe numerus, cum pes in eo accipitur, qui sit ad tres quattuor. sed iam ad ordinem recurramus. 978 Aequale est igitur numeri genus, quod a disemo usque in sedecim pedes procedit. disemus autem appellatur pes, qui per arsin et thesin primus constare dicitur, ut est leo. duplum vero incipit a trisemo, XVIII autem syllabas in finem usque deducet. hemiolium sane a pentasemo ducit exordium, impletur autem in XXV numero. epitritus ab heptasemo principium facit, XIIII syllabis desinens, cuius difficilis est usus. atque hos quidem omnes numerorum ordines ideo memoravimus, ut singulorum leges per universa serventur. Sed numerorum alii sunt compositi, alii incompositi, alii permixti. 979 et compositi ex duobus generibus vel pluribus cohaeserunt; incompositi, qui uno pedum genere consistunt, ut sunt tetrasemi; mixti vero, qui aliquando in pedes, aliquando in numeros resolvuntur, ut in hexasemo numero accipere debemus. at vero eorum, qui compositi esse dicuntur, alii per copulas, alii vero per periodum colligantur. etenim syzygia, id est copula, duorum pedum in unum est astricta conexio, qui [in] dissimiles sibi positi esse videntur. periodos sane est pedum compositio plurimorum, qui dissimiles sibi pariter sociantur. 980 dissimilitudinum sane differentiae tres erunt: per magnitudinem, per genus, per oppositionem; per magnitudinem, cum ex disemo vel tetrasemo componitur numerus; per genus, cum diplasium aut hemiolium simul iungimus, vel quod ex pluribus aequaliter copulatur; per oppositionem, id est per antithesin, cum aut primos disemos ponimus, insequentibus longe potioribus, aut tetrasemos disemis insequentibus applicamus. verum notum esse conveniet unum etiam pedem posse sufficere ad complendam periodon, si solus ceteris inaequalis inseritur. 981 Sed eorum, quae in pedem recidunt, dactylicum genus primum est, in quo genere pedes incompositi vocabuntur, qui numero sunt quinque, id est proceleumaticus, anapaestus, spondeus simplex et spondeus maior. ac proceleumaticus quidem et positionem brevem et elationem brevem retinet; utetur autem hic idem tetrasemo frequentius. namque et disemus [huius], id est qui duobus temporibus impletur, proceleumaticus quidem sed brevior nominatur; ille vero maior est, qui ex quattuor brevibus efficitur. at vero brevior, id est disemus, syneches vocatur, quia ipsa assiduitas et frequentia comprehendentis se invicem syllabae nec magnitudinem aliquam nec modum divisae potestatis extendit, ideoque eo raro uti [oportet] decet, ne assiduitas brevis syllabae carmen ipsum, quod cum dignitate aliqua proferri oportet, incidat. in permixtione vero aliorum pedum, qui longiores ponuntur, decenter aptatur, ut illorum prolixam moram interveniente sua celeritate compenset. quare proceleumaticus, qui ad numeros aptatur, quadrisemo exordium debet accipere. 982 anapaestus qui vocatur accipiet elationem pedis unius temporis, positionem vero duorum temporum faciet. monochronon quippe dicitur tempus, etiam cum longa ponitur, quae longa duo tempora recipere consuevit, vel cum tria tempora simul brevia collocantur, vel cum sunt quattuor numero; quae omnia ad comparationem longae syllabae computantur. igitur maior anapaestus elationem quidem suscipiet, quae monochronos esse dicatur, positionem dichronon habere monstratur. quare utriusque temporis, quod in positione fuerit, aequali sibi posito oportet elationis geminum tempus accipere, ita tamen, ut utroque insequenti tempore par priori esse videatur, quare anapaestus apomizonos dactylicus a nobis esse dicitur: at vero anapaestus, qui apelassonos nominatur, ex duabus brevibus, quae in elatione sint, et una, quae in positione sit, copulatur. 983 simplex vero spondeus erit, qui ex producta tam arsi quam thesi iungitur; maior vero dicitur, qui quaternariam non solum elationem, sed positionem etiam videtur admittere. Per copulam vero duplices accedunt numeri, quorum alter ex maiore erit ionicus, alter ex minore. atque ille, qui ex maiore procedit, constabit ex spondeo simplici vel proceleumatico, quem disemum esse non dubium; qui vero ex minore est, contrarium facit. atque hi quidem in dactylico genere ponentur rhythmi incompositi ac compositi, qui VII numero omnes erunt. 984 dactylus igitur est dictus, quia ordinem syllabarum consimilem digito hominis informat; anapaestus vero, quia per ordinem redeat sursum: pyrrhichius vero, id est proceleumaticus, quia hic assiduus vel in certamine vel in ludo quodam puerili; spondeus, quia plerumque inservit; ionicus sane propter numerorum inaequalem sonum; habet enim duas longas duasque correptas, quo pedum carmine multi saepe reprehensi sunt. ac dactylicis satis. 985 Nunc iambica memoremus; in quo genere numeri incompositi errant quattuor, compositi per copulam duo: at vero per periodum sunt duodecim. qui igitur incompositi errant, isti sunt: iambus ex dimidia elatione et positione quae gemina est; trochaeus ex duplici positione et elatione quae brevis est; orthius vero pes, qui ex tetrasemi elatione [id est arsi] et octasemi positione constabit, ita ut duodecim tempora hic pes recepisse videatur, atque habet propinquitatem aliquam cum iambico pede; quattuor enim primis temporibus ad iambum consonat, reliquis octo temporibus adiunctis. dehinc trochaeus qui semanticus dicitur, id est qui e contrario octo primis positionibus constet, reliquis in elatione quattuor brevibus artetur. 