Bellum civile sive Pharsalia

Liber VII

___________________________________________________________

Segnior, Oceano quam lex aeterna vocabat,

luctificus Titan numquam magis aethera contra

egit equos cursumque polo rapiente retorsit,

defectusque pati voluit raptaeque labores

5

lucis, et attraxit nubes, non pabula flammis

sed ne Thessalico purus luceret in orbe.

at nox felicis Magno pars ultima vitae

sollicitos vana decepit imagine somnos.

nam Pompeiani visus sibi sede theatri

10

innumeram effigiem Romanae cernere plebis

attollique suum laetis ad sidera nomen

vocibus et plausu cuneos certare sonantes;

qualis erat populi facies clamorque faventis

olim, cum iuvenis primique aetate triumphi,

15

post domitas gentes quas torrens ambit Hiberus

et quaecumque fugax Sertorius inpulit arma,

Vespere pacato, pura venerabilis aeque

quam currus ornante toga, plaudente senatu

sedit adhuc Romanus eques; seu fine bonorum

20

anxia mens curis ad tempora laeta refugit,

sive per ambages solitas contraria visis

vaticinata quies magni tulit omina planctus,

seu vetito patrias ultra tibi cernere sedes

sic Romam Fortuna dedit. ne rumpite somnos,

25

castrorum vigiles, nullas tuba verberet aures.

crastina dira quies et imagine maesta diurna

undique funestas acies feret, undique bellum.

unde pares somnos populi noctemque beatam?

o felix, si te vel sic tua Roma videret!

30

donassent utinam superi patriaeque tibique

unum, Magne, diem, quo fati certus uterque

extremum tanti fructum raperetis amoris.

tu velut Ausonia vadis moriturus in urbe,

illa rati semper de te sibi conscia voti

35

hoc scelus haud umquam fatis haerere putavit,

sic se dilecti tumulum quoque perdere Magni.

te mixto flesset luctu iuvenisque senexque

iniussusque puer; lacerasset crine soluto

pectora femineum ceu Bruti funere volgus.

40

nunc quoque, tela licet paveant victoris iniqui,

nuntiet ipse licet Caesar tua funera, flebunt,

sed dum tura ferunt, dum laurea serta Tonanti.

o miseri, quorum gemitus edere dolorem,

qui te non pleno pariter planxere theatro.

45

vicerat astra iubar, cum mixto murmure turba

castrorum fremuit fatisque trahentibus orbem

signa petit pugnae. miseri pars maxima volgi

non totum visura diem tentoria circum

ipsa ducis queritur magnoque accensa tumultu

50

mortis vicinae properantis admovet horas.

dira subit rabies: sua quisque ac publica fata

praecipitare cupit; segnis pavidusque vocatur

ac nimium patiens soceri Pompeius, et orbis

indulgens regno, qui tot simul undique gentis

55

iuris habere sui vellet pacemque timeret.

nec non et reges populique queruntur Eoi

bella trahi patriaque procul tellure teneri.

hoc placet, o superi, cum vobis vertere cuncta

propositum, nostris erroribus addere crimen?

60

cladibus inruimus nocituraque poscimus arma;

in Pompeianis votum est Pharsalia castris.

cunctorum voces Romani maximus auctor

Tullius eloquii, cuius sub iure togaque

pacificas saevos tremuit Catilina securis,

65

pertulit iratus bellis, cum rostra forumque

optaret passus tam longa silentia miles.

addidit invalidae robur facundia causae.

'hoc pro tot meritis solum te, Magne, precatur

uti se Fortuna velis, proceresque tuorum

70

castrorum regesque tui cum supplice mundo

adfusi vinci socerum patiare rogamus.

humani generis tam longo tempore bellum

Caesar erit? merito Pompeium vincere lente

gentibus indignum est a transcurrente subactis.

75

quo tibi fervor abit aut quo fiducia fati?

de superis, ingrate, times causamque senatus

credere dis dubitas? ipsae tua signa revellent

prosilientque acies: pudeat vicisse coactum.

si duce te iusso, si nobis bella geruntur,

80

sit iuris, quocumque velint, concurrere campo.

quid mundi gladios a sanguine Caesaris arces?

vibrant tela manus, vix signa morantia quisquam

expectat: propera, ne te tua classica linquant.

scire senatus avet, miles te, Magne, sequatur

85

an comes.' ingemuit rector sensitque deorum

esse dolos et fata suae contraria menti.

'si placet hoc' inquit 'cunctis, si milite Magno,

non duce tempus eget, nil ultra fata morabor:

involvat populos una fortuna ruina

90

sitque hominum magnae lux ista novissima parti.

testor, Roma, tamen Magnum quo cuncta perirent

accepisse diem. potuit tibi volnere nullo

stare labor belli; potui sine caede subactum

captivumque ducem violatae tradere paci.

95

quis furor, o caeci, scelerum? civilia bella

gesturi metuunt ne non cum sanguine vincant.

abstulimus terras, exclusimus aequore toto,

ad praematuras segetum ieiuna rapinas

agmina conpulimus, votumque effecimus hosti

100

ut mallet sterni gladiis mortemque suorum

permiscere meis. belli pars magna peracta est

his, quibus effectum est ne pugnam tiro paveret,

si modo virtutis stimulis iraeque calore

signa petunt. multos in summa pericula misit

105

venturi timor ipse mali. fortissimus ille est

qui, promptus metuenda pati, si comminus instent,

et differre potest. placet haec tam prospera rerum

tradere fortunae, gladio permittere mundi

discrimen; pugnare ducem quam vincere malunt.