986 Compositi sane sunt, qui per copulas colligantur. sunt autem hi: bacchius <---> qui ex trochaeo deducit auspicium, fine autem iambici terminatur. qui vero bacchius est , a iambo principia sortietur atque a contrario his quos diximus pedibus aptabitur. per periodum vero est, quod velut per [se] certam viam provenit. in hoc genere cum sint duodecim numero, quattuor quidem per singulas periodos accipere docentur unum iambum ac tres trochaeos. ac de isdem quattuor primum quidem, qui iambum habere monstratur, trochaeus iambo nominatur. qui vero rhythmus secundum iambum recipiet, a bacchio trochaeus vocabitur. qui vero iambum tertium recipit, bacchius a trochaeo poterit nominari. ille vero, qui quartum admittet iambum, appellatur epitritus iambus. eorum vero, qui ex uno trochaeo sunt , et iambus a trochaeo appellatur a doctis. secundus iambus a bacchio dicitur, aut certe bacchius medius poterit nominari: qui vero tertium recipit, bacchius ab iambo nominatur; qui vero quartum recipit trochaeum, epitritus trochaeus appellatur. 987 octo vero <---> quattuor de his, quos duodecim diximus per periodum, illi esse dicuntur, qui binos trochaeos atque iambos per periodum servant. atque ille, qui primos trochaeos recipit, duplex bacchius a trochaeo esse dicetur: qui vero primos iambos habebit, duplex bacchius ab iambo nominatur. cum autem trochaei medii collocantur, trochaeus medius iure dicetur: cum autem in medio iambi, medius iambus vocatur. omnes vel qui incompositi per periodon vel qui per copulam colligantur, rhythmi decem et octo numerati sunt. 988 Sed iambus dictus est ab eo, quod ἰαμβίζειν Graeci detrahere dixerunt, et hoc carmine quibusque veteres detrahebant: item hoc nomen est ab eo, quod venenum maledicti aut livoris infundat. trochaeus vero ab eo dictus, quod celerem conversionem faciat veluti rota. orthius propter honestatem positionis est nominatus. semantus sane, quia, cum sit tardior tempore, significationem ipsam productae et remanentis cessationis effingit. bacchii vero sunt dicti, quod bacchicis maxime sonis congruunt, isque bacchius ludus est, qui illis carminibus aptatur. 989 In eo vero genere, quod paeonicum nominatur, incompositi duo rhythmi esse dicentur. quorum alius paeon διάγυιος appellatur ex longa positione et longa elatione ac duplici positione producta et arsi longiore iungitur. hi sunt paeonici generis numeri, quos incompositos esse praediximus. neque vero per coniunctionem [hoc est συζυγίαν] neque per periodum in isto genere rhythmus accedet. inde διάγυιος quidem dictus est, id est quasi duplicia membra discernat; ἐπιβατός autem, quia membris veluti utens quattuor et duabus diversis thesibus copulatur. 990 Verum haec genera cum permixta fuerint, species numerorum prima species erunt istae, quae dochmiacae nominantur. ex quibus prius quod fuerit, hac lege componitur, ut sit ex iambo et paeone, qui διάγυιος vocatur. hunc διάγυιον posteriores creticum nominarunt. secunda est species, quae ex iambo, dactylo et paeone constare monstratur. 991 qui autem dochmii numeri nominantur, propter assiduum et compositum sonum appellari videntur. Fiunt autem numeri, qui et prosodiaci vocantur, quorum alii per ternos pedes fiunt, pyrrhichio, iambo et trochaeo; alii vero quattuor, ut his tribus pedibus iambus primus aptetur: alii vero ex duabus syzygiis, id est copulis, bacchio et ionico apomizonos constare consuerunt. 992 Sunt sane, qui etiam irrationabiles esse dicuntur, quos alogos vocitamus; quos etiam chorios appellare consuevimus. sunt autem numero duo, quorum alter diiambi figuram respicit et constat ex elatione, quae longa est, et duabus positionibus: et rhythmo quidem est ad dactylicum similis, partibus vero ad numerum iambico iungitur, et iambi vicinum. alius vero est numerus, qui trochaeides nominatur, id est qui figuram quandam speciemque trochaei habere videtur, ex elationibus geminis et longa positione consistens per contrarium prioris effectus. 993 Sunt autem mixti generis quinque, id est dactylus per iambum, dactylus in bacchium incidens, [is] qui veniat ex trochaeo, dactylus per bacchium, qui ex iambo manaverit, dactylus per chorium, qui ex iambi similitudine exordium mutuetur, dactylus per chorium, qui ex similitudine trochaei videatur expressus. et creticus quidem constans ex trochaei positione et <--->. 994 Rhythmopoeia est con>dicio numeri componendi et omnium figurarum plena perceptio. dividitur haec in eas quas et melopoeia partes, quae sunt istae: [epi] λῆψις, id est perceptio, per quam scimus, quonam numero utendum sit; χρῆσις, id est usus, per quem positiones aut elationes decenter aptamus; μίξις, id est permixtio, per quam, quod opportunum fuerit, ex arte miscemus. tropi vero, ut in melopoeia, et in rhythmopoeia tres sunt: systalticos <---> dicimus et in harmonicis eos superius memoravi. 995 numerum autem marem esse, melos feminam noverimus. etenim melos materies est, quae sine propria figura censetur, rhythmus autem opere quodam virilis actus tam formam sonis quam varios praestat effectus». 996 Quae cum Harmonia intentis tam divis quam heroum populis augusta quadam suavitate percurreret, ad cantus carminumque dulcedines decenter regressa conticuit; tuncque Iove assurgente divisque praeambulis coemesin modulata in thalamum quoque virginis magna cunctorum voluptate pervenit.