110

res mihi Romanas dederas, Fortuna, regendas:

accipe maiores et caeco in Marte tuere.

Pompei nec crimen erit nec gloria bellum.

vincis apud superos votis me, Caesar, iniquis:

pugnatur. quantum scelerum quantumque malorum

115

in populos lux ista feret! quot regna iacebunt!

sanguine Romano quam turbidus ibit Enipeus!

prima velim caput hoc funesti lancea belli,

si sine momento rerum partisque ruina

casurum est, feriat; neque enim victoria Magno

120

laetior. aut populis invisum hac clade peracta

aut hodie Pompeius erit miserabile nomen:

omne malum victi, quod sors feret ultima rerum,

omne nefas victoris erit.' sic fatur et arma

permittit populis frenosque furentibus ira

125

laxat et ut victus violento navita Coro

dat regimen ventis ignavumque arte relicta

puppis onus trahitur.

trepido confusa tumultu

castra fremunt, animique truces sua pectora pulsant

ictibus incertis. multorum pallor in ore

130

mortis venturae faciesque simillima fato.

advenisse diem qui fatum rebus in aevum

conderet humanis, et quaeri, Roma quid esset,

illo Marte, palam est. sua quisque pericula nescit

attonitus maiore metu. quis litora ponto

135

obruta, quis summis cernens in montibus aequor

aetheraque in terras deiecto sole cadentem,

tot rerum finem, timeat sibi? non vacat ullos

pro se ferre metus: urbi Magnoque timetur.

nec gladiis habuere fidem, nisi cautibus asper

140

exarsit mucro; tunc omnis lancea saxo

erigitur, tendunt nervis melioribus arcus,

cura fuit lectis pharetras inplere sagittis,

auget eques stimulos frenorumque artat habenas.

si liceat superis hominum conferre labores,

145

non aliter Phlegra rabidos tollente gigantas

Martius incaluit Siculis incudibus ensis

et rubuit flammis iterum Neptunia cuspis

spiculaque extenso Paean Pythone recoxit,

Pallas Gorgoneos diffudit in aegida crines,

150

Pallenaea Iovi mutavit fulmina Cyclops.

non tamen abstinuit venturos prodere casus

per varias Fortuna notas. nam, Thessala rura

cum peterent, totus venientibus obstitit aether

[inque oculis hominum fregerunt fulmina nubes]

155

adversasque faces inmensoque igne columnas

et trabibus mixtis avidos typhonas aquarum

detulit atque oculos ingesto fulgure clausit;

excussit cristas galeis capulosque solutis

perfudit gladiis ereptaque pila liquavit,

160

aetherioque nocens fumavit sulpure ferrum;

[nec non innumero cooperta examine signa]

vixque revolsa solo maiori pondere pressum

signiferi mersere caput rorantia fletu

usque ad Thessaliam Romana et publica signa.

165

admotus superis discussa fugit ab ara

taurus et Emathios praeceps se iecit in agros,

nullaque funestis inventa est victima sacris.

(at tu quos scelerum superos, quas rite vocasti

Eumenidas, Caesar? Stygii quae numina regni

170

infernumque nefas et mersos nocte furores

inpia tam saeve gesturus bella litasti?)

iam (dubium, monstrisne deum, nimione pavore

crediderint) multis concurrere visus Olympo

Pindus et abruptis mergi convallibus Haemus,

175

edere nocturnas belli Pharsalia voces,

ire per Ossaeam rapidus Boebeida sanguis;

inque vicem voltus tenebris mirantur opertos

et pallere diem galeisque incumbere noctem

defunctosque patres et iuncti sanguinis umbras

180

ante oculos volitare suos. sed mentibus unum

hoc solamen erat, quod voti turba nefandi

conscia, quae patrum iugulos, quae pectora fratrum

sperabat, gaudet monstris, mentisque tumultum

atque omen scelerum subitos putat esse furores.

185

quid mirum populos quos lux extrema manebat

lymphato trepidasse metu, praesaga malorum

si data mens homini est? Tyriis qui Gadibus hospes

adiacet Armeniumque bibit Romanus Araxen,

sub quocumque die, quocumque est sidere mundi,

190

maeret et ignorat causas animumque dolentem

corripit, Emathiis quid perdat nescius arvis.

Euganeo, si vera fides memorantibus, augur

colle sedens, Aponus terris ubi fumifer exit

atque Antenorei dispergitur unda Timavi,

195

'venit summa dies, geritur res maxima,' dixit

'inpia concurrunt Pompei et Caesaris arma',

seu tonitrus ac tela Iovis praesaga notavit,

aethera seu totum discordi obsistere caelo

perspexitque polos, seu numen in aethere maestum

200

solis in obscuro pugnam pallore notavit.

dissimilem certe cunctis quos explicat egit

Thessalicum natura diem: si cuncta perito

augure mens hominum caeli nova signa notasset,

spectari toto potuit Pharsalia mundo.

205

o summos hominum, quorum fortuna per orbem

signa dedit, quorum fatis caelum omne vacavit!

haec et apud seras gentes populosque nepotum,

sive sua tantum venient in saecula fama

sive aliquid magnis nostri quoque cura laboris

210

nominibus prodesse potest, cum bella legentur,

spesque metusque simul perituraque vota movebunt,

attonitique omnes veluti venientia fata,

non transmissa, legent et adhuc tibi, Magne, favebunt.

miles, ut adverso Phoebi radiatus ab ictu

215

descendens totos perfudit lumine colles,

non temere inmissus campis: stetit ordine certo

infelix acies. cornus tibi cura sinistri,

Lentule, cum prima, quae tum fuit optima bello,

et quarta legione datur. tibi, numine pugnax

220

adverso Domiti, dextri frons tradita Martis.

at medii robur belli fortissima densant

agmina, quae Cilicum terris deducta tenebat

Scipio, miles in hoc, Libyco dux primus in orbe.

at iuxta fluvios et stagna undantis Enipei

225

Cappadocum montana cohors et largus habenae

Ponticus ibat eques. sicci sed plurima campi

tetrarchae regesque tenent magnique tyranni

atque omnis Latio quae servit purpura ferro.

illuc et Libye Numidas et Creta Cydonas

230

misit, Ityraeis cursus fuit inde sagittis,

inde, truces Galli, solitum prodistis in hostem,

illic pugnaces commovit Hiberia caetras.

eripe victori gentis et sanguine mundi

fuso, Magne, semel totos consume triumphos.

235

illo forte die Caesar statione relicta

ad segetum raptus moturus signa repente

conspicit in planos hostem descendere campos,

oblatumque videt votis sibi mille petitum

tempus, in extremos quo mitteret omnia casus.

240

aeger quippe morae flagransque cupidine regni

coeperat exiguo tractu civilia bella

ut lentum damnare nefas. discrimina postquam

adventare ducum supremaque proelia vidit

casuram <et> fatis sensit nutare ruinam,

245

illa quoque in ferrum rabies promptissima paulum

languit, et casus audax spondere secundos

mens stetit in dubio, quam nec sua fata timere

nec Magni sperare sinunt. formidine mersa

prosilit hortando melior fiducia volgo.

250

'o domitor mundi, rerum fortuna mearum,

miles, adest totiens optatae copia pugnae.

nil opus est votis, iam fatum accersite ferro.

in manibus vestris, quantus sit Caesar, habetis.

haec est illa dies mihi quam Rubiconis ad undas

255

promissam memini, cuius spe movimus arma,

in quam distulimus vetitos remeare triumphos,

[haec eadem est hodie quae pignora quaeque penates

reddat et emerito faciat vos Marte colonos]

haec, fato quae teste probet, quis iustius arma

260

sumpserit; haec acies victum factura nocentem est.

si pro me patriam ferro flammisque petistis,

nunc pugnate truces gladioque exsolvite culpam:

nulla manus, belli mutato iudice, pura est.

non mihi res agitur, sed, vos ut libera sitis

265

turba, precor gentes ut ius habeatis in omnes.

ipse ego privatae cupidus me reddere vitae

plebeiaque toga modicum conponere civem,

omnia dum vobis liceant, nihil esse recuso.

invidia regnate mea. nec sanguine multo

270

spem mundi petitis: Grais delecta iuventus

gymnasiis aderit studioque ignava palaestrae

et vix arma ferens, aut mixtae dissona turbae

barbaries, non illa tubas, non agmine moto

clamorem latura suum. civilia paucae

275

bella manus facient: pugnae pars magna levabit

his orbem populis Romanumque obteret hostem.

ite per ignavas gentes famosaque regna

et primo ferri motu prosternite mundum;

sitque palam, quas tot duxit Pompeius in urbem

280

curribus, unius gentes non esse triumphi.

Armeniosne movet Romana potentia cuius

sit ducis, aut emptum minimo volt sanguine quisquam

barbarus Hesperiis Magnum praeponere rebus?

Romanos odere omnes, dominosque gravantur,

285

quos novere, magis. sed me fortuna meorum

commisit manibus, quarum me Gallia testem

tot fecit bellis. cuius non militis ensem

agnoscam? caelumque tremens cum lancea transit

dicere non fallar quo sit vibrata lacerto.

290

quod si, signa ducem numquam fallentia vestrum,

conspicio faciesque truces oculosque minaces,

vicistis. videor fluvios spectare cruoris

calcatosque simul reges sparsumque senatus

corpus et inmensa populos in caede natantis.

295

sed mea fata moror, qui vos in tela furentis

vocibus his teneo. veniam date bella trahenti:

spe trepido; haud umquam vidi tam magna daturos

tam prope me superos; camporum limite parvo

absumus a votis. ego sum cui Marte peracto

300

quae populi regesque tenent donare licebit.

quone poli motu, quo caeli sidere verso

Thessalicae tantum, superi, permittitis orae?

aut merces hodie bellorum aut poena parata.

Caesareas spectate cruces, spectate catenas,

305

et caput hoc positum rostris effusaque membra

Saeptorumque nefas et clausi proelia Campi.

cum duce Sullano gerimus civilia bella.

vestri cura movet; nam me secura manebit

sors quaesita manu: fodientem viscera cernet

310

me mea qui nondum victo respexerit hoste.

di, quorum curas abduxit ab aethere tellus

Romanusque labor, vincat quicumque necesse

non putat in victos saevum destringere ferrum

quique suos cives, quod signa adversa tulerunt,

315

non credit fecisse nefas. Pompeius in arto

agmina vestra loco vetita virtute moveri

cum tenuit, quanto satiavit sanguine ferrum!

vos tamen hoc oro, iuvenes, ne caedere quisquam

hostis terga velit: civis qui fugerit esto.

320

sed, dum tela micant, non vos pietatis imago

ulla nec adversa conspecti fronte parentes

commoveant; voltus gladio turbate verendos.

sive quis infesto cognata in pectora ferro

ibit, seu nullum violarit volnere pignus,

325

ignoti iugulum tamquam scelus inputet hostis.

sternite iam vallum fossasque inplete ruina,

exeat ut plenis acies non sparsa maniplis.

parcite ne castris: vallo tendetis in illo

unde acies peritura venit.' vix cuncta locuto

330

Caesare quemque suum munus trahit, armaque raptim

sumpta Ceresque viris. capiunt praesagia belli

calcatisque ruunt castris; stant ordine nullo,

arte ducis nulla, permittuntque omnia fatis.

si totidem Magni soceros totidemque petentis

335

urbis regna suae funesto in Marte locasses,

non tam praecipiti ruerent in proelia cursu.

vidit ut hostiles in rectum exire catervas

Pompeius nullasque moras permittere bello

sed superis placuisse diem, stat corde gelato

340

attonitus; tantoque duci sic arma timere

omen erat. premit inde metus, totumque per agmen

sublimi praevectus equo 'quem flagitat' inquit

'vestra diem virtus, finis civilibus armis,

quem quaesistis, adest. totas effundite vires:

345

extremum ferri superest opus, unaque gentis

hora trahit. quisquis patriam carosque penates,

qui subolem ac thalamos desertaque pignora quaerit,

ense petat: medio posuit deus omnia campo.

causa iubet melior superos sperare secundos:

350

ipsi tela regent per viscera Caesaris, ipsi

Romanas sancire volent hoc sanguine leges.

si socero dare regna meo mundumque pararent,

praecipitare meam fatis potuere senectam:

non iratorum populis urbique deorum est

355

Pompeium servare ducem. quae vincere possent

omnia contulimus. subiere pericula clari

sponte viri sacraque antiquus imagine miles.

si Curios his fata darent reducesque Camillos

temporibus Deciosque caput fatale voventis,

360

hinc starent. primo gentes oriente coactae

innumeraeque urbes, quantas in proelia numquam,

excivere manus. toto simul utimur orbe.

quidquid signiferi conprensum limite caeli

sub Noton et Borean hominum sumus, arma movemus.

365

nonne superfusis collectum cornibus hostem

in medium dabimus? paucas victoria dextras

exigit, at plures tantum clamore catervae

bella gerent: Caesar nostris non sufficit armis.

credite pendentes e summis moenibus urbis

370

crinibus effusis hortari in proelia matres;

credite grandaevum vetitumque aetate senatum

arma sequi sacros pedibus prosternere canos

atque ipsam domini metuentem occurrere Romam;

credite qui nunc est populus populumque futurum

375

permixtas adferre preces: haec libera nasci,

haec volt turba mori. siquis post pignora tanta

Pompeio locus est, cum prole et coniuge supplex,

imperii salva si maiestate liceret,

volverer ante pedes. Magnus, nisi vincitis, exul,

380

ludibrium soceri, vester pudor, ultima fata

deprecor ac turpes extremi cardinis annos,

ne discam servire senex.' tam maesta locuti

voce ducis flagrant animi, Romanaque virtus

erigitur, placuitque mori, si vera timeret.

385

ergo utrimque pari procurrunt agmina motu

irarum; metus hos regni, spes excitat illos.

hae facient dextrae, quidquid nona explicat aetas,

[ulla nec humanum reparet genus omnibus annis]

ut vacet a ferro. gentes Mars iste futuras

390

obruet et populos aevi venientis in orbem

erepto natale feret. tunc omne Latinum

fabula nomen erit; Gabios Veiosque Coramque

pulvere vix tectae poterunt monstrare ruinae

Albanosque lares Laurentinosque penates,

395

rus vacuum, quod non habitet nisi nocte coacta

invitus questusque Numam iussisse senator.

non aetas haec carpsit edax monimentaque rerum

putria destituit: crimen civile videmus

tot vacuas urbes. generis quo turba redacta est

400

humani! toto populi qui nascimur orbe

nec muros inplere viris nec possumus agros:

urbs nos una capit. vincto fossore coluntur

Hesperiae segetes, stat tectis putris avitis

in nullos ruitura domus, nulloque frequentem

405

cive suo Romam sed mundi faece repletam

cladis eo dedimus, ne tanto in corpore bellum

iam possit civile geri. Pharsalia tanti

causa mali. cedant feralia nomina Cannae

et damnata diu Romanis Allia fastis.

410

tempora signavit leviorum Roma malorum,

hunc voluit nescire diem. pro tristia fata!

aera pestiferum tractu morbosque fluentis

insanamque famem permissasque ignibus urbes

moeniaque in praeceps laturos plena tremores

415

hi possunt explere viri, quos undique traxit

in miseram Fortuna necem, dum munera longi

explicat eripiens aevi populosque ducesque

constituit campis, per quos tibi, Roma, ruenti

ostendat quam magna cadas. quae latius orbem

420

possedit, citius per prospera fata cucurrit?

omne tibi bellum gentis dedit, omnibus annis

te geminum Titan procedere vidit in axem;

haud multum terrae spatium restabat Eoae.

ut tibi nox, tibi tota dies, tibi curreret aether,

425

omniaque errantes stellae Romana viderent.

sed retro tua fata tulit par omnibus annis

Emathiae funesta dies. hac luce cruenta

effectum, ut Latios non horreat India fasces,

nec vetitos errare Dahas in moenia ducat

430

Sarmaticumque premat succinctus consul aratrum,

quod semper saevas debet tibi Parthia poenas,

quod fugiens civile nefas redituraque numquam

libertas ultra Tigrim Rhenumque recessit

ac, totiens nobis iugulo quaesita, vagatur

435

Germanum Scythicumque bonum, nec respicit ultra

Ausoniam, vellem populis incognita nostris.

volturis ut primum laevo fundata volatu

Romulus infami conplevit moenia luco,

usque ad Thessalicas servisses, Roma, ruinas.

440

de Brutis, Fortuna, queror. quid tempora legum

egimus aut annos a consule nomen habentis?

felices Arabes Medique Eoaque tellus,

quam sub perpetuis tenuerunt fata tyrannis.

ex populis qui regna ferunt sors ultima nostra est,

445

quos servire pudet. sunt nobis nulla profecto

numina: cum caeco rapiantur saecula casu,

mentimur regnare Iovem. spectabit ab alto

aethere Thessalicas, teneat cum fulmina, caedes?

scilicet ipse petet Pholoen, petet ignibus Oeten

450

inmeritaeque nemus Rhodopes pinusque Mimantis,

Cassius hoc potius feriet caput? astra Thyestae

intulit et subitis damnavit noctibus Argos:

tot similis fratrum gladios patrumque gerenti

Thessaliae dabit ille diem? mortalia nulli

455

sunt curata deo. cladis tamen huius habemus

vindictam, quantam terris dare numina fas est:

bella pares superis facient civilia divos,

fulminibus manes radiisque ornabit et astris

inque deum templis iurabit Roma per umbras.

460

ut rapido cursu fati suprema morantem

consumpsere locum, parva tellure dirempti,

463

quo sua pila cadant aut quam sibi fata minentur

462

inde manum, spectant. vultus, quo noscere possent

464

facturi quae monstra forent, videre parentum

465

frontibus adversis fraternaque comminus arma,

nec libuit mutare locum. tamen omnia torpor

pectora constrinxit, gelidusque in viscera sanguis

percussa pietate coit, totaeque cohortes

pila parata diu tensis tenuere lacertis.

470

di tibi non mortem, quae cunctis poena paratur,

sed sensum post fata tuae dent, Crastine, morti,

cuius torta manu commisit lancea bellum

primaque Thessaliam Romano sanguine tinxit.

o praeceps rabies! cum Caesar tela teneret,

475

inventa est prior ulla manus? tum stridulus aer

elisus lituis conceptaque classica cornu,

tunc ausae dare signa tubae, tunc aethera tendit

extremique fragor convexa inrumpit Olympi,

unde procul nubes, quo nulla tonitrua durant.

480

excepit resonis clamorem vallibus Haemus

Peliacisque dedit rursus geminare cavernis,

Pindus agit fremitus Pangaeaque saxa resultant

Oetaeaeque gemunt rupes, vocesque furoris

expavere sui tota tellure relatas.

485

spargitur innumerum diversis missile votis:

volnera pars optat, pars terrae figere tela

ac puras servare manus. rapit omnia casus

488

atque incerta facit quos volt fortuna nocentes.

514

tunc et Ityraei Medique Arabesque soluti,

515

arcu turba minax, nusquam rexere sagittas,

sed petitur solus qui campis inminet aer;

inde cadunt mortes. sceleris sed crimine nullo

externum maculant chalybem: stetit omne coactum

circa pila nefas. ferro subtexitur aether

520

noxque super campos telis conserta pependit.

489

set quota pars cladis iaculis ferroque volanti

490

exacta est! odiis solus civilibus ensis

sufficit, et dextras Romana in viscera ducit.

Pompei densis acies stipata catervis

iunxerat in seriem nexis umbonibus arma,

vixque habitura locum dextras ac tela movendi

495

constiterat gladiosque suos conpressa timebat.

praecipiti cursu vaesanum Caesaris agmen

in densos agitur cuneos, perque arma, per hostem

quaerit iter. qua torta graves lorica catenas

opponit tutoque latet sub tegmine pectus,

500

hac quoque perventum est ad viscera, totque per arma

extremum est quod quisque ferit. civilia bella

una acies patitur, gerit altera; frigidus inde

stat gladius, calet omne nocens a Caesare ferrum.

nec Fortuna diu rerum tot pondera vertens

505

abstulit ingentis fato torrente ruinas.

ut primum toto diduxit cornua campo

Pompeianus eques bellique per ultima fudit,

sparsa per extremos levis armatura maniplos

insequitur saevasque manus inmittit in hostem:

510

illic quaeque suo miscet gens proelia telo,

Romanus cunctis petitur cruor; inde sagittae,

inde faces et saxa volant spatioque solutae

513

aeris et calido liquefactae pondere glandes;

521

cum Caesar, metuens ne frons sibi prima labaret

incursu, tenet obliquas post signa cohortes,

inque latus belli, qua se vagus hostis agebat,

emittit subitum non motis cornibus agmen.

525

inmemores pugnae nulloque pudore timendi

praecipites fecere palam civilia bella

non bene barbaricis umquam commissa catervis.

ut primum sonipes transfixus pectora ferro

in caput effusi calcavit membra regentis,

530

omnis eques cessit campis, glomerataque nubes

in sua conversis praeceps ruit agmina frenis.

perdidit inde modum caedes, ac nulla secutast

pugna, sed hinc iugulis, hinc ferro bella geruntur;

nec valet haec acies tantum prosternere quantum

535

inde perire potest. utinam, Pharsalia, campis

sufficiat cruor iste tuis, quem barbara fundunt

pectora; non alio mutentur sanguine fontes;

hic numerus totos tibi vestiat ossibus agros.

aut, si Romano conpleri sanguine mavis,

540

istis parce precor; vivant Galataeque Syrique,

Cappadoces Gallique extremique orbis Hiberi,

Armenii, Cilices; nam post civilia bella

hic populus Romanus erit. semel ortus in omnis

it timor, et fatis datus est pro Caesare cursus.

545

ventum erat ad robur Magni mediasque catervas.

quod totos errore vago perfuderat agros

constitit hic bellum, fortunaque Caesaris haesit.

non illic regum auxiliis collecta iuventus

bella gerit ferrumque manus movere rogatae:

550

ille locus fratres habuit, locus ille parentis.

hic furor, hic rabies, hic sunt tua crimina, Caesar.

hanc fuge, mens, partem belli tenebrisque relinque,

nullaque tantorum discat me vate malorum,

quam multum bellis liceat civilibus, aetas.

555

a potius pereant lacrimae pereantque querellae:

quidquid in hac acie gessisti, Roma, tacebo.

hic Caesar, rabies populis stimulusque furorum,

nequa parte sui pereat scelus, agmina circum

it vagus atque ignes animis flagrantibus addit.

560

inspicit et gladios, qui toti sanguine manent,

qui niteant primo tantum mucrone cruenti,

quae presso tremat ense manus, quis languida tela,

quis contenta ferat, quis praestet bella iubenti,

quem pugnare iuvet, quis voltum cive perempto

565

mutet; obit latis proiecta cadavera campis;

volnera multorum totum fusura cruorem

opposita premit ipse manu. quacumque vagatur,

sanguineum veluti quatiens Bellona flagellum

Bistonas aut Mavors agitans si verbere saevo

570

Palladia stimulet turbatos aegide currus,

nox ingens scelerum est; caedes oriuntur et instar

inmensae vocis gemitus, et pondere lapsi

pectoris arma sonant confractique ensibus enses.

ipse manu subicit gladios ac tela ministrat

575

adversosque iubet ferro confundere voltus,

promovet ipse acies, inpellit terga suorum,

verbere conversae cessantis excitat hastae,

in plebem vetat ire manus monstratque senatum:

scit cruor imperii qui sit, quae viscera rerum,

580

unde petat Romam, libertas ultima mundi

quo steterit ferienda loco. permixta secundo

ordine nobilitas venerandaque corpora ferro

urguentur; caedunt Lepidos caeduntque Metellos

Corvinosque simul Torquataque nomina, rerum

585

saepe duces summosque hominum te, Magne, remoto.

illic plebeia contectus casside voltus

ignotusque hosti quod ferrum, Brute, tenebas!

o decus imperii, spes o suprema senatus,

extremum tanti generis per saecula nomen,

590

ne rue per medios nimium temerarius hostis,

nec tibi fatales admoveris ante Philippos,

Thessalia periture tua. nil proficis istic

Caesaris intentus iugulo: nondum attigit arcem,

iuris et humani columen, quo cuncta premuntur,

595

egressus meruit fatis tam nobile letum.

vivat et, ut Bruti procumbat victima, regnet.

hic patriae perit omne decus: iacet aggere magno

patricium campis non mixta plebe cadaver.

mors tamen eminuit clarorum in strage virorum

600

pugnacis Domiti, quem clades fata per omnis

ducebant: nusquam Magni fortuna sine illo

succubuit. victus totiens a Caesare salva

libertate perit: tunc mille in volnera laetus

labitur ac venia gaudet caruisse secunda.

605

viderat in crasso versantem sanguine membra

Caesar, et increpitans 'iam Magni deseris arma,

successor Domiti; sine te iam bella geruntur'

dixerat. ast illi suffecit pectora pulsans

spiritus in vocem morientiaque ora resolvit.

610

'non te funesta scelerum mercede potitum

sed dubium fati, Caesar, generoque minorem

aspiciens Stygias Magno duce liber ad umbras

et securus eo: te, saevo Marte subactum,

Pompeioque gravis poenas nobisque daturum,

615

cum moriar, sperare licet.' non plura locutum

vita fugit, densaeque oculos vertere tenebrae.

inpendisse pudet lacrimas in funere mundi

mortibus innumeris, ac singula fata sequentem

quaerere letiferum per cuius viscera volnus

620

exierit, quis fusa solo vitalia calcet,

ore quis adverso demissum faucibus ensem

expulerit moriens anima, quis corruat ictus,

quis steterit dum membra cadunt, qui pectore tela

transmittant aut quos campis adfixerit hasta,

625

quis cruor emissis perruperit aera venis

inque hostis cadat arma sui, quis pectora fratris

caedat et, ut notum possit spoliare cadaver,

abscisum longe mittat caput, ora parentis

quis laceret nimiaque probet spectantibus ira

630

quem iugulat non esse patrem. mors nulla querella

digna sua est, nullosque hominum lugere vacamus.

non istas habuit pugnae Pharsalia partes

quas aliae clades: illic per fata virorum,

per populos hic Roma perit; quod militis illic,

635

mors hic gentis erat: sanguis ibi fluxit Achaeus,

Ponticus, Assyrius; cunctos haerere cruores

Romanus campisque vetat consistere torrens.

maius ab hac acie quam quod sua saecula ferrent

volnus habent populi; plus est quam vita salusque

640

quod perit: in totum mundi prosternimur aevum.

vincitur his gladiis omnis quae serviet aetas.

proxima quid suboles aut quid meruere nepotes

in regnum nasci? pavide num gessimus arma

teximus aut iugulos? alieni poena timoris

645

in nostra cervice sedet. post proelia natis

si dominum, Fortuna, dabas, et bella dedisses.

iam Magnus transisse deos Romanaque fata

senserat infelix, tota vix clade coactus

fortunam damnare suam. stetit aggere campi,

650

eminus unde omnis sparsas per Thessala rura

aspiceret clades, quae bello obstante latebant.

tot telis sua fata peti, tot corpora fusa

ac se tam multo pereuntem sanguine vidit.

nec, sicut mos est miseris, trahere omnia secum

655

mersa iuvat gentesque suae miscere ruinae:

ut Latiae post se vivat pars maxima turbae,

sustinuit dignos etiamnunc credere votis

caelicolas, vovitque, sui solacia casus.

'parcite,' ait 'superi, cunctas prosternere gentes.

660

stante potest mundo Romaque superstite Magnus

esse miser. si plura iuvant mea volnera, coniunx

est mihi, sunt nati: dedimus tot pignora fatis.

civiline parum est bello, si meque meosque

obruit? exiguae clades sumus orbe remoto?

665

omnia quid laceras? quid perdere cuncta laboras?

iam nihil est, Fortuna, meum.' sic fatur et arma

signaque et adflictas omni iam parte catervas

circumit et revocat matura in fata ruentis

seque negat tanti. nec derat robur in enses

670

ire duci iuguloque pati vel pectore letum.

sed timuit, strato miles ne corpore Magni

non fugeret, supraque ducem procumberet orbis;

Caesaris aut oculis voluit subducere mortem.

nequiquam, infelix: socero spectare volenti

675

praestandum est ubicumque caput. sed tu quoque, coniunx,

causa fugae voltusque tui fatisque negatum

parte apsente mori. tum Magnum concitus aufert

a bello sonipes non tergo tela paventem

ingentisque animos extrema in fata ferentem.

680

non gemitus, non fletus erat, salvaque verendus

maiestate dolor, qualem te, Magne, decebat

Romanis praestare malis. non inpare voltu

aspicis Emathiam: nec te videre superbum

prospera bellorum nec fractum adversa videbunt;

685

quamque fuit laeto per tres infida triumphos

tam misero Fortuna minor. iam pondere fati

deposito securus abis; nunc tempora laeta

respexisse vacat, spes numquam inplenda recessit;

quid fueris nunc scire licet. fuge proelia dira

690

ac testare deos nullum, qui perstet in armis,

iam tibi, Magne, mori. ceu flebilis Africa damnis

et ceu Munda nocens Pharioque a gurgite clades,

sic et Thessalicae post te pars maxima pugnae

non iam Pompei nomen populare per orbem

695

nec studium belli, sed par quod semper habemus,

libertas et Caesar, erit; teque inde fugato

ostendit moriens sibi se pugnasse senatus.

nonne iuvat pulsum bellis cessisse nec istud

perspectasse nefas? spumantes caede catervas

700

respice, turbatos incursu sanguinis amnes,

et soceri miserere tui. quo pectore Romam

intrabit factus campis felicior istis?

quidquid in ignotis solus regionibus exul,

quidquid sub Phario positus patiere tyranno,

705

crede deis, longo fatorum crede favori,

vincere peius erat. prohibe lamenta sonare,

flere veta populos, lacrimas luctusque remitte.

tam mala Pompei quam prospera mundus adoret.

aspice securus voltu non supplice reges,

710

aspice possessas urbes donataque regna,

Aegypton Libyamque, et terras elige morti.

vidit prima tuae testis Larisa ruinae

nobile nec victum fatis caput. omnibus illa

civibus effudit totas per moenia vires

715

obvia ceu laeto: promittunt munera flentes,

pandunt templa, domos, socios se cladibus optant.

scilicet inmenso superest ex nomine multum,

teque minor solo cunctas inpellere gentes

rursus in arma potes rursusque in fata redire.

720

sed 'quid opus victo populis aut urbibus?' inquit

'victori praestate fidem'. tu, Caesar, in alto

caedis adhuc cumulo patriae per viscera vadis,

at tibi iam populos donat gener. avehit inde

Pompeium sonipes; gemitus lacrimaeque secuntur

725

plurimaque in saevos populi convicia divos.

nunc tibi vera fides quaesiti, Magne, favoris

contigit ac fructus: felix se nescit amari.

Caesar, ut Hesperio vidit satis arva natare

sanguine, parcendum ferro manibusque suorum

730

iam ratus ut viles animas perituraque frustra

agmina permisit vitae. sed, castra fugatos

ne revocent pellatque quies nocturna pavorem,

protinus hostili statuit succedere vallo,

dum fortuna calet, dum conficit omnia terror,

735

non veritus grave ne fessis aut Marte subactis

hoc foret imperium. non magno hortamine miles

in praedam ducendus erat. 'victoria nobis

plena, viri:' dixit 'superest pro sanguine merces,

quam monstrare meum est; neque enim donare vocabo

740

quod sibi quisque dabit. cunctis, en, plena metallis

castra patent; raptum Hesperiis e gentibus aurum

hic iacet Eoasque premunt tentoria gazas.

tot regum fortuna simul Magnique coacta

expectat dominos: propera praecedere, miles,

745

quos sequeris; quascumque tuas Pharsalia fecit

a victis rapiuntur opes.' [nec plura locutus

inpulit amentes aurique cupidine caecos

ire super gladios supraque cadavera patrum

et caesos calcare duces.] quae fossa, quis agger

750

sustineat pretium belli scelerumque petentis?

scire ruunt, quanta fuerint mercede nocentes.

invenere quidem spoliato plurima mundo

bellorum in sumptus congestae pondera massae,

sed non inplevit cupientis omnia mentes.

755

quidquid fodit Hiber, quidquid Tagus expulit auri,

quod legit dives summis Arimaspus harenis,

ut rapiant, parvo scelus hoc venisse putabunt.

cum sibi Tarpeias victor desponderit arces,

cum spe Romanae promiserit omnia praedae,

760

decipitur quod castra rapit. capit inpia plebes

caespite patricio somnos, stratumque cubile

regibus infandus miles premit, inque parentum

inque toris fratrum posuerunt membra nocentes.

quos agitat vaesana quies, somnique furentes

765

Thessalicam miseris versant in pectore pugnam.

invigilat cunctis saevum scelus, armaque tota

mente agitant, capuloque manus absente moventur.

ingemuisse putem campos, terramque nocentem

inspirasse animas, infectumque aera totum

770

manibus et superam Stygia formidine noctem.

exigit a meritis tristes victoria poenas,

sibilaque et flammas infert sopor. umbra perempti

civis adest; sua quemque premit terroris imago:

ille senum voltus, iuvenum videt ille figuras,

775

hunc agitant totis fraterna cadavera somnis,

pectore in hoc pater est, omnes in Caesare manes.

haud alios nondum Scythica purgatus in ara

Eumenidum vidit voltus Pelopeus Orestes,

nec magis attonitos animi sensere tumultus,

780

cum fureret, Pentheus aut, cum desisset, Agave.

hunc omnes gladii, quos aut Pharsalia vidit

aut ultrix visura dies stringente senatu,

illa nocte premunt, hunc infera monstra flagellant.

et quantum poenae misero mens conscia donat,

785

quod Styga, quod manes ingestaque Tartara somnis

Pompeio vivente videt!

tamen omnia passo,

postquam clara dies Pharsalica damna retexit,

nulla loci facies revocat feralibus arvis

haerentis oculos. cernit propulsa cruore

790

flumina et excelsos cumulis aequantia colles

corpora, sidentis in tabem spectat acervos

et Magni numerat populos, epulisque paratur

ille locus, voltus ex quo faciesque iacentum

agnoscat. iuvat Emathiam non cernere terram

795

et lustrare oculis campos sub clade latentes.

fortunam superosque suos in sanguine cernit.

ac, ne laeta furens scelerum spectacula perdat,

invidet igne rogi miseris, caeloque nocenti

ingerit Emathiam. non illum Poenus humator

800

consulis et Libyca succensae lampade Cannae

conpellunt hominum ritus ut servet in hoste,

sed meminit nondum satiata caedibus ira

cives esse suos. petimus non singula busta

discretosque rogos: unum da gentibus ignem,

805

non interpositis urantur corpora flammis;

aut, generi si poena iuvat, nemus extrue Pindi,

erige congestas Oetaeo robore silvas,

Thessalicam videat Pompeius ab aequore flammam.

nil agis hac ira: tabesne cadavera solvat

810

an rogus, haud refert; placido natura receptat

cuncta sinu, finemque sui sibi corpora debent.

hos, Caesar, populos si nunc non usserit ignis,

uret cum terris, uret cum gurgite ponti.

communis mundo superest rogus ossibus astra

815

mixturus. quocumque tuam fortuna vocabit,

hae quoque sunt animae: non altius ibis in auras,

non meliore loco Stygia sub nocte iacebis.

libera fortunae mors est; capit omnia tellus

quae genuit; caelo tegitur qui non habet urnam.

820

tu, cui dant poenas inhumato funere gentes,

quid fugis hanc cladem? quid olentis deseris agros?

has trahe, Caesar, aquas, hoc, si potes, utere caelo.

sed tibi tabentes populi Pharsalica rura

eripiunt camposque tenent victore fugato.

825

non solum Haemonii funesta ad pabula belli

Bistonii venere lupi tabemque cruentae

caedis odorati Pholoen liquere leones.

tunc ursae latebras, obscaeni tecta domosque

deseruere canes, et quidquid nare sagaci

830

aera non sanum motumque cadavere sentit.

iamque diu volucres civilia castra secutae

conveniunt. vos, quae Nilo mutare soletis

Threicias hiemes, ad mollem serius Austrum

istis, aves. numquam tanto se volture caelum

835

induit aut plures presserunt aera pinnae.

omne nemus misit volucres omnisque cruenta

alite sanguineis stillavit roribus arbor.

saepe super voltus victoris et inpia signa

aut cruor aut alto defluxit ab aethere tabes

840

membraque deiecit iam lassis unguibus ales.

sic quoque non omnis populus pervenit ad ossa

inque feras discerptus abit; non intima curant

viscera nec totas avidae sorbere medullas:

degustant artus. Latiae pars maxima turbae

845

fastidita iacet; quam sol nimbique diesque

longior Emathiis resolutam miscuit arvis.

Thessalia, infelix, quo tantum crimine, tellus,

laesisti superos, ut te tot mortibus unam,

tot scelerum fatis premerent? quod sufficit aevum

850

inmemor ut donet belli tibi damna vetustas?

quae seges infecta surget non decolor herba?

quo non Romanos violabis vomere manes?

ante novae venient acies, scelerique secundo

praestabis nondum siccos hoc sanguine campos.

855

omnia maiorum vertamus busta licebit,

et stantis tumulos et qui radice vetusta

effudere suas victis conpagibus urnas,

plus cinerum Haemoniae sulcis telluris aratur

pluraque ruricolis feriuntur dentibus ossa.

860

nullus ab Emathio religasset litore funem

navita, nec terram quisquam movisset arator,

Romani bustum populi, fugerentque coloni

umbrarum campos, gregibus dumeta carerent,

nullusque auderet pecori permittere pastor

865

vellere surgentem de nostris ossibus herbam,

ac, velut inpatiens hominum vel solis iniqui

limite vel glacie, nuda atque ignota iaceres,

si non prima nefas belli sed sola tulisses.

o superi, liceat terras odisse nocentis.

870

quid totum premitis, quid totum absolvitis orbem?

Hesperiae clades et flebilis unda Pachyni

et Mutina et Leucas puros fecere Philippos